Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 50

[p. 181]

De hypothese van het Keltische substraat

Algemeen wordt aangenomen, dat in een groot gedeelte van ons land een Keltische bevolking heeft gewoond, die eerst door het opdringen der Germanen Zuidwaarts is weggetrokken, of zich voor zoo ver zij gebleven is, met de Germaansche bevolking heeft vermengd. De Rijn heet dan gewoonlijk de grens tusschen beide volken, zooals het ook reeds door de Romeinsche geschiedschrijvers en geografen wordt medegedeeld. Maar verschillende geleerden nemen aan, dat deze toestand in de eerste eeuw voor onze jaartelling slechts eer étappe is op den langen weg van den terugtocht der Keltische volkeren voor de Germaansche stammen; zij zouden vroeger zich nog veel verder naar het Noorden en het Oosten hebben uitgestrekt. Müllenhoff heeft trachten aan te toonen, dat de Wezer de oudste grens was tusschen Kelten en Germanen, d'Arbois de Jubainville heeft zelfs aan de Elbe gedacht.

Deze praehistorische vragen zijn gewoonlijk van zoo hypothetischen aard, dat men welhaast voor elke stelling bewijzen - of wat voor bewijzen doorgaat - kan brengen. Zoodra men echter uit deze vooronderstelde oerbevolking de oorzaak wil afleiden voor allerlei eigenaardigheden van het Nederlandsche volk, zijn aard en zijn taal, is het meer dan ooit noodig zich rekenschap te geven van de bewijzen voor en de beteekenis van het ‘Keltische’ substraat. Sedert J. te Winkel een aantal eigenaardigheden onzer taal, en daaronder in het bijzonder den overgang van de Germaansche u tot de Nederlandsche ü (ui) - in navolging van Romaansche taalvorschers - heeft trachten te verklaren door een Keltische oerbevolking, heeft men ook op geheel andere gebieden - ik denk aan den vorm der nederzettingen en den bouw der boerenhoeve, aan litteraire en cultureele verschijnselen - aan den invloed van

[p. 182]

dit Voorgermaansche substraat gedacht. Wij krijgen den indruk, dat men geen twijfel koestert omtrent het bestaan van een Keltische oerbevolking, zonder dat men het daarbij noodig acht, zich een heldere voorstelling te maken van haar beteekenis in de ontwikkelingsgeschiedenis van het Nederlandsche volk.

Het is daarom mijn bedoeling de reeks van argumenten, die voor het bestaan van een Keltisch substraat worden aangevoerd, kritisch te beschouwen. Ik zal mij, om de grenzen van een tijdschriftartikel niet te zeer te overschrijden, in mijn bewijsvoering beperken en mijn moeite beloond achten, indien ik ook anderen overtuigen mocht van de noodzakelijkheid, de theorie van het Keltische substraat met de grootste reserve te aanvaarden en haar althans onvoldoende bewezen te achten, om haar te gebruiken als verklaringshypothese voor Nederlaadsche cultuurverschijnselen.

1. De klassieke getuigenissen

De klassieke schrijvers hebben aanvankelijk de Kelten en de Germanen niet onderscheiden. Eerst bij het langzaam doordringen naar het Noorden hebben zij opgemerkt, dat hier twee verschillende volkeren woonden.¹⁾ Toch, al wordt naar den naam een verschil gemaakt, van eenige verdere tegenstelling is voorloopig geen sprake en Poseidonios, wiens woorden door Strabo worden aangehaald, zegt nog: τῇὶ τοῖϛ πολιτεύμασιν ἐμΦερεῖϛ εἰσι ϰαὶ συγγενε͂ιϛ ἀλλήλοιϛ οὗτοι.

Het is eerst Caesar, die door nauwe aanraking met beide volken van een beter inzicht blijk geeft: Germani multum ab hac (d.i. der Galliërs) consuetudine differunt, zegt hij bij de beschrijving van de Keltische en Germaansche stammen.²⁾ Norden heeft uitvoerig besproken,³⁾ hoe de klassieke schrijvers zich met moeite hebben losgemaakt van het dwaalbegrip, dat

1) Zie Kauffmann, Deutsche Altertumskunde I, blz. 223 vlgg.

2) De Bello Gallico VI, 21.

3) Die germanische Urgeschichte in Tacitus Germania.

[p. 183]

het Noordwesten van Europa geheel door Keltische stammen zou zijn bewoond geweest.¹⁾ Zelfs nadat door Caesar het onderscheid scherp was geformuleerd, bleef men doorgaan de beide over een kam te scheren, tot eindelijk door den krijgstocht van Augustus naar den mond van de Elbe de Romeinen met het begrip van een Germaansch volk - en nu door harde ervaring geleerd - voor goed vertrouwd zijn geraakt. Er is derhalve te minder reden bij de mededeelingen der oudste berichtgevers lang stil te staan, omdat juist door de voortdurende verwarring van Kelten en Germanen, geen nauwkeurige gegevens voor den toestand in den tijd vóór Caesars komst herwaarts te verwachten zijn.

Caesar vertelt ons twee dingen, die van het hoogste belang zijn. In het 24^ste caput van het zesde boek wijst hij er op, dat de Galliërs oudtijds de Germanen in moed hadden overtroffen en hun eigener beweging den oorlog hadden durven aandoen, ja zelfs propter hominum multitudinem agrique inopiam trans Rhenum colonias mitterent. Hij gaat er dus klaarblijkelijk van uit, dat de Rijn de natuurlijke grens van beide volkeren is en dat Kelten, die aan de andere zijde wonen, daar niet thuis hooren, maar er zich tengevolge van latere veroveringstochten hebben gevestigd. Hij heeft hier het oog op de stammen der Volcae en Tectosages, die de vruchtbare streken bij het Hercynische woud hebben ingenomen en dus in Midden-Duitschland waren gevestigd. Dat dit een onjuiste conclusie is, uit het standpunt van Caesar, die Gallië als het Keltische stamland beschouwde, volkomen begrijpelijk, ligt voor de hand en is door Norden overtuigend aangetoond.²⁾

Daartegenover staat het bericht van Timagenes, geciteerd door Ammianus Marcellinus XV, 9, 4: Dryidae memorant re

1) Kenschetsend is de naam Keltoskythen, waarmede de Kimbren werden aangeduid; zij woonden immers op de plaats waar men meende, dat de Keltische en de Skythische volken aan elkander grensden. In deze ethnografische voorstellingen is voor de Germanen nog geen plaats.

2) t.a.p. blz. 359. Dit verklaart ook Caesars oordeel over de vroegere superioriteit der Kelten boven de Germanen.

[p. 184]

vera fuisse populi partem indigenam, sed alios quoque ab insulis extimis confluxisse et tractibus transrhenanis crebritate bellorum et adluvione fervidi maris sedibus suis expulsos. Dit bericht kunnen wij onmiddellijk verbinden met de tweede voor ons belangrijke mededeeling bij Caesar, die betreffende de Belgae opmerkt (II, 4): plerosque Belgos esse ortos ab Germanis Rhenumque antiquitus traductos propter loci fertilitatem ibi consedisse Gallosque qui ea loca incolerent expulisse.

Sommige geleerden, zooals O. Bremer¹⁾, hebben uit dezen zin besloten, dat de stammen, waarvan Timagenes spreekt, dus Kelten zouden zijn geweest en zij hebben verder uit de opmerking, dat zij van ver weg gelegen eilanden aan een zeekust herkomstig waren, als oudste woonplaats der Kelten de kusten der Noordzee beschouwd. Deze gevolgtrekkingen dunken mij niet gerechtvaardigd. Immers, Caesar noemt ze uitdrukkelijk Germanen; het waren dus geen Kelten, maar Germanen die uit het Noorden Gallië binnengevallen waren. Evenmin lijkt het mij raadzaam met Norden deze opmerking van Caesar te wraken als getuigenis en haar te beschouwen als een ‘Kunstgriff einer wohl abgewogenen schriftstellerischen Komposition’²⁾.

Want waarom zou men hier de traditie van de Remi als een opzettelijke fictie moeten brandmerken, terwijl elders de overlevering der druiden, waarvan Timagenes gewaagt als aannemelijk en betrouwbaar wordt voorgesteld? Terecht merkt Norden op, dat het motief van den stormvloed, die door Timagenes als de oorzaak van de volksverhuizing wordt beschouwd, groote gelijkenis vertoont met hetzelfde verhaal omtrent den tocht der Kimbren³⁾, hetgeen de waarde van dit punt der overlevering verzwakt, aangezien het een typisch motief van de berichten over dergelijke historische gebeurte-

1) Grundriss der germ. Philologie III, blz. 772.

2) t.a.p. blz. 367.

3) t.a.p. blz. 356. Aan den Kimbrischen vloed wordt trouwens ook wel getwijfeld, zie Reeb, Tacitus Germania blz. 10 noot.

[p. 185]

nissen blijkt te zijn geweest. Indien Norden verder het bericht van Timagenes bevestigd acht door de gegevens der archaeologie - waarop wij straks zullen terugkomen - dan moeten wij toch met nadruk vaststellen, dat de Westwaarts zich uitbreidende Kelten niet van de insulae extimae zijn toegestroomd, maar uit de gebieden van Centraal-Europa. Dit laatste zal niemand bestrijden, maar het werpt derhalve geen licht op de geschiedenis der kusten van de Noordzee en kan dus in geen geval worden aangevoerd als argument voor een Keltische bevolking in het mondingsgebied van Rijn en Maas.

Laat men echter beide getuigenissen van Timagenes en Caesar naast elkander gelden, dan schijnen zij elkander uitstekend aan te vullen. Vertelt de eerste, dat een deel der Galliërs van de uiterste eilanden zijn gekomen, waaronder wij kwalijk iets anders kunnen verstaan dan de eilanden langs de Noordzeekust¹⁾, Caesar zegt ons dat het eigenlijk Germanen waren. Wij verwachten niet anders. Dat er reeds vóór de geruchtmakende tochten der Kimbren en Teutonen andere Germaansche stammen naar het Westen zijn doorgebroken, is zeer aannemelijk; wij zien juist aan dit laatste voorbeeld van hoe verre streken zulke expedities konden uitgaan.²⁾ De Kimbren en Teutonen zetten zich in beweging in een tijd, dat de geschiedbronnen rijker vloeien; zij strekken hun tochten tot in het hart van het Romeinsche imperium uit. Die andere stammen, die zooveel eerder uit het Noorden opgebroken waren, kwamen niet verder dan de vruchtbare streken van Noord-Frankrijk; hun tocht leeft alleen in de herinnering hunner nakomelingen voort. Ik meen, dat wij met Déchelette

1) Men heeft ook wel gedacht, dat hiermede de μαϰάρων νῆσοι zouden zijn bedoeld (vgl. d'Arbois de Jubainville, Le cycle mythologique irlandais et la mythologie celtique blz. 27); dit lijkt mij weinig waarschijnlijk, daar het bericht van den watervloed en de herhaalde oorlogen op historische gebeurtenissen schijnt te duiden.

2) Om in mijn betoog geen onzeker materiaal op te nemen laat ik de Gaesaten, Daliterni, Tulingi, Calucones ter zijde, ofschoon men ze wel als Germaansche stammen heeft beschouwd, die in het midden der 3^de eeuw voor Chr. zich aan den bovenloop der Rhône zouden hebben gevestigd (zie Reeb, t.a.p. blz. 9).

[p. 186]

mogen aannemen,¹⁾ dat de Belgische stammen voor een groot gedeelte gekeltiseerde Germanen waren; hij stelt dezen inval in den tijd van het midden der derde eeuw voor onze jaartelling.²⁾

De geschiedenis van Noord-Gallië is een bij tusschenpoozen herhaalde overstrooming door Germaansche stammen. De eerste ons bekende inval is die der later Belgen genoemde volkeren, waarvan in Caesars tijd de Nervii, Remi en Bellovaci de voornaamste waren. Kort voor den Romeinschen tijd blijkt een nieuwe groep Germanen zich aan den linkeroever van den Rijn te hebben gevestigd, het zijn de Germani Cisrhenani, omvattende de Eburones, de Condrusi, de Caerosi, de Paemani en enkele andere door Caesar niet afzonderlijk vermelde stammen. Deze hebben groote deelen van de huidige Belgische provincies Limburg, Luik, Namen on Luxemburg in bezit genomen en zich ver naar het Westen uitgebreid. Zij reikten zelfs tot de eilanden aan den Scheldemond en drukten daardoor de Menapii in Noordelijke richting op, hen tegelijkertijd van de overige Belgae isoleerend.

In den Romeinschen tijd zijn wederom nieuwe Germaansche stammen aan den linkeroever van den Rijn verschenen; de Ubii zijn in 38 v. Chr. door Agrippa, de Sugambri in 8 v. Chr. door Tiberius naar dezen oever van den Rijn overgebracht; ook de Bataven hebben zich aan deze zijde gevestigd. Nieuwe pogingen werden echter door de Romeinen met kracht onderdrukt; de Usipetes en de Tencteri werden over den Rijn teruggejaagd, aan de uitbreiding van de Sugambri werd paal en perk gesteld.

Eenige eeuwen later komt de volksverhuizing, de laatste Germaansche vloedgolf, die het Romeinsche gezag in deze streken wegvaagt en het Noordelijk deel van België voor goed bij het door Germanen bewoonde gebied voegt.

1) Manuel d'Archéologie III, blz. 66.

2) Zoo ook Reeb, t.a.p. blz. 6.

[p. 187]

De rust, die in deze streken heerschte gedurende de eerste eeuwen van onze jaartelling, was het gevolg van het krachtige Romeinsche gezag, dat geen overschrijding der rijksgrenzen duldde. Men kan daarom vragen, of hetzelfde niet geldt van den tijd, die verloopen is tusschen de komst der Germaansche Belgae en die der Germani Cisrhenani. Caesar roemt de Belgae als bijzonder krijgshaftig en het gelukt hem eerst na harden strijd hen tot onderwerping te dwingen; zij komen desondanks nog herhaaldelijk in opstand. Eenmaal gevestigd in deze streken en door den invloed der hoogere Gallische cultuur in korten tijd gekeltiseerd, stonden deze Belgae uit den aard der zaak vijandig tegenover nieuwe grensoverschrijdingen van andere Germaansche stammen.

Men mag natuurlijk het feit, dat de Belgae over het geheel een Gallische politiek voeren ten opzichte van de Overrijnsche Germanen, niet als een bewijs voor hun Keltischen oorsprong beschouwen.¹⁾ Ook de later binnengekomen Germani Cisrhenani sloten zich bij de confederatie der Belgae aan. Tusschen Germaansche stammen, die elkander het bezit van bepaalde streken betwistten, heerschte ook bittere vijandschap, die meermalen met de algeheele vernietiging van de partij, die de nederlaag leed, eindigde. Het ligt dus voor de hand, dat de Germanen, die in het Noorden van Gallië waren binnengevallen en door vermenging met de aanwezige bevolking op den duur de Belgae vormden, zich tegen andere uit het Oosten opdringende Germanen op krachtdadige wijze hebben te weer gesteld en daartoe een goed ingerichte militaire verdediging tot stand hebben gebracht. Deze verhoudingen liggen echter voor den tijd, waarvan de geschiedbronnen vertellen; slechts door het archaeologische onderzoek kunnen deze worden opgehelderd.

Wij stellen als resultaat dezer overwegingen vast, dat uit

1) Zeer terecht zegt A. Grenier in het 5^de deel van Déchelette's Mannel (Parijs 1931), blz. 135: ‘Le nord de la Belgique représentait une Gaule encore en formation’.

[p. 188]

de klassieke berichten blijkt, dat de Germaansche stammen herhaaldelijk over den Rijn zijn getrokken en zich in België en Noord-Frankrijk hebben neergezet. Van een terugtocht daarentegen van Keltische stammen, die aan den rechteroever van den Nederrijn woonden, hooren wij niet. De eenige Keltische stam, die zich op dezen oever bevindt zijn de Menapii; Caesar vertelt van hen, dat zij door de Usipetes en de Tencteri over deze rivier werden gejaagd, op een plaats non longe a mari quo Rhenus influit. Maar, zooals wij straks zullen zien, is de uitbreiding der Menapii op den rechter Rijnoever aan bijzondere omstandigheden toe te schrijven.

2. De archaeologische gegevens

De voorstelling, dat de Kelten uit de Noordzeekusten in Zuidwestelijke richting zouden zijn weggetrokken, wordt door de archaeologische gegevens niet bevestigd. Indien wij het recht hebben de merkwaardige cultuur van den ijzertijd, die gewoonlijk met de namen van Hallstatt en La Tène wordt aangeduid, te beschouwen als een typisch-Keltisch verschijnsel, althans de uiting van een groep volkeren, onder welke de Kelten de belangrijkste plaats innemen, dan moeten wij den oorsprong van dit volk in het midden van Europa zoeken en wel in de streken van Oostenrijk, Boheme, Zuid-Duitschland en Zwitserland. Vandaar hebben zij zich naar het Westen uitgebreid en het is zelfs mogelijk aan de hand van het archaeologische feitenmateriaal den tijd dezer volksbeweging te bepalen.

Ik volg de voorstelling van Déchelette, die de verschillende gegevens op overzichtelijke wijze heeft gerangschikt en verklaard. Volgens hem bevinden de Kelten zich in de 5^de eeuw voor Chr.¹⁾ op hun marsch naar het Westen in de gebieden van Zuid-Duitschland en het Midden en Noord-Oosten van Gallië.

1) Anderen meenen, dat dit nog vroeger te dateeren is: in de 6^de, misschien zelfs op het eind der 7^de eeuw.

[p. 189]

Tot de Hallstatt-cultuur behooren en tot de Keltische bevolkingsgebieden mogen derhalve worden gerekend: Lotheringen, Bourgondië, Berry en Auvergne. In de gebieden van het huidige België en Nederland hebben de Kelten dus nog geen voet gezet.

Gedurende de volgende eeuwen breiden de Kelten zich steeds verder uit. In het begin van de derde eeuw behooren tot hun gebied behalve Gallië, Noord-Italië en het Iberische schiereiland, ook de Britsche eilanden. De laatste verovering is voor ons van gewicht, omdat zij een sterke uitbreiding naar het Noord-Westen aanwijst. Ongelukkigerwijze zijn de gegevens, waarover wij tot nu toe beschikken, volkomen onvoldoende om ons een duidelijk beeld van deze gebeurtenissen te geven. Volgens Déchelette zou de overtocht der Kelten naar Engeland bewijzen, dat zij zich meester hadden gemaakt van de Rijnvlakte; hij meent dus, dat de Kelten uit Rijn- en Scheldemond zijn overgestoken, niet echter over het Nauw van Calais, hoewel dit toch veel meer voor de hand zou liggen. Bovendien moet men rekening houden met het feit, dat sinds onheugelijke tijden door den tinhandel een verbinding tusschen de kusten van Brittanië en West-Frankrijk had bestaan en dat dus de Kelten zoodra zij tot de zeekust van Gallië doordrongen, ook verlokt moesten worden dezen ouden handelsweg als veroveraars te volgen.

Voor zijn meening, dat de overtocht van den Rijnmond geschiedde, geeft Déchelette geen argumenten. In een noot¹⁾ wijst hij er op, dat hun overheersching zich uitbreidde tot de Wezer, misschien tot de Elbe, waarvoor hij zich beroept op de uiteenzettingen van Müllenhoff en d'Arbois de Jubainville. Wij zullen echter straks zien, op hoe losse gronden deze beweringen gebaseerd zijn. De Gallische verovering van Groot-Brittannië is echter, naar het schijnt, nog in menig opzicht onvoldoende verklaard. Het schijnt, dat in de Hallstatt-periode,

1) t.a.p. III, blz. 61 noot 5.

[p. 190]

voortdurend Keltische stammen van het vasteland zijn overgestoken, zonder dat het mogelijk is de bijzonderheden van deze emigratie na te gaan. Een groot gedeelte van Ierland en Engeland werd bezet; aan de Oostkust zijn zij tot aan Scarborough gekomen. Omstreeks de vierde eeuw plaatst Déchelette den overtocht der stammen, van wie de overblijfselen in het graafschap York zijn gevonden; zij vestigden zich dus ten noorden van de reeds aanwezige Keltische bevolking. Hij acht het waarschijnlijk, dat zij uit het Noord-Oosten van Frankrijk herkomstig zijn, hetgeen bevestigd wordt door den naam dezer immigranten, welken Ptolemaeus als Parisii opgeeft. Wij mogen dus aannemen, dat sedert de vijfde eeuw - wellicht reeds sedert de zesde eeuw - de trek naar het Westen is voortgezet en zich zelfs tot over het Kanaal uitstrekte. Dat echter toen het gebied van den Nederrijn bezet zou zijn, blijkt niet. Voor het gebied langs de Waddenzee hebben wij uit het getuigenis van Pytheas, die in de vierde eeuw voor onze jaartelling deze streken bezocht heeft, de zekerheid, dat in zijn tijd Germaansche stammen daar hun woonplaatsen hadden¹⁾.

Ook de archeologische vondsten wijzen uit, dat de Nederrijnsche gebieden niet door Kelten werden bewoond. Déchelette vestigt er de aandacht op, dat uit den Hallstatt-tijd in België slechts armelijke begraafplaatsen zijn gevonden; hier waren de verste uitloopers van deze eerste faze der ijzercultuur. Er is dan ook geen enkele dwingende reden voor deze vroege periode aan te nemen, dat hier toen reeds een Keltische bevolking is geweest. Hier bestaat alle aanleiding er aan te herinneren, dat de uitgestrektheid van een cultuurgebied niet mag worden vereenzelvigd met de uitbreiding van de be-

1) Zie Kauffmann, Deutsche Altertumskunde I, blz. 224 vlgg. De tekst bij Plinius 37, 35 luidt: Pytheas (credidit) Guionibus genti accoli aestuarium oceani Metuonidis nomine. Voor Guionibus leest Detlefsen (Die Entdeckung des germanischen Nordens im Altertum blz. 7) Inguionibus, Much evenwel Avionibus. In beide gevallen is het een Germaansche naam.

[p. 191]

volking, die van deze cultuur de voornaamste drager is. Een beschaving kan ook door naburige volkeren worden overgenomen. Juist het armelijke karakter der vondsten wijst er op, dat hier de Keltische beschaving was doorgedrongen tot een bevolking, die op een lagere cultuurtrap stond en die naar hun geringere vermogens overnamen, wat hun uit het Zuiden geboden werd.

Omstreeks 250 v. Chr. vallen Germaansche stammen, die later de Belgae zullen vormen, in het Noorden van België binnen en naar aanleiding hiervan merkt Déchelette dan ook op, dat de Galliërs sedert het midden van de 3^de eeuw voor de Germanen terugtrekken. Dit kunnen wij onderschrijven, maar willen er dan toch ook op wijzen, dat het Keltische contingent van deze streken, met name in de meer naar het Noorden en Noord-Oosten gelegen gebieden, niet groot kan zijn geweest. De kolonisatie van Engeland door de Belgae, waarvan Caesar verhaalt¹⁾, is naar het getuigenis der archaeologie omstreeks het midden der derde eeuw geschied²⁾. Het ligt voor de hand aan te nemen, dat deze uittocht van Keltische stammen, die men in dezen tijd nog niet het recht heeft Belgae te noemen, veroorzaakt is door een gewichtige gebeurtenis op het vasteland en deze kan moeilijk iets anders zijn geweest, dan dat zij door den inval van andere stammen Westwaarts naar de zeekust werden opgedrongen. Deze uit het Oosten opdringende stammen kunnen dan weer niet anders dan Germanen zijn geweest (zoo bijv. de Treveri), die opnieuw de in het Noorden van Gallië woonachtige bevolking voor zich uit dreven. De Belgae, die naar Engeland overstaken, waren evenwel ook voor een niet onaanzienlijk gedeelte met Germanen vermengd of van Germaansche afkomst, hetgeen

1) De Bello Gallico V, 12.

2) Ik maak hier van de gelegenheid gebruik te verwijzen naar de inmiddels verschenen studie van C. Hawkes en G.C. Dunning, The Belgae of Gaul and Britain in The Archaeological Journal LXXXVII (1930) blz. 150-335, waar met uitgebreid materiaal hetzelfde wordt betoogd. [Corr.noot.]

[p. 192]

men heeft afgeleid uit het feit, dat zij de lijkverbranding toepasten¹⁾. In Gallia Belgica woonde voortaan een bevolking, die sterker Keltisch naar het Westen en steeds meer overwegend Germaansch naar het Oosten, over het geheel een vermenging van beide volkeren was.

Deze Germanen zijn snel geassimileerd. Hetzelfde gebeurde, wat wij ook later zoo dikwijls in den tijd der volksverhuizing kunnen waarnemen: voor de hoogere cultuur, te midden waarvan zij zich plotseling bevonden, bezweken de Germanen en zij haastten zich gelijk te worden aan de Keltische bevolking. Een der wegen was het overnemen van de taal, hetgeen zich het eerst hierin openbaarde, dat personen- en stamnamen een Keltisch aanzien krijgen. Met deze invasie ging een verarming der beschaving in het Gallische gebied gepaard en zoo toont ons het archaeologische materiaal der La-Tène periode, vergeleken met dat van het voorafgaande tijdperk der Hallstatt-cultuur, niet alleen voor het Belgische gedeelte van Gallië, maar voor het geheele gebied, het beeld van achteruitgang²⁾. Wanneer de Romeinen het land binnentrekken, vinden zij hier over het geheel een gemakkelijke buit.

Alleen de Belgae maken een uitzondering. Hun militaire weerstand is onverwacht krachtig en hecht georganiseerd. In den aanhef van zijn werk getuigt Caesar van hen, wat ook van andere Germaansche stammen wordt overgeleverd, dat zij zich vrijwaren tegen vreemde invloeden door het weren van kooplieden, die immers het meeste ‘ad effeminandos animos’ bijdragen en dat zij zich in voortdurende oorlogen met de Germaansche stammen, die inmiddels in nieuwe drommen uit het Oosten waren binnengedrongen, bevinden.

Zoo zijn, gelijk wij reeds opmerkten, de gegalliseerde Germanen in het Noordelijk deel van Gallië een bolwerk geworden tegen den steeds dreigender uit het Oosten opstuwenden stroom

1) Zie Guide to Antiquities of the Early Iron Age in the British Museum (1925) blz. 11.

2) Zie Déchelette t.a.p. III, blz. 424.

[p. 193]

van halve en heele stamverwanten, dien zij echter niet altijd hebben kunnen weerstaan. Immers zij zijn op een deel van hun gebied voor hen moeten wijken: de Germani Cisrhenani, waarvan Caesar gewaagt. Daar in het midden van de laatste eeuw vóór Chr. deze ook reeds geheel aan de omringende gekeltiseerde bevolking zijn geassimileerd en met de Belgae samen zich tegen Caesars aanval keeren, mogen wij aannemen, dat zij dan reeds geruimen tijd in deze streken hebben gewoond. Toch niet zoo lang, of hun Germaansche herkomst is nog zoo duidelijk bewust, dat Caesar het onderscheid tusschen hen en de overige Belgae opmerkt. Ik acht het daarom waarschijnlijk, dat deze Germanen omstreeks 100 v. Chr. den Rijn zijn overgestoken. In dezen zelfden tijd heeft de tocht der Kimbren en Teutonen plaats; waarschijnlijk zullen de verschillende verschuivingen der Germaansche stammen in deze periode wel met elkaar in verband staan. De Belgae weerstaan den schok, maar trekken toch een kwart eeuw later, door den druk in het Oosten in hun expansie belemmerd, het kanaal over en vestigden zich in Kent en aangrenzende landstreken¹⁾. Op het vasteland blijft de opstuwing in westwaartsche richting aanhouden; eerst wanneer het Romeinsche imperium zijn grenzen tot den Rijn heeft vooruitgeschoven, wordt het Germaansche gevaar voor Gallië bezworen.

Resumeerende vinden wij voor de Zuidelijke Nederlanden de volgende gegevens:

7^de tot 5^de eeuw voor Christus. De Keltische stammen uit het Zuid-Oosten opdringende, bezetten N.-O. Frankrijk. Zij verjagen of onderwerpen de oorspronkelijke bevolking, waaromtrent wij niets kunnen zeggen. De gebieden van Zuid-Nederland liggen aanvankelijk geheel buiten het Keltische gebied, maar hun kultuur staat sterk onder den Keltischen invloed en is daarvan een verarmde uitlooper. Het is mogelijk, dat de Kelten zich in den loop der volgende eeuwen steeds verder naar het Noorden

1) Zie Hawkes-Dunning, blz. 240-262.

[p. 194]

uitbreiden of althans hier de bevolking aan zich onderwerpen.

± 250 voor Christus. Inval van Germanenstammen over den Rijn. Een gedeelte der Gallische bevolking ruimt het land, dat door de Germanen in bezit wordt genomen. Overigens heeft een vermenging van Kelten en Germanen plaats; het daaruit voortgekomen volk heet later Belgae¹⁾. De Germanen assimileeren zich snel. Door het immer dreigende gevaar van nieuwe Germaansche invallen vereenigen de Belgae zich in een hechte militaire organisatie, waarvan het zwaartepunt in het meest Keltische deel ligt, bij de Remi en de Bellovaci. Een gedeelte der vroegere Keltische bevolking is naar Engeland overgestoken; het kan reeds vermengd zijn geweest met een Germaansch element.

± 100 voor Christus. Nieuwe inval van Germaansche stammen. Deze vestigen zich in een groot gedeelte van het huidige België; de Eburonen bereiken ten slotte de Schelde. De hier reeds aanwezige bevolking, zelf reeds een vermenging van Kelten en vroeger binnengedrongen Germanen, zal voor hen uitgedreven zijn. Een belangrijk gedeelte steekt weldra naar Engeland over. Naar het Noorden worden de Menapii opgejaagd, die daardoor van de overige Belgae worden afgesneden. In den tijd van Caesar zijn de stammen der Germani Cisrhenani in het militaire verband der Belgae opgenomen²⁾ en waarschijnlijk reeds een eind op den weg naar volledige Galliseering.

Indien men dus spreekt van een Keltisch substraat, dient men te onderscheiden tusschen werkelijke Kelten en gekeltiseerde Germanen. Bovendien blijken de Kelten eerst vrij laat in deze Nederrijnsche gewesten te zijn aangekomen en naar alle waarschijnlijkheid in vrij gering aantal. Binnen de staatkundige grenzen van Nederland hebben zij wellicht in Limburg gezeten; de bevolking der Kempen en Noord-Brabant

1) Zie ook het zooeven verschenen belangrijke opstel van L. Weisgerber, Dentsches Archäologisches Institut, Römisch-germanische Kommissiou XX (1930), in het bijzonder blz. 176. [Corr.noot.]

2) De Bello Gallico II, 4.

[p. 195]

was, naar ons het archaeologische materiaal leert, zeer schaarsch. Intusschen, deze Keltische bevolking, voor zoover die dan aanwezig was, wordt omstreeks 250 v. Chr. wederom verdreven door Germaansche stammen; sindsdien wonen in België hoofdzakelijk deze volkeren, op het gebied van Frankrijk geleidelijk in min of meer zuiver Keltische stammen overgaande.

Wij hebben tot nu toe de oudere bewoners geheel buiten beschouwing gelaten. In de samenstelling der bevolking moeten zij evenwel een belangrijk aandeel hebben gehad. Eigenlijk mogen wij nergens spreken van een Keltische of een Keltisch-Germaansche bevolking dezer streken, want steeds is het niet meer dan een Keltische of een Keltisch-Germaansche ‘Oberschicht’, die haar stempel op de autochthone bevolking drukt. In dezen zin wil ik ook voortaan het woord Keltisch, voor wat het Nederrijnsche gebied betreft¹⁾, verstaan hebben.

Deze Germaansch-Keltische bevolking nu wordt ruim een eeuw later wederom door Germaansche stammen verdrongen. In het huidige België bezetten deze bijkans het geheele gebied; alleen in het uiterste Noorden en Westen zijn de Belgae ongestoord blijven wonen. Dit zijn de Nervii in het Scheldedal, de Morini in het huidige Vlaanderen, de Menapii in het Noorden. Maar indien wij ons herinneren, dat de Nervii naar het zeggen van Tacitus er prat op gingen van Germaansche afkomst te zijn²⁾ dan wordt het ons nog eens duidelijk, hoe weinig zuiver Keltisch zelfs deze volksstammen zijn geweest.

De eigenlijk ‘Keltische’ bevolking van Nederland zijn de Menapii. Wij weten uit de berichten van Caesar, dat zij zelfs ten Noorden van den Rijn hebben gewoond en vandaar door de Usipetes en Tencteri werden verdreven³⁾. De plaats waar wij deze Menapii moeten zoeken, is niet geheel zeker; daar

1) En niet alleen voor dit gebied, maar ook voor Gallië zooals wij straks nog zullen opmerken.

2) Germania c. 28: Treveri et Nervii circa affectationem Germanicae originis ultro ambitiosi sunt.

3) De Bello Gallico IV, 4.

[p. 196]

zij de buren der Morini heeten, zullen zij niet al te Noordelijk moeten worden geplaatst; het is waarschijnlijk, dat zij zich hadden gevestigd in het gebied, dat weldra het eiland der Bataven zou worden genoemd¹⁾. Naar mijn meening zijn deze Menapii zoo hoog Noordelijk eerst gekomen, toen zij door den inval der Germani Cisrhenani werden gedwongen, hun oorspronkelijke woonplaatsen in Brabant en aangrenzende streken op te geven. Indien men hen dus wel als het hoofdbestanddeel van het ‘Keltisch’ substraat moet beschouwen, dient men in aanmerking te nemen, dat zij tot de Noordelijke groep der Belgische stammen behoorden en dus zelf reeds voor een zeer belangrijk deel van Germaansche herkomst zullen zijn geweest, zij het ook in taal en zeden volledig gekeltiseerd²⁾. In de tweede plaats hebben zij hier slechts voor korten tijd gewoond en bovendien zelf bezit genomen van een gebied, dat naar alle waarschijnlijkheid van oudsher Germaansch was geweest, of anders door een vroegere (Oereuropeesche) bevolking was bewoond. In de derde plaats moet hun aantal zeer gering zijn geweest, wat reeds blijkt uit de contingenten, die zij voor het Belgische leger stellen³⁾. Immers terwijl de Morini 25000 man leveren, de Germani Cisrhenani zelfs 40000 man, komt van de Menapii het geringste aantal soldaten van alle Belgische stammen, nl. 7000 man⁴⁾.

De hier gegeven voorstelling wijkt in enkele opzichten van de gangbare af. Zij berust echter op het archeologische materiaal, zooals dat het laatst door Déchelette in overzichtelijken

1) Zie N.J. Krom, De populis Germanis antiquo tempore patriam nostram incolentibus blz. 10 vlg.

2) Hawkes-Dunning blz. 234: the archaeology of their districts makes it clear that the proportion of German blood among the Morini and the Menapii must have been high. [Corr.noot.]

3) De Bello Gallico II, 4.

4) Indien d'Arbois de Jubainville, Les Celtes blz. 25 met recht den Ierschen stam der Manapii met de Belgische Menapii gelijkstelt, zou een gedeelte van dezen stam dus naar Brittannië zijn overgestoken en de verzwakte rest met Germanen zijn vermengd. Maar uit gelijkheid van naam mag men niet onmiddellijk besluiten, dat ook het volk hetzelfde is geweest.

[p. 197]

en volledigen vorm is gegeven. De hoofdzaak is, dat de Kelten in het Zuiden van ons land eerst in een vrij late periode zijn binnengedrongen. Zij waren bovendien voor een zeer aanzienlijk deel met Germaansch bloed vermengd¹⁾. Daartegenover staat de meening, dat zij eens tot ver in Noord-Duitschland hebben gewoond en eerst langzamerhand, gedurende de eeuwen voor onze jaartelling door de Germanen zijn teruggedrongen. De steun voor deze opvatting leveren uitsluitend geografische namen. Wij zullen deze daarom in de volgende paragraaf bespreken. Hier wil ik nog slechts opmerken, dat het woord Germanen door mij wordt gebruikt als verzamelnaam voor de volksstammen, die uit het Oosten naar de Rijnstreken opdringen. Daar de Germaansche taal haar meest kenmerkende eigenschappen eerst in de laatste eeuwen voor Christus, ja zelfs wat het vocalisme betreft eerst daarna, ontwikkeld heeft, kunnen wij voor de periode, waarover wij hier spreken, den term Germaansch slechts in dezen zin gebruiken, dat ermee wordt aangeduid een Indogermaansch volk, dat zich bezig is tot de Germanen te ontwikkelen. Indien men dus liever van Praegermanen zou willen spreken, heb ik daartegen geen bezwaar, maar ik heb met opzet dezen term vermeden, omdat men daaronder ook Kelten zou kunnen verstaan. En ik wilde juist doen uitkomen dat de oudste Indogermaansche bevolking van ons land ook in de periode, dat men misschien nog niet van Germanen mag spreken, in geen geval Keltisch was²⁾.

1) Ik stel hiernaast het resultaat van Hawkes-Dunning t.a.p. blz. 321: The earliest movements of peoples to be connected with the name of Celts belong to the later Bronze Age, but the main Celtic migrations began perhaps in VII, certainly in VI B.C., as a result of the pressure of the Germans advancing from the north-east upon the inhabitants of the Lower Rhine. These migrations eventually spread the Celts over a large extent of Europe, and before the middle of V B.C. had covered southern and eastern Britain. Meanwhile the Lower Rhine area become settled by the Germans, and the Low Countries thence as far as the Ardennes, though in parts seantily populated, witnessed a gradual fusion of Germanic with backward Celtic stocks, with an undercurrent of still older blood. This region remained a cultural backwater. [Corr.noot.]

2) Het zal uit het bovenstaande duidelijk zijn, dat ik de meening van Neekel, Germanen und Kelten blz. 39 vlgg., als zouden de Kelten en de Germanen achter elkander volgende golven van Indogermaansche volksverhuizingen uit de kuststreken van Noord- en Oostzee zijn geweest, die zich eerst in den loop van hun uitbreiding tot eigenlijke Kelten en Germanen hebben ontwikkeld, geenszins kan deelen. Inderdaad de werkhypothese is eenvoudig, maar dit is niet voldoende aanbeveling. Ik steun mij liever op archaeologische gegevens, dan op de boven besproken opmerking van Timagenes.

[p. 198]

3. De geografische namen

De plaatsnamen, die de Romeinsche schrijvers in ons land vermelden, zijn grootendeels Keltisch; dit geldt van Noviomagus, Lugdunum Batavorum en Batavodurum. De namen der voornaamste rivieren, Rijn en Maas, zijn eveneens Keltisch. Dit werd reeds lang uitgelegd als een onomstootelijk bewijs voor de oorspronkelijk Keltische bevolking van deze streken. Maar op grond van een onderzoek van andere geografische namen is men verder tot de overtuiging gekomen, dat de Kelten zelfs tot de Wezer, misschien zelfs nog verder hebben gewoond. Müllenhoff heeft dit het eerst uitvoerig betoogd¹⁾; velen zijn hem daarin gevolgd en hebben zijn resultaten gewijzigd, deels aangevuld, deels beperkt.

Allereerst heeft men gemeend, dat enkele bergnamen een herinnering aan een Keltische bevolking in Midden- en Noord-Duitschland zouden bewaren. Hoewel men op grond van archaeologische gegevens meent, dat in de 5^de eeuw voor onze jaartelling de Kelten uit het Zuiden tot aan de Harz zijn doorgedrongen, is de naam van dit gebergte, die ook in woorden als Spessart en Haardt gevonden wordt en ‘beboscht gebergte’ beteekent, ontwijfelbaar Germaansch. Dit is niet minder het geval met den naam Finne in Thüringen, ofschoon het ook langen tijd als paradestuk der Keltische theorie is gebruikt²⁾. Zelfs de naam voor het groote Middelduitsche gebergte, waaraan de Romeinen den naam Hercynia silva gaven, is evenmin als een getuigenis voor langdurige Keltische bezetting te gebruiken, daar de Duitsche naam Virgunt niet op een Keltischen grond-

1) Deutsche Altertumskunde II, blz. 218 vlgg.

2) Mülleuhoff t.a.p. blz. 234 vergelijkt brit. penn ‘kop’, vgl. daartegen Karsten, Die Germanen blz. 18.

[p. 199]

vorm *Erkunia kan teruggaan, maar op een idg. grondvorm *Perkuniā, die ook in got. fairguni voortleeft¹⁾. Hoe vroeg zijn de Germanen dan wel met de Keltische bewoners in contact gekomen?

Wat de voornaamste rivieren van het Westduitsche gebied aangaat, meent Müllenhoff, dat de Rijn Keltisch is, de Wezer en de Elbe echter Germaansch zijn. De zijrivieren van den Rijn zijn deels Keltisch, deels Germaansch of eindelijk het is onmogelijk de herkomst te bepalen. Van het Zuiden beginnende onderscheidt hij aan den rechteroever de Keltische namen Neckar (Nicer), Main (Moenus), Lahn (Laguna, met twijfel), Sieg (Siga, waarschijnlijk), Ruhr, Emscher en Lippe. Daarentegen zou de Wupper een Germaanschen naam hebben en dus een merkwaardige enclave vormen in een overigens overwegend Keltische benaming der rechterzijrivieren. Karsten, die onlangs de Keltische theorie in zeer vergaanden vorm herhaalde²⁾, rekent dezelfde rivieren tot de Keltische namen, maar spreekt geen meening uit over de Wupper. Men kan er zich slechts over verbazen, dat zulke positieve meeningen worden uitgesproken, op grond van een zoo onzeker materiaal als geografische namen, waarvan de etymologie in de meeste gevallen op zijn best een aannemelijke gissing is.

Maar Müllenhoff gaat verder. Hij betoogt namelijk³⁾ dat de talrijke riviernamen op -apa (Opperduitsch -f, -aff, -eff, -uff; Nederduitsch -p, -ep, -up, -pe) van Keltischen oorsprong zijn, daar alleen een Keltisch woord, nl. Iersch ab, zich ter vergelijking aanbiedt. Deze riviernamen vinden wij in België en Nederland, in geheel West-Duitschland tot aan de Wezer, ten Oosten daarvan sporadisch. Een aantal zijrivieren van de Wezer hebben een naam, met dit woord samengesteld; wij zien dus hier het merkwaardige verschijnsel, dat de hoofdrivier een Germaanschen, de zijrivieren daarentegen een Keltischen naam

1) Zie Neckel, Germanen und Kelten blz. 44.

2) Die Germanen blz. 92.

3) Deutsche Altertumskunde II, blz. 227-236.

[p. 200]

dragen. Deze abnormale verhouding wil ik echter niet tegen de theorie van Müllenhoff aanvoeren, daar Karsten zoo ver is gegaan, zelfs het woord Wezer voor Keltisch te verklaren¹⁾. Het -apa-argument begint reeds een zekere vermaardheid te verkrijgen; beurtelings aangenomen²⁾ en verworpen³⁾ is het een twistappel tusschen de geleerden. Op het oogenblik neigt men weer tot de meening, dat de riviernamen met -apa Germaansch zijn. Alleen Karsten heeft zich met beslistheid voor hun Keltisch karakter uitgesproken en verklaart op blz. 90 van zijn boek, dat het ‘grundsätzlich unberechtigt’ is, den Germaanschen oorsprong van deze namen aan te nemen, ofschoon hij op blz. 22 nog gewaagd heeft van ‘den schwer zu beurteilenden Flussnamen auf -apa, -affa’! Voorzichtiger drukt zich Much uit⁴⁾, die zegt, dat de uitgang -apa, moge zij dan uit het Keltisch stammen, in elk geval in het Germaansch een productief suffix is geworden, zoodat uit de verbreiding van dergelijke riviernamen geen gevolgtrekkingen zijn te maken betreffende de uitbreiding van de Kelten. Ik kan mij hiermede vereenigen; slechts merk ik op, dat de Keltische herkomst van het suffix -apa alleen dan zou vaststaan, indien men meent, dat er niet een woord in het Indogermaansch kan hebben bestaan, dat aan het Iersche ab en het Germaansche -apa zou beantwoorden. En indien de Germanen dan dezen riviernaam van een ander volk moeten hebben overgenomen, waarom dan niet van de oerbevolking, die noch Keltisch, noch Germaansch zal zijn geweest en waaraan de Germanen toch klaarblijkelijk een niet onaanzienlijk deel van hun woordenschat hebben ontleend?

1) t.a.p. blz. 90.

2) Kossinna, PBB XX, blz. 295; Bremer, Grundriss III, blz. 776; Karsten, Die Germanen blz. 90-1.

3) V. Grienberger, Wiener Sitz. Ber. CXLII, 8, blz. 12; Kossinna PBB XXVI, blz. 283; Much, Stammeskunde blz. 55; Kauffmann, Germ. Altertumskunde I, blz. 68, Carnoy, Leuvensche Bijdragen XV, blz. 129-143, J. Schnetz, Zeitschrift für Ortsnamenforschung I, 10 vlgg., II, 71 vlgg., III, 61 vlgg.

4) Hoop's Reallexikon III, blz. 26.

[p. 201]

De naam van de Wezer is illustratief voor de gevolgde methode. Een vrouwelijk woord als naam van een groote rivier zou reeds het vermoeden kunnen doen rijzen, dat wij hier wel met een Germaansch woord hebben te doen. Zoo heeft Müllenhoff het ook opgevat¹⁾; het Romeinsche woord Visurgis zou weergeven een Germaansch Visuri, Visuria, dat hij dan in verband brengt met ohd. wisa ‘weide’. Karsten daarentegen beschouwt Visuria als Keltisch, daar wij in Engeland dit of een overeenkomstig woord herhaaldelijk als riviernaam aantreffen²⁾. Ook laat zich vergelijken de naam der Vesdre bij Luik³⁾. Maar waarom kunnen niet onafhankelijk van elkaar, Kelten zoowel als Germanen, uit het beiden gemeenschappelijke grondwoord *eiso riviernamen vormen, die een aanduiding zijn van de moerassige oevers? Karsten versterkt zijn these, door te verklaren, dat alle riviernamen, die een r-suffix hebben, van Keltischen oorsprong zouden zijn⁴⁾, waardoor dus tevens de rechterzijrivier van de Wezer, de Aller, voor het Keltische gebied wordt geannexeerd. Ik meen echter, dat een r-suffix tot vorming van riviernamen niet het privilege der Kelten is, te minder daar deze ze zelf, waar zulke namen op Gallisch gebied voorkomen, van de vroegere oerbevolking blijken te hebben overgenomen⁵⁾. Een theorie moet wel zwak staan, die de hulp van zulke argumenten niet versmaadt.

Staan wij op vasteren bodem met de namen Rijn en Maas? Ndl. Rijn, hd. Rhein komen uit een westgerm. *Rīnaz; de Romeinen noemen de rivier Rhenus, een woord dat van de Kelten herkomstig zou zijn. Maar indien de Germanen het woord hadden leeren kennen met een ē, dan zouden hun Neder-

1) Deutsche Altertumskunde II, blz. 215-6.

2) Namen als Wey, Wye, die Mawer-Stenton, Introduction to the Survey of English Place-Names blz. 24 uit een wortel * eiso ‘vloeibaar, vochtig’ verklaart.

3) Een andere bijvorm zon zijn Werra, ohd. Wirraha (uit *Wisuraha, vgl. E. Schröder, Hansische Geschichtsblätter 1917, blz. 358 vlg.) die dan weer met Zuidfansche namen als Vézère zou samenhangen.

4) t.a.p. blz. 90.

5) A. Dauzat, Les noms de lieux blz. 196-7.

[p. 202]

landsche afstammelingen nu spreken van Rien, evenals riem uit remus is ontstaan. De germ. ī beantwoordt aan een idg. ei, dat is dus dezelfde vocaal, waaruit zich in het Keltisch een ē heeft ontwikkeld. Daaruit zou dus volgen, dat de Germanen den naam der rivier aan de Kelten hebben ontleend, toen deze nog den tweeklank ei in dit woord spraken; daar immers de overgang van ei tot ē Oerkeltisch is¹⁾, zou dit Keltisch nog geen Keltisch zijn geweest. Moeten wij dus aannemen, dat de Germanen den naam van deze rivier hebben leeren kennen in een zoo vroegen tijd, dat zij hem nog in den vorm *Reinos hadden kunnen overnemen? Het is wel duidelijk, dat de moeilijkheden schier onoverkomelijk worden, indien wij hiervan moesten uitgaan. Bovendien weten wij dan nog niet, wanneer en waar de overname was geschied. Gewoonlijk hebben grootere rivieren verschillende namen in de afzonderlijke deelen van hun loop, van welke dan om politieke of andere redenen ten slotte een enkele als de algemeene benaming het wint. Dit is vooral het geval, als er verschillende volken langs wonen. Het is dus mogelijk, dat in den bovenloop de rivier een Keltischen naam heeft gehad en dat deze door de benedenwaarts wonende Germanen is overgenomen²⁾. Dan moet men echter rekenschap geven van den klinker in het Germaansche woord. Ik zie de volgende mogelijkheden:

1.	De Germanen hebben den vorm overgenomen in den voor- Keltischen vorm. Zij zouden dan reeds eeuwen vóór onze jaartelling aan den Rijn hebben moeten wonen. De uitbreiding der Kelten tot de Wezer is dan onmogelijk.
2.	Germanen en Kelten hebben beiden naast elkaar een woord gebruikt, dat teruggaat op den idg. grondvorm *reinos. Waarschijnlijk zouden dan de Germanen voor het Keltische woord, dat zij hoorden, den correspondeerenden vorm uit hun eigen taal hebben gesubstitueerd. Dit kan gebeurd

1) H. Pedersen, Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen I, blz. 58.

2) Neckel verklaart de afwijkende vormen Rin en Rhenus uit een idg. grondvorm Reinos, in overeenstemming met zijn boven vermelde hypothese.

[p. 203]

zijn op elk tijdstip en zoowel aan den benedenloop als aan den middelloop van de rivier.

3.

Het is ook mogelijk, dat de Germanen den naam van de Romeinen hebben overgenomen, die van het Zuiden oprukkend natuurlijk eerst den Keltischen naam dezer rivier hebben gehoord. De Germanen hebben dan het woord Rhenus met een overeenkomstig woord uit hun eigen taal verwisseld. Evenals in geval 2 bewijst dit geenszins, dat de Germanen niet aan den Benedenrijn zouden hebben gewoond van oudsher; immers zij kunnen aan den benedenloop van den Rijn en aan de vele wateren, waarin hij zich splitst, verschillende inheemsche namen hebben gegeven en eerst onder den krachtigen cultuurinvloed van een Zuidelijker volk (hetzij Kelten of Romeinen) den uitheemschen naam hebben overgenomen en in een aan het eigen taalmateriaal aangepasten vorm hebben bewaard^1).

Dit wat het Rijnargument betreft. Eigenlijk geldt hetzelfde van de Maas. Ook hier kan de Keltische naam Mosa oorspronkelijk alleen dat deel der rivier hebben aangeduid, dat door Gallisch gebied stroomde. Ik zie daarvoor een aanwijzing in het feit, dat de Moezel den naam draagt van ‘de kleine Maas’, Mosella; een naam dus, die klaarblijkelijk ontstaan is in het gebied, waar beide rivieren in haar bovenloop elkander dicht naderen, dat is in de streek van Les Woevres, waar in Caesars tijd de Leuci woonden²⁾.

De zijrivieren in het Nederrijnsche gebied dragen ook Germaansche namen. Dit wordt reeds bewezen door den f-klank

1) Indien het woord Albiobola, dat Vollgraff op de nieuw gevonden Utrechtsche inscriptie meent te kunnen vaststellen (Romeinsche inscripties uit Utrecht, Med Kon. Akad. Wet., Afd. Letterk., Deel 70, Serie B, Nr. 5), meer dan een los vermoeden mocht blijken te zijn, zou ik het eerste deel niet (met Van Hamel) uit een Keltisch woord, dat ‘wit’ heteekent willen afleiden, maar daarin hetzelfde element zoeken, dat naar alle waarschijnlijkheid ook in Albanianis (var. Albianis en Albinianis) steekt, nl. het germ. woord voor ‘rivier’ alƀî- (Cf. on. elfr.; Hd. Elbe = lat. Albis, gr. ´Αλβιϛ). Dit zou dan de inheemsche naam voor dit gedeelte van den benedenloop van den Rijn kunnen zijn geweest.

2) Ook het gebied der Treveri komt in aanmerking.

[p. 204]

in de woorden Vlie en Vecht¹⁾; ook voor IJssel bestaat er geen reden aan Keltische herkomst te denken²⁾. Eveneens ziet het woord Helium (mogelijk nog bewaard in Hellevoetsluis) er Germaansch uit³⁾. Hoever Zuidelijk reiken deze Germaansche namen? Het woord Ruhr beschouw ik als tegenzeggelijk Germaansch, verwant met os. hrôra ‘beweging’, oe. hrôr ‘bewegelijk, levendig’. Ik kan het niet als een bewijs voor Keltische origine beschouwen, dat ook een zijrivier van de Maas Roer heet; integendeel dit is dus ook een Germaansche naam, wellicht uit het Overrijnsche gebied herwaarts overgedragen; hoewel het niet minder mogelijk is, dat de Germaansche stammen, die hier reeds eenige eeuwen voor Chr. gevestigd waren, deze rivier van den aanvang af dezen naam hebben gegeven. Ook de naam van de Lippe, die in den Romeinschen tijd Lupia heette, kan uit Germaansch taalmateriaal worden verklaard; want waarom zouden wij niet verband aannemen met mhd. lupf ‘sprong’, lüpfen ‘zich snel bewegen’? Dan blijft dus nog de Emscher, ouder Embiscara⁴⁾, waarin men het Keltische praefix ambi meent te herkennen. Terecht merkt Neckel op⁵⁾, dat het woord dus oorspronkelijk moet hebben beduid ‘zij die om de Ischara woonden’; maar waarom is dan de naam van de bewoners op de rivier overgedragen? Dit lijkt mij in de etymologie een zeer zwak punt en ik zou daarom eerder geneigd zijn de b als een epenthese te verklaren⁶⁾ en uit te gaan van een grondvorm Amiskara;

1) Vecht van Fectio te scheiden gaat niet aan. Onmogelijk is de opvatting van J. te Winkel, Hand. en Med. der Mij Ned. Lett. 1904-5 blz. 58, dat de Hollandsche Vecht haar naam zou hebben ontvangen van de Overijsselsche Vecht, toen de Franken door de Saksers uit het Oosten van ons land verdreven werden. Immers in zuiver Saksisch gebied vinden wij eveneens een Vechta, nl. een bijrivier van de Hase, die bij Meppen in de Eems stroomt.

2) Is het woord Isala ontstaan uit Isla en houdt het verband met een woord *īs- ‘ijlen, snel stroomen’? of moet men, gedachtig aan het aangrenzende Salland en den Duitschen riviernaam Saale scheiden in Ï-sala, cf. den naam Ï-pada naast de Pader?

3) Zoo ook H. Kern, Tijdschr. Aardr. Gen. 2^de Serie, XXI, blz. 785.

4) Zie de oude vormen in Förstemann I, blz. 815.

5) Germanen und Kelten blz. 43.

6) Vgl. Ampsivarii, Ambrones en derg. namen.

[p. 205]

daarin zie ik den zelfden naam als in Eems (ouder Amisia) en Eem, woorden die geenszins Keltisch behoeven te zijn¹⁾. Anderen verbinden het eerste deel met een woord emme ‘hooggelegen vlakte’²⁾ en gaan dus ook uit van de Germaansche beteekenis van den naam. Het tweede deel kan men dan in verband brengen met het woord skara ‘kerf, kloof’³⁾; het geheel beteekent dan ‘kloof, geul in het hoogland’, vandaar de rivier, die er door stroomt. Zoolang dus niet, op andere gronden, met stelligheid bewezen is, dat Kelten langdurig in de dalen van deze rivieren hebben gewoond, heeft men geen recht de namen, die uit Germaansch taalmateriaal bevredigend kunnen worden verklaard, als Keltisch te verklaren en dan daarmee wederom te bewijzen, dat hier ‘dus’ Kelten hebben gewoond⁴⁾.

Van bijzonder belang is de naam van de Waal. Ook hieromtrent zijn de meeningen verdeeld. Het woord is een femininum, wat voor Germaansch karakter pleit. De oudst overgeleverde vormen zijn niet gelijkluidend; Caesar spreekt van Vacalus, Tacitus van Vahalis, nog later Sidonius Apollinaris van Vachalis. In den eersten vorm Vacalus kan men het consonantisme als Keltisch, het vocalisme als Germaansch beschouwen⁵⁾. Karsten meent, dat de Germanen dezen naam hebben overgenomen voor de klankverschuiving (!), maar neemt niet de moeite het dan wel zeer opmerkelijke vocalisme te verklaren⁶⁾. De eenvoudigste verklaring is zeker, dat de c bij

1) Waarom Schönfeld, Altgerm. Pers. blz. 19 dit aanneemt, begrijp ik niet. Karstens meening (t.a.p. blz. 91) dat de stam wel *aim- zou kunnen zijn, wordt weerlegd door den naam van de stad Amersfoort.

2) Zoo Förstemann t.a.p. en Jellinghaus, Die westfälischen Ortsnamen blz. 62.

3) Zie Jellinghaus t.a.p. blz. 154. Anderen weer denken aan een voorindogermaansch woord *isc ‘water’; zoo E. Schwarts, Zeitschr. für Ortsnamenforschung VII, blz. 248. Quot homines, tot sententiae!

4) Ook om andere redenen is het niet waarschijnlijk, dat deze rivieren Keltische namen zouden hebben gehad. In den La-Tène tijd hebben de Kelten tegen de opdringende Germanen een gordel van ‘burgen’ opgericht; deze loopt langs de Sieg. Daar was dus hun noordgrens. Vgl. K. Schuchhardt, Vorgeschichte von Deutschland, blz. 198.

5) Zoo Neckel t.a.p. blz. 44-45.

6) Karsten t.a.p. blz. 92 voegt daaraan toe ‘Vielleicht hatten sie schon damals diesen Teil des Rheinstromes überschritten’. Reeds voor den overgang van idg. tenues tot germ. scherpe spiranten? Deze valt immers verschillende eeuwen voor onze jaartelling? Wat blijft er dan van de hypothese eener Keltische bevolking in het Rijn-Wezer gebied over?

[p. 206]

Caesar een weergave is van een Germaansche scherpe gutturale spirant en wij dus althans in de eerste eeuw voor onze jaartelling een volkomen Germaanschen vorm mogen aannemen: * χaliz. Het kan in het verband van hetgeen wij reeds hebben opgemerkt, niet anders dan als een veelzeggend feit worden beschouwd, dat de rivier, die uitsluitend door het Nederrijnsche (later Nederlandsche) gebied stroomt, een naam draagt in een zuiver Germaanschen vorm, ofschoon de Keltische Menapii aan haar oevers hebben gewoond; het zou onze stelling nog meer versterken, indien men dit woord als oorspronkelijk Germaansch mocht beschouwen. Inderdaad is de verklaring van * āχaliz uit * anχaliz als ‘de bochtige rivier’ zeer aannemelijk¹⁾; het woord behoort dan tot de groep van got. unwāhs ‘onberispelijk’, oe. wōh ‘krom’ os. wāh ‘het booze’ en hoort hooger op bij got. waggs ‘paradijs’, oe. wong ‘veld’, ndl. wang. De vocaal der eerste syllabe was dus lang; wanneer Sidonius Apollinaris haar kort gebruikt²⁾, bewijst dit natuurlijk niets, daar hij naar alle waarschijnlijkheid den naam alleen uit geschreven bronnen gekend heeft³⁾.

In het gebied der ‘Keltische’ Menapii stroomde dus een rivier, die een zuiver Germaanschen naam droeg. Die Rijnarm had dien naam reeds, vóórdat de Bataven zich in deze streken vestigden. Indien die Menapii Keltisch spraken, waaraan men niet behoeft te twijfelen, hebben zij dezen riviernaam dus overgenomen, toen zij zich hier vestigden, en wel van een vroegere bevolking, die niet anders dan Germaansch kan zijn geweest. Wij komen derhalve tot het resultaat, dat in de Rijndelta een Germaansche bevolking gevestigd was, toen de Menapii

1) Zie H. Kern, Tijdschrift Nederl. Aardr. Gen. 2^de Serie, 2^de deel XXI, blz. 773 vlg.

2) Carmina 13, 31 en 23, 244.

3) Overigens kan men natuurlijk ook zijn toevlucht nemen tot een wortel zonder nasaalinfix, gelijk in skr. vakras ‘krom’, lat. vacillare; maar het bezwaar hiertegen is het niet voorkomen van dezen vorm in de Germaansche talen.

[p. 207]

omstreeks 100 v. Chr. ten gevolge van het opdringen der Germani Cisrhenani naar deze streken werden opgejaagd. De uitbreiding van dezen Keltischen stam op den rechter Rijnoever is dus niet de laatste rest van een Keltische bevolking van het Overrijnsche gebied, maar blijkt wel zeer duidelijk van kortstondigen en plaatselijken aard te zijn geweest.

Maar, zal men vragen, en dan de Keltische plaatsnamen in ons land?¹⁾. Zij zijn weinig talrijk en bewijzen niet zooveel als men gewoonlijk aanneemt. De naam Batavodurum is al dadelijk zonder eenige beteekenis; het beteekent ‘durum of fort der Bataven’ en dateert dus eerst uit den tijd, dat zich hier dit volk gevestigd heeft, dus kort voor het begin onzer jaartelling. Men heeft hier te doen met het niet zeldzame verschijnsel, dat een vreemd woord als technische term gebruikt is; indien wij bedenken, dat de Germanen afkeerig waren van eenvestiging in ommuurde plaatsen, verwondert het ons niet, dat zij de begrippen ‘vesting, stad’ van de Gallo-Romeinen hebben overgenomen.

Noviomagus is een zeer verbreide naam in Gallië; Holder noemt er 17 voorbeelden van op; in het Noorden behalve Nijmegen nog Neumagen en in de provincie Namen Namèche. Voor een jonge nederzetting is de naam ‘Nieuwstad’ zeer geschikt, maar ook zeer kleurloos. Ook Lugdunum behoort tot de gewone Keltische plaatsnamen; Holder noemt er niet minder dan 14 voorbeelden van op. De naam heeft dikwijls een nadere aanduiding naar de bevolking; zoo kennen wij een Lugdunum Remorum (= Laon), Vocontiorum (= Montlahue in het dep. Drôme), Consoranorum (= St Lizier, dep. Ariège?). Daaraan beantwoordt dus Lugdunum Batavorum. Opmerkelijk is Lugdunum Convenarum, dat gelegen aan de Noordelijke helling der Pyrenaeen een Romeinsche kolonie is, die door Pompeius in 72 v. Chr. werd gesticht²⁾. Wij leeren daaruit, dat ook

1) Zie bijv. L. Schmidt, Geschichte der deutschen Stämme bis zum Ausgange der Völkerwanderung II, blz. 369, die deze namen beschouwt als een bewijs, dat resten der oerbevolking zich met de Germanen hebben vermengd.

2) Holder, Alt-celtischer Sprachschatz II, blz. 341.

[p. 208]

Romeinen den Gallischen naam Lugdunum konden gebruiken en wij mogen aannemen, dat zij ook andere nederzettingen inheemsche (Gallische) namen hebben gegeven, om voor de bevolking de vestiging aldaar aanlokkelijk te maken¹⁾. Hebben wellicht de Romeinen eerst deze plaats in de Rijndelta gesticht en daaraan een naam gegeven op de wijze, zooals zij dat in Gallië gewoon waren? Hier waren trouwens ook de meeste steden door de Romeinen gebouwd, die de bewoners dwongen uit hun versterkte bergvestingen naar vreedzamer nederzettingen in de vlakte te verhuizen. De vergelijking met de zooeven genoemde plaatsen Lugdunum leert ons, dat er geen enkele aanleiding is Batavorum als een latere toevoeging te beschouwen, wat wel eens beweerd is om het Keltische karakter der nederzetting zelve te redden.

Het feit, dat van de zeer weinige ons bekende plaatsnamen twee der belangrijkste uit Germaanschen tijd stammen en dus klaarblijkelijk voor een Keltische oerbevolking geringe bewijskracht hebben, doet de vraag rijzen, of ook niet hetzelfde het geval kan zijn met Noviomagus. Omtrent den oorsprong van deze stad weten wij niets. De naam Ulpia Noviomagus behoeft op zich zelf niet te bewijzen, dat de stad door Trajanus werd gesticht, daar hij het bewijs kan zijn van bijzondere gunstbewijzen van dezen keizer voor de stad. Hoe waarschijnlijk ik het ook acht, dat Noviomagus van lateren datum is dan Batavodurum, bewijzen laat het zich niet, evenmin als het tegendeel²⁾. Maar ook indien de stad uit den voor-Romeinschen tijd

1) Men vergelijke Augustodunum (= Autun) ter vervanging van Bibracte en Augustonemetum (= Clermont Ferrand) in de plaats van Gergovia.

2) Dit mag nog wel eens met nadruk worden gezegd, nu F.J. de Waele in zijn Noviomagus Batavorum (1931) wederom van den overouden naam Noviomagus gewaagt (blz. 4). Zijn redeneering op blz. 16, dat ‘er zeker niet de minste aanleiding toe (is) om te onderstellen, dat een sterk romeinschte Germaansche bevolking aan een bepaalde nieuwe stichting een Keltischen naam zou geven’, treft geen doel, daar de vraag anders moet worden gesteld. Er is immers wel degelijk aanleiding te onderstellen, dat de Romeinen aan een nieuwe stichting een quasi-inheemschen, in dit geval Keltischen, naam geven. Kan Noviomagus niet de eigenlijke naam zijn geweest van ‘het nieuwe Bataafsche dorp ten westen van de stad’, dat naar de voorstelling van De Waele te zamen met legerkamp, kampdorp en pannenbakkerswijk van Holdenrn tot het Flavische Noviomagus zou hebben behoord? Het oordeel over de archaeologische argumentatie in zijn betoog laat ik gaarne aan meer bevoegden over.

[p. 209]

mocht stammen, kan zij op zich zelf niet bewijzen, dat hier een Keltische bevolking heeft gewoond; het kan ook niet anders zijn geweest dan een militaire positie van Keltische overheerschers in een onderworpen gebied. De vele Chesternamen in Engeland leeren ons immers ook niet anders, dan dat de Romeinen daar eenmaal hun macht hebben uitgeoefend¹⁾.

De conclusies, waartoe wij na deze bespreking meenen te moeten komen, zijn deze:

1.	De riviernamen Rijn en Maas zijn waarschijnlijk Keltisch; zij bewijzen echter niets voor een Belgische bevolking in het Nederrijnsche gebied, daar de namen eerst den bovenloop kunnen hebben aangeduid en vervolgens over de geheele rivier kunnen zijn uitgebreid.
2.	Er is geen reden de namen van het Nederrijnsche rivierennet uit het Keltisch te verklaren; in het bijzonder is de naam van de Waal een sterk argument voor een Germaansche bevolking in deze streken.
3.	De Keltische plaatsnamen kunnen niet eens bewijzen, dat er ooit een Keltische bevolking in ons land is geweest; indien wij het van de Menapii niet wisten, was er geen

1) Van de plaatsnamen Arenacum, Grinnes en Vada, die Tacitus noemt (waarschijnlijk aan de Waal; zie Holwerda, Nederlands Vroegste Geschiedenis² blz. 179) is de laatste Germaansch, de tweede onverklaard, de eerste van Keltisch uitzicht. Maar al is -ācum een Keltische uitgang, met Aren weet men toch geen weg. Holder geeft geen verklaring en stelt het ook niet gelijk aan het bekende Gallische praefix are; Kern, Tijdschr. Aardr. Gen. 2^de Serie XXI, 783 gist een eigennaam Aren(os). Hebben hier de Romeinen ook het bekende Gallische plaatsnamensuffix gebruikt, om een sterkte aan te duiden die zij stichtten? Of hebben zij een inheemschen naam verhaspeld door het aan 't gewone taalmateriaal aan te passen? Geldt dit ook van Blariacum (= Blerik), of is dit een oude Gallische post aan den verkeersweg, die hier langs liep? Voor het voorkomen van den uitgang -acum in Romeinsche plaatsnamen is te vergelijken Juliacum = Gulik. Is Coriovallum een Gallische naam, dan gaat Heerlen er niet op terug, daar er geen ‘verschuiving’ meer kon plaats hebben. Was dus Corio- de Keltisch-Romeinsche vorm voor een Germaansch χara? Dit zijn alles vragen, die bezwaarlijk positief zijn te beantwoorden, maar tevens bewijzen, hoe voorzichtig men moet zijn met het zoo vaak ingeroepen ‘getuigenis der plaatsnamen’.

[p. 210]

reden het aan te nemen. Bovendien blijken deze plaatsnamen met de Menapii niets te maken hebben!

Daaraan voeg ik toe:

4.	De etymologische verklaring van geografische namen is zoo moeilijk en onzeker, dat men daarop geen theorie kan bouwen betreffende de oerbevolking van een land^1). Wel kan men, indien het bestaan van die oude bevolking op andere wijze is vastgesteld, geografische namen daarmede verklaren.

Ik meen dus te mogen besluiten, dat de hypothese van een Keltische bevolking in het gebied tusschen Rijn en Wezer onhoudbaar is. Den gang der geschiedenis stel ik mij aldus voor: van oudsher woonde hier een voorhistorisch, oer-europeesch volk, waaromtrent niets te zeggen valt²⁾. Uit het Noordoosten dringen Germaansche stammen op uit een kerngebied, dat wij misschien mogen zoeken tusschen Elbe en Wezer en deelen van Sleeswijk-Holstein. Uit het Zuid-Oosten komen de Kelten uit een gebied in Oost-Frankrijk en Zuid-Duitschland. Het ontmoetingspunt dezer twee stroomingen is ongeveer de Beneden-Rijn. Maar de Germanen hebben deze rivier eerder bereikt, dan de Kelten; deze hebben echter door hun cultuur ver buiten hun woongebied invloed uitgeoefend. De vestiging der Menapii in de Rijndelta is zeer kortstondig geweest en kan op de samenstelling en de ontwikkeling van het Nederlandsche volk geen noemenswaardigen invloed hebben uitgeoefend. Als ‘Keltisch substraat’ zijn zij in geen geval te beschouwen.

1) Hoe kritiekloos men soms te werk gaat in het aannemen van Keltische namen bewijst de bewering van d'Arbois de Jubainville, Les Celtes blz. 4, dat het huidige Metelen in Westfalen uit een ouden naam Mediolanum zon zijn ontstaan. Hij volgt hierin Holder, Alt-celtischer Sprachschatz, die hiermede identificeert het Μεδιολανιον van Ptolemaeus, die het verkeerdelijk in Germania magna plaatst. De oude namen Matellia (993) en in de 12^de eeuw Matelon, Metelen, Meitelen (Förstemann II², blz. 247) zijn niet gunstig voor de meening dat Metelen uit Mediolanum zou stammen. Ook de tenuis in plaats van de media blijft dan onverklaard.

2) Geheel onverantwoord zou het bijv. zijn, hier het woord Ligurisch te willen gebruiken.

[p. 211]

4. De Keltische survivals

Wanneer men aanneemt, dat in de samenstelling van het Nederlandsche volk een belangrijk Keltisch element aanwezig is, dan zal men geneigd zijn te trachten de sporen daarvan in de tegenwoordige cultuurverschijnselen terug te vinden. Daar de Kelten hoofdzakelijk ten Zuiden van onze groote rivieren zouden hebben gewoond, mag men hier dien invloed in de sterkste mate verwachten, hetgeen hierop neerkomt, dat het Frankische volkselement, welks zwaartepunt juist in het Zuiden ligt, gemakkelijk vereenzelvigd kan worden met het deel der bevolking, dat op een Keltisch substraat rust. Dit Frankisch, nader te bepalen als Salisch-Frankisch, element vertoont ten opzichte van het Saksisch en het Friesch een aantal eigenaardigheden, die men natuurlijk kan trachten te verklaren als het resultaat van de samenstelling der Saliërs uit andere Germaansche stammen dan de Friezen en Sassen en van de onder andere omstandigheden voltrokken historische ontwikkeling, maar die de aanhangers der substraat-theorie geneigd zijn als even zoo vele Kelticismen op te vatten¹⁾.

Men heeft hiertoe eerst het recht, als het Keltisch substraat ontwijfelbaar vaststaat. Wij zagen, dat dit allerminst het geval is, omdat die Zuidnederlandsche volksgroepen, die als Keltische stammen, als Belgae worden aangeduid, grootendeels uit gegalliseerde Germanen bestaan hebben, die niet één keer, maar herhaalde malen achter elkander over den Rijn zijn binnengevallen. De periode, gedurende welke men hier een ‘zuivere’ Keltische bevolking mag aannemen - afgezien van de oerbevolking, waarmede ook deze Kelten zich moeten hebben vermengd - is buitengewoon kort, aangezien zij nog geen

1) Wij kunnen de rassenkwestie buiten beschouwing laten. Niemand gelooft meer, dat de donkere bevolking beneden de Moerdijk van Keltische herkomst zou zijn. Dit ras is ouder, of men het nu ‘alpien’ dan wel anders wil noemen. De Kelten waren, naar het eenstemmig getuigenis der klassieke schrijvers, van hetzelfde ras als de Germanen.

[p. 212]

volle twee eeuwen omvat; de Kelten zullen hier bovendien slechts een dunne bevolking zijn geweest, hetgeen reeds door de archaeologische gegevens wordt aangetoond. Men kan het trouwens ook afleiden uit de geschiedenis. De Keltische volksstammen, die in de 5^de eeuw een gebied in Centraal-Europa bewoonden, hebben zich in den loop van enkele eeuwen over half Europa uitgebreid. In het begin der 3^de eeuw hebben zij bezet de Britsche eilanden, het Pyrenaesche schiereiland, Gallië en Noord-Italië, verder de streken van den Donau tot aan de Zwarte Zee. Eenige hunner stammen hebben zich in Thracië gevestigd, ja hadden zelfs in Klein-Azië een Keltisch rijk Galatië gesticht. Het spreekt van zelf, dat bij zulk een uitbreiding niet van een werkelijke kolonisatie gesproken kan worden. Wij moeten rekening houden met verschillende mogelijkheden: in enkele gevallen vestiging in zoo grooten getale, dat de bevolking een Keltisch karakter krijgt, elders een verovering door een militair stevig georganiseerde minderheid, die op de samenstelling der verdere bevolking geen dieperen invloed uitoefent. De Keltische expansie krijgt haar oogenschijnlijk substantieel karakter door de superioriteit der Keltische cultuur, die op alle onder de Keltische overheersching gebrachte gebieden haar duidelijk stempel heeft gedrukt, althans voorzoover dat uit archaeologische vondsten kan blijken. Zoo schijnt het ons, die op dit materiaal moeten afgaan, alsof er op al deze gebieden een typisch Keltische bevolking heeft gewoond. In werkelijkheid zijn het slechts getuigenissen voor de kracht en de hooge waarde der Keltische beschaving, die dank zij de geweldige beteekenis van de bekendheid met de bewerking van het ijzer ver weg verspreid werd. Een aantal leenwoorden in de meeste Germaansche talen leeren ons, hoe ver die invloed reikte en van welken aard hij was.

Aan de peripherie van de Keltische expansie zal het Keltische volkselement het zwakst zijn geweest. Zelfs in het eigenlijke Gallië was hun aantal zoo gering, dat hun somatische eigenschappen, die Caesar nog duidelijk kon waarnemen,

[p. 213]

in den loop der volgende eeuwen geheel ten onder zijn gegaan door de vermenging met het ‘alpine’ ras, waartoe de oerbevolking behoorde. Zoo is de positie der Kelten in Gallië geheel te vergelijken met die der latere Franken: een betrekkelijk gering aantal overheerschers, die in de ontwikkeling van het in Frankrijk woonachtige ras een voorbijgaande beteekenis hebben gehad. Hoeveel te meer zal dit gelden van de streken bezuiden de groote rivieren in ons land. De Kelten zelf waren hier vreemdelingen, die bovendien slechts kort hier hebben gewoond, voordat zij door de uit het Oosten binnendringende Germanen werden verdreven, of met dezen werden vermengd. Aan deze Kelten kan men daarom geen duurzamen invloed op de lichamelijke en geestelijke gesteldheid van ons volk toeschrijven.

Langen tijd heeft de meening geheerscht, dat in den aard der nederzetting het volkskarakter tot uiting zou komen. Men onderscheidde tusschen het hoevesysteem, waarbij de bevolking zich in afzonderlijke hoeven over het land verspreidde, ieder gelegen te midden van eigen velden en akkers, en het dorpssysteem, waarbij de bewoners zich in een groep samensluiten en de landerijen om het gehucht heen in bonte versnippering van eigendom verspreid liggen. De Duitsche onderzoeker A. Meitzen heeft beweerd¹⁾, dat het hoevesysteem Keltisch, het dorpssysteem daarentegen Germaansch was²⁾. In België zou men dus mogen verwachten, dat behoudens locale afwijkingen, het Waalsche gedeelte het hoevesysteem, het Vlaamsche daarentegen het dorpssysteem kende. Nu is de nederzetting der Salische Franken duidelijk volgens het hoevesysteem; Meitzen verklaart dit aldus, dat de Germaansche veroveraars eenvoudig in de Keltische hoeven zijn gaan wonen, maar hij is niet in staat een bevredigende verklaring te vinden voor het verras-

1) Siedelung und Agrarwesen der Westgermanen und Ostgermanen, der Kelten, Römer, Finnen und Slawen.

2) Tacitus zegt echter Germania c. 16: colunt discreti ac diversi, ut fons, ut campus, ut nemus placuit.

[p. 214]

sende feit, dat wij het dorpssysteem ook in typisch Waalsche streken aantreffen. Het is evenwel niet noodig, de onwaarschijnlijkheid van Meitzens theorie aan te toonen; ik kan verwijzen naar het overtuigende betoog van G. Des Marez¹⁾, die er met nadruk op gewezen heeft, dat het geografische factoren zijn, die in de allereerste plaats den aard der nederzetting bepalen.

Meer succes heeft een andere theorie gehad, die den vorm van het boerenhuis in verband brengt met de bevolkingsgroepen waar deze worden gevonden. Indien als vier hoofdtypen van boerenhoeven in ons land worden onderscheiden het Friesche, het Saksische, het Frankische en het Zuidlimburgsche, dan blijkt reeds voldoende hoezeer een dergelijke indeeling voor de hand ligt. Intusschen is een diepgaand onderzoek van den Nederlandschen hoevebouw ook na het werk van J.H. Gallée²⁾, een eerste vereischte en het is te betreuren, dat dit onderzoek, waartoe de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde reeds jaren lang steun heeft verleend, maar niet tot een, al ware het dan ook voorloopige, afsluiting kan geraken. Bij den huidigen stand onzer kennis acht ik het onvoorzichtig aan de hoeventypen bepaalde stamnamen te verbinden; ik acht het ongeoorloofd zoo ver te gaan om van een Frankisch-Keltisch type te spreken. Immers men anticipeert aldus op het resultaat van het onderzoek, dat nog moet worden gedaan en verschaft intusschen een al te gemakkelijk materiaal aan hen, die ethnologische of praehistorische stokpaardjes berijden.

Van een bespreking van dit hoevetype, dat men beter als langgevel-type kan aanduiden, zal ik mij hier onthouden; ik mis daartoe de kennis en de bevoegdheid; ik acht daartoe dit tijdschrift ook niet de plaats. Het is alleen bij wijze van illustratie, dat ik een parallel wil aanhalen, in de hoop, dat

1) Le Problème de la Colonisation franque et du régime agraire en Belgique, Brussel 1926.

2) Het Boerenhuis in Nederland en zijne bewoners (Utrecht 1908).

[p. 215]

zij, die de hoeventypen van ons land bestudeeren, daardoor op het belang der Skandinavische gegevens opmerkzaam zullen worden. Indien men voor het zoogenaamde Keltisch-Frankische type als kenmerk opgeeft, dat de afzonderlijke deelen van het huis naast elkander liggen en daardoor het groote aantal deuren in den langgerekten gevel te verklaren is¹⁾, dan merk ik op, dat volkomen hetzelfde geldt van het Deensche boerenhuis. Ook hier liggen woonkamer, stal, deel en schuur naast elkander, door binnenwanden gescheiden en ieder met een eigen deur als ingang. Uit de plattegronden, die H. Zangenberg in zijn bespreking van het Deensche huis geeft²⁾, krijg ik den indruk, dat de overeenstemmingen met het ‘Keltisch-Frankische’ type inderdaad zeer groot zijn. Dit Deensche type reikt tot de Middeleeuwen terug en schijnt zelfs in verbinding te staan met het boerenhuis, dat men kent uit opgravingen van den Romeinschen ijzertijd in het Noordelijkste deel van Jutland. Ook dit is een langgevel-type, maar slechts met een deur in het midden van den Noordelijken langen gevel. Stal en woonvertrek bevonden zich dus onder hetzelfde dak en klaarblijkelijk niet van elkander gescheiden door tusschenmuren. Zou hier dus een ‘Saksisch’ type zich in den loop der eeuwen tot een ‘Frankisch’ type hebben ontwikkeld, zonder dat er toch van eenigen invloed van een vreemd volkselement sprake behoeft te zijn? Het normale moderne type van het Deensche boerenhuis is een aan vier kanten meer of min samengebouwd complex van langgevelhuizen, welks zijden een erf omsluiten met of zonder mesthoop. In principe dus de bij ons als Zuidlimburgsch type bekende hoeve. Het merkwaardige is, dat men de ontwikkeling historisch gemakkelijk kan vervolgen; door het uitbreiden van de langgevel-hoeve met evenwijdig of loodrecht daarop gebouwde bijwoningen zijn ontstaan eerst haaksgewijze hoeven, eindelijk hoeven, die aan drie

1) Zie J. Schrijnen, Nederlandsche Volkskunde 1, blz. 59 vlg.

2) Danske Bøndergaarde, Grundplaner og Konstruktioner, Kopenhagen 1925. Het ware te wenschen, dat wij een dergelijk boekje voor ons land bezaten.

[p. 216]

zijden waren omsloten en ten slotte geheel gesloten vierzijdige hoeven. Als schakels van een enkele regelmatige evolutie zien wij hier dus hoevevormen, die wij in ons land onderscheiden als de Keltisch-Frankische hoeve, het ‘krukhuis’ (in Rijn- en Maasdelta) en de Zuidlimburgsche hoeve. Vergelijking met dit materiaal kan wellicht leiden tot een andere opvatting der Nederlandsche hoevevormen. Voorloopig zou ik het begrip ‘Frankisch-Keltisch’ uit dit onderzoek streng geweerd willen zien.

De Keltische invloed zou naar veler meening het duidelijkst uit de taal der Salische Franken blijken. Deze these is het eerst door J. te Winkel opgesteld¹⁾, die uitgaande van de zijns inziens onbetwistbare Keltische oerbevolking der Frankische gebieden, de eigenaardigheden der aldaar gesproken dialecten meende te mogen verklaren als bewijzen voor den Keltischen invloed door ze te vergelijken met soortgelijke in het Oudiersch en het Fransch. Hij somt dan op den overgang van ft tot cht, dien van chs tot ss, den wegval van h, de uitspraak der onvolkomen i, den overgang van ū tot ǖ, de verwarring van nominatief en accusatief-vormen. Aan het slot van zijn betoog zegt hij, dat deze voorbeelden voldingend bewijzen, dat de Keltische ondergrond der Frankische tongvallen ten Zuiden van de Maas de voornaamste oorzaak is, waardoor zij van andere Germaansche tongvallen afwijken.

Van een ander gevoelen was J.H. Kern, die eenige jaren later wees op de bezwaren, welke de Keltische hypothese ontmoet²⁾. Hij acht het, afgezien van ethnologische moeilijkheden, ongeoorloofd, Iersche taaleigenaardigheden als algemeen Keltisch voor te stellen, het optreden van gelijksoortige veranderingen buiten het vroegere Keltische gebied te verwaarloozen en betrekkelijk jonge overgangen toe te schrijven aan een Keltische kracht, die na tien of meer eeuwen een plotselinge

1) De verbreiding der Frankische tongvallen over de Nederlanden in de Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Nederl. Letterkunde 1904-1905, blz. 25-76.

2) Nieuwe Taalgids V (1911), blz. 121-122.

[p. 217]

werking vertoonde. Indien hij echter besluit, dat een zuchtje voldoende is om dat geheele Keltische kaartenhuis omver te blazen, heeft hij de taaiheid van de Keltische theorie onderschat; zij leeft nog steeds met onverminderde kracht voort.

J. van Ginneken heeft haar met nieuwe methoden en versch materiaal trachten te verdedigen¹⁾. Hij beweert ook, dat onze drie Frankische dialecten de sporen van Keltischen of liever Oer-Europeeschen inslag (sic) het allerduidelijkst vertoonen. Immers hier ontmoeten wij een aantal klankverschijnselen, die wij bijna alle gezamenlijk in andere zoowel Keltische als met Keltisch gemengde talen, vooral in het Middeliersch, het Middelkymrisch en het Fransch terugvinden. De voorbeelden zijn grootendeels dezelfde als die van Te Winkel; men kan slechts de bezwaren herhalen, die daartegen reeds door Kern zijn ingebracht en hopen, dat ze eindelijk afdoende zullen worden weerlegd. Het hoofdargument is wel de overgang van u tot ü, die reeds door Ascoli als Gallisch kenmerk van het Fransch werd beschouwd. Voor een korte bespreking verwijs ik naar Jespersen²⁾, die o.a. wijst, evenals reeds Kern gedaan had, op gelijksoortige overgangen in andere talen (Grieksch, Zweedsch en Noorsch).

De ongeaspireerde uitspraak der Nederlandsche tenues mag evenmin als een bewijs van Keltischen invloed worden beschouwd. De opvatting, dat de Oudgermaansche tenues, ontstaan door de klankverschuiving, sterk-geaspireerd zouden zijn geweest, een meening waarop de theorie van T.E. Karsten betreffende de Germaansche leenwoorden in het Finsch³⁾ grootendeels berust, is afdoende door A.G. van Hamel weerlegd⁴⁾.

Van Ginneken voegt enkele nieuwe gegevens toe. Zoo noemt hij den overgang van al, ol voor dentalen tot au, ou, ofschoon

1) Handboek der Nederlandsche Taal I, blz. 87.

2) Language blz. 192 vlgg.

3) Germanisch-finnische Lehnwortstudien (1915) en Fragen aus dem Gebiete der germanisch-finnischen Berührungen (1922).

4) ‘Ons conservatieve klankstelsel’ in dit tijdschrift XLVII, blz. 19 vlgg.

[p. 218]

hij zelf moet toegeven, dat in het Friesch soms een analoog verschijnsel optreedt. Nog minder beteekent de overgang van egi tot ei, die in het Friesch, zooals hij zelf erkent, verder gaat dan in het Frankisch, maar die bovendien in het Skandinavisch zeer algemeen is.

Het verschijnsel van het samenvallen van eersten en vierden naamval staat ook niet zoo op zichzelf, dat men dit als kenmerk van het Keltisch mag opvatten. Het komt meermalen voor in de Oudgermaansche taalontwikkeling, dat de vormen van eersten en vierden naamval verwisseld zijn. Van de vrouwelijke ō-stammen gebruiken het os. en het ohd. in den singularis accusatiefvormen voor den nominatief, omgekeerd het got. en on. nominatiefvormen voor den accusatief. In den pluralis is de got. vorm gibōs dezelfde voor nom. en acc.; evenzoo het on. gjafar. Zeer sterk is de verwarring tusschen beide naamvallen bij de ō-stammen¹⁾. Bij de pluralisvormen van de i en u-stammen vinden wij dezelfde verschijnselen in het Westgermaansch. In de consonantische declinatie gebruiken de meeste dialecten in den pluralis voor den accusatief den vorm van den nominatief.

Het samenvallen van beide naamvalsvormen in de ontwikkeling der jongere talen werkt de verwarring nog meer in de hand. Wij vinden hetzelfde dan ook elders, niet alleen in het Fransch, dat gaarne als voorbeeld wordt aangehaald, maar evenzeer in het Slavisch, waar voor de ŏ, ĭ en ŭ-declinatie de vormen van nom. en acc. evenzeer zijn samengevallen²⁾. Toch zal deze afslijting niet de verklaring voor alle gevallen kunnen leveren en met name niet bruikbaar zijn voor de oergermaansche taalperiode. Verband met het bekende verschijnsel, dat in het indogermaansch nom. en acc. van het neutrum denzelfden vorm hebben, laat zich bezwaarlijk loochenen en ik acht het daarom waarschijnlijk, dat hier syntactische verhoudingen, gebaseerd

1) Zie R.C. Boer, Oergermaansch handboek § 181.

2) Zie A. Meillet, Le Slave Commun blz. 334.

[p. 219]

op een andere wijze van associatie en subordinatie der voorstellingen en zich uitend in een verschillende waarde der naamvalsverhoudingen, een belangrijke rol hebben gespeeld. Hier schiet de theorie van het Keltisch substraat in psychologisch inzicht zeer te kort.

Het derde door Kern genoemde bezwaar geldt den langen tijdsduur, die verloopen zou zijn tusschen de aanwezigheid van het Keltisch substraat en het optreden der daaraan toegeschreven klankovergangen. Door een vernuftige toepassing van erfelijkheidswetten, die men in de biologie heeft vastgesteld, heeft Van Ginneken dit bezwaar pogen te ondervangen¹⁾. Ik weet niet of hij velen heeft overtuigd; op mij maakt het betoog vaak den indruk den feiten geweld aan te doen²⁾. Voor den overgang van u tot ü kan, naar het mij voorkomt, althans de regelmatige met ongeveer drie eeuwen onderscheid plaatshebbende afwisseling van een heteronome en een of meer autonome phasen niet worden aannemelijk gemaakt³⁾. Het groote bezwaar is juist de omstandigheid, dat de overgang van u tot ü in het Fransch en eveneens in het Nederlandsch eerst laat optreedt. Het is daarom bedenkelijk deze palatalisatie te verklaren uit het Keltisch substraat, dat van ± 400 tot ± 250 v. Chr. ‘zuiver’, sedert ± 250 v. Chr. zeer gedund en met Germaansche elementen in steeds toenemende mate vermengd, in de streken bezuiden de groote rivieren mag worden aangenomen.

Waarom zou men dan niet eerder denken aan de oer-

1) De erfelijkheid der klankwetten, Med. der Kon. Akad. v. Wet., Afd. Letterk. Deel 61, Serie A nr. 5. Zie echter de kritiek van E. Hermann in de Gött. gel. Anz. 1927, blz. 401-420.

2) Bepaald onjuist is op blz. 29 de behandeling der oudengelsche palatalisatie van de k.

3) Van Ginneken erkent dit bezwaar, maar belooft door een aantal taalkaarten den ‘ontwijfelbaar Keltischen ondergrond’ te bewijzen en hoopt daarbij dat ‘misschien zelfs de u: ü-overgang trots z'n late bewijsbaarheid tegen Meyer-Lübke's bezwaren als Keltisch zal kunnen gehandhaafd worden’. Zie zijn verhandeling De Oorzaken der Taalveranderingen Med. Kon. Akad. Deel 59, Serie A, nr. 2.

[p. 220]

bevolking, die in deze gebieden sinds onheugelijke tijden had gewoond? De aanwezigheid der Kelten was slechts een voorbijgaande periode van korten duur en aangezien zij hier naar alle waarschijnlijkheid slechts in gering aantal zullen zijn binnengedrongen, zal dit oude bevolkingselement in de samenstelling van de bevolking de overhand hebben behouden. Het is zelfs zeer waarschijnlijk, dat ook de eerste Germaansche contingenten numeriek ten opzichte van deze oerbevolking in de minderheid bleven en eerst in den vervolge, met name door de volksverhuizing, van overwegende beteekenis zijn geworden. Inderdaad heeft Van Ginneken, zooals wij zagen, gesproken van sporen van ‘Keltischen of liever oer-Europeeschen inslag’. Ten onrechte, meen ik. De substraat-hypothese heeft alleen dan waarde, indien men met realiteiten kan werken en dat zijn de Keltische Belgae, van wie wij weten tot welke linguistische groep zij behooren. Men kent natuurlijk daarom nog niet hun taal en het is volstrekt onmethodisch, zonder nader bewijs, Iersche klankovergangen te beschouwen als ook geldende voor de continentale Kelten¹⁾; maar men heeft in elk geval enkele gegevens betreffende hun taal. Men kan daarop ook een samenhang met Fransche klankveranderingen aannemen, aangezien in Frankrijk zoowel als hier nauw verwante Keltische stammen hebben gewoond²⁾.

Maar de inlassching van de Oer-Europeeërs kan slechts leiden tot vertroebeling³⁾. In de eerste plaats weten wij niets omtrent de taal van deze bevolking en wij kunnen dus daaromtrent zooveel fantaseeren als wij willen. Er is geen enkele controle mogelijk voor de juistheid van de toewijzing van een bepaalden klankovergang aan dit oervolk. Bovendien weten wij niet, hoe

1) Men lette maar op het onderscheid tusschen de p en q Kelten.

2) Intusschen zegt Caesar, die het weten kan, van de Gallische stammen: hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt.

3) Ik zal mij daarom ook niet inlaten op een discussie van het moederrechtelijk cultuurtype, dat volgens Van Ginneken, De Geschiedenis der middelnederlandsche Letterkunde in het licht der ethnologische Literatuur-wetenschap, in de middeleeuwsche literatuur op analoge wijze zou zijn ‘uitgemendeld’.

[p. 221]

ver zich dit volk heeft uitgebreid. Een zekere mate van waarschijnlijkheid had de theorie van het Keltisch substraat, omdat het gebied van sommige klankovergangen ten naaste bij met dat van het Keltische volk overeenstemde. Omtrent het Oer-Europeesche ras hebben wij die zekerheid niet en indien straks iemand de Noorsch-Zweedsche palatalisatie der u op ditzelfde oervolk zou willen terugvoeren als die in het Fransch en in het Frankisch, zou men van een dergelijke these de mogelijkheid noch bewijzen noch weerleggen kunnen. Wanneer de wetenschap zich aan dergelijke speculaties gaat wagen, verliest zij al te gauw het contact met de feiten, die een bewijsvoering alleen mogelijk maken.

Samenvattend kan ik slechts met nadruk herhalen, wat ik reeds eerder heb gezegd: eerst moet zijn bewezen, dat hier inderdaad een talrijke Keltische bevolking gedurende vele eeuwen heeft gewoond, die daardoor aan de binnendringende Germanen haar volksstempel kon opdrukken. En pas daarna mag men dit Keltisch substraat als werkhypothese gebruiken voor de verklaring van Nederlandsche cultuur- en taalverschijnselen. Ik heb trachten aan te toonen, dat er van dat Keltisch substraat weinig met zekerheid valt te zeggen en dat het in elk geval onbeteekenend moet zijn geweest in vergelijking met de volkeren, die gedurende duizenden jaren op onzen bodem hebben gewoond, en geen Kelten waren.

Leiden, Maart 1931

j. de vries