Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 50

[p. 173]

Het woord ‘millioen’ in oude Nederlandsche rekenboeken.

Het is onze bedoeling in dit artikel de inburgering van het woord ‘millioen’ in de Nederlandsche taal na te gaan aan de hand van eenige rekenboeken uit de zestiende en zeventiende eeuw. Dit wil natuurlijk niet zeggen, dat het woord ‘millioen’ door die rekenboeken in de taal zou zijn binnengedrongen. Het ‘Woordenboek der Nederlandsche taal’ (IX, col. 738, 1913) vermoedt, dat het, evenals andere woorden met oe als lioen, baroen, etc., reeds vroeg is overgenomen uit de levende taal in Noord-Frankrijk. Dit vermoeden wordt door dit onderzoek slechts bevestigd. Doch de taal der rekenboeken kan tot op zekere hoogte opgevat worden als een weergave van wat in de kringen van de kooplieden en soms ook der geleerden gesproken werd en daardoor kunnen zij juist voor woorden als ‘millioen’ een belangrijke bron van taalstudie zijn.

Het ‘Woordenboek der Nederlandsche taal’ verklaart t.a.p. verder, dat het woord tot dusver niet in het Middelnederlandsch is aangewezen. Bij Kiliaen, in het Aanhangsel, heet het slechts: Milion, decies centum milia, millies mille, mille chiliades, vulgo millio’, hier blijkt het woord dus nog niet ingeburgerd te zijn. De oudste voorbeelden, die het ‘Woordenboek’ zelf van het gebruik geeft, zijn uit de Statenvertaling (Genesis), dus van omstreeks 1630, en de Holl. Merc. van 1654, 1655 en 1657.

Verdam's ‘Middelnederlandsch Handwoordenboek’ (1911) heeft het woord ‘millioen’ opgenomen. Daaraan ontleent Frank-Van Wijk's ‘Etymologisch Woordenboek’ (1912), dat ‘millioen’ ook in het Middelnederlandsch voorkomt. Doch in Verdam's groot ‘Middelnederlandsch Woordenboek’ komt ‘millioen’ niet voor. Het is dus nog niet aangetoond, dat het in het Middelnederlandsch wordt aangetroffen. [Zie het Naschrift. Red.].

[p. 174]

In de groote buitenlandsche woordenboeken kunnen wij voorbeelden van het gebruik van ‘millioen’ in de landstaal aantreffen, die tot het midden van de 14^de eeuw gaan. Dit kan aangevuld worden met eenige voorbeelden, ontleend aan de jongste samenvattingen in de literatuur van de geschiedenis der wiskunde¹⁾. Het woord was reeds ten tijde van Marco Polo († 1324) in Venetië in gebruik²⁾. De eerste wiskundige, die het gebruikte, was Maximus Planudes, een Grieksche monnik, die in 1327 gezant te Venetië was en omstreeks 1340 een Grieksch ‘Indisch Rekenboek’ schreef. Wij vinden het woord ook in het eerste gedrukte rekenboek, het z.g. rekenboek van Treviso (1478). Daarna komt het geregeld in Italiaansche rekenboeken voor, b.v. in dat van Peter Borghi (1484)³⁾ en van Luca Pacioli (1494). Pacioli's boek, de ‘Summa’, genoot groote verspreiding, ook buiten Italië.

In Frankrijk treedt het woord in een wiskundige tekst het eerst op bij Nicolas Chuquet (‘le Triparty en la science des nombres’). Deze tekst was in 1484 voltooid, doch is eerst 1880 gedrukt⁴⁾, ze heeft echter in manuscript invloed uitgeoefend, o.a. op Etienne de la Roche, die in 1520 een rekenboek liet verschijnen, dat veel gebruikt is (‘Larismetique’, Lyon), en waarin ‘million’ voorkomt. Chuquet was niet de eerste in Frankrijk, die het woord overnam, doch hij heeft ook Byllion voor 10¹², Tryllion voor 10¹⁸, verder Quadrillion, Quyllion, enz.; hij schijnt de uitvinder van deze benamingen te zijn.

In Duitschland aanvaardden de rekenmeesters het woord

1) J. Tropfke. Geschichte der Elementar.-Mathematik in systematischer Behandlung. Erster Band (Rechnen), Berlin-Leipzig, W. de Gruyter & Co., 1921, bldz. 6-8.
D.E. Smith. History of Mathematics. Vol. II, Ginn & Co., Boston etc., 1925, p. 80-84.
Vgl. ook P. Treutlein. Das Rechnen im 16. Jahrhundert. Abhandlungen zur Geschichte der Mathematik I (1877) p. 1-100, spec. p. 40-43.

2) H. Yule. The book of Ser Marco Polo the Venetian. London, John Murray, I (1871), p. XCIV, XCV, CXLII; II, (1871), p. 171, 439. Dat Marco Polo de bijnaam van ‘Il Milione’, kreeg weten wij volgens Yule van zijn tijdgenoot Fra Jacopo d'Acqui, in diens ‘Imago Mundi’.

3) Smith, l.c., hier facsimile van de tekst bij Borghi.

4) Bulletino di Boncompagni 18 (1880), ed. Marre.

[p. 175]

‘millioen’ slechts met eenige aarzeling. Verscheidene vroege rekenboekjes hebben het niet, b.v. Köbel (1514), Grammateus (1518), Riese (1518), Rudolff(1526). In een ‘Exempelbüchlin’, dat Rudolff in 1530 uitgaf, vindt men ten slotte ‘million’¹⁾.

In al deze landen ziet men het woord eerst in rekenboeken optreden, nadat het al op andere plaatsen was gebruikt. De rekenmeesters volgden blijkbaar reeds eenigermate bestaand spraakgebruik. Zij stonden evenwel veel dichter bij de spraakmakende gemeente dan de officiëele universiteitsgeleerden, die hun neus optrokken voor het nieuwe ‘slang’. Zoo laat tenminste de Engelschman Tonstall zich uit in zijn ‘De Arte Supputandi’, opgedragen aan Thomas Moore (1522)²⁾. Hetzelfde deed Cardanus in 1537, en Cardanus was zelfs een Italiaan³⁾. Het hoeft ons dus niet te verwonderen, dat Gemma Frisius, de Friesche astronoom en geodeet aan de Universiteit te Leuven, zich steeds vergenoegde met millena milia in de vele malen herdrukte ‘Arithmetica’ (eerste druk 1540)⁴⁾. Sommige vertalers van dit werkje namen het woord ‘million’ echter wel op, b.v. Forcadel in zijn Franschen commentaar van 1585.

Het schijnt dus, dat het woord ‘millioen’ zich sinds begin veertiende eeuw van Italië uit verbreidde, waarschijnlijk door het handelsverkeer, door de rekenmeesters geleidelijk overgenomen werd, doch in geleerde kringen nog diep in de zestiende eeuw als een onwetenschappelijke volksterm werd beschouwd.

Wij kunnen dus wel zeker zijn, dat in Antwerpen onder

1) ‘Vnd wirt ein million mit ziffern geschrieben 1000000’, en ‘ist zehenmal hundert tausent’. (Ontleend aan Smith, die de editie van 1540 citeert).

2) De Arte supputandi libri quattuor Cutheberti Tonstalli, Londini in aedibus Richardi Pynsoni, 1522, fol. B 4 a, b: ‘Septimus millena millia: uulgus millionē barbare uocat. Latine reddideris, ut nunc fit supputatio, uel millena millia: uel millies millena’, Nog meer taalverbeteringen volgen (Ex. Un. bibl. Göttingen).

3) H. Cardanus. Practica Arithmetica (1537): ‘milliaria millium quae vulgo milliones appelantur’ (cit. ontleend aan Treutlein l.c.).

4) Een editie van 1548 heeft als titel: Arithmeticae practicae methodus facilis, per Gemmam Frisium Medicum ac Mathematicum. Witebergae, 1548. Op p. AV a: ‘millena milia’. (Ex. (Universiteitsbibl. Göttingen).

[p. 176]

Karel V het woord ‘millioen’ in gebruik was. Een representatieve rekenmeester uit die dagen was daar Valentin Menher. Inderdaad komt in diens rekenboek, waarvan wij een exemplaar van 1565 onder de oogen hadden, ‘million’ voor¹⁾. Dit was evenwel in het Fransch, schoon de schrijver een Duitscher was.

Voor dien tijd waren al reeds eenige rekenboeken in het Vlaamsch geschreven. Het oudste is van omstreeks 1510 en heet ‘Die maniere om te leeren cijfferen ende rekenen’, uitgave Willem Vorsterman, Antwerpen²⁾. Het bevat, evenals een boekje van 1527 dat vermoedelijk een herdruk is³⁾, slechts ‘duysentich dusent’. Ook in een boekje van v.d. Hoecke van 1537 komt ‘milioen’ niet voor⁴⁾.

De eerste rekenboeken, in Noord Nederland en in het Nederlandsch verschenen, waren waarschijnlijk die van Creszfelt (1557), Pietersz (1567) en Helmduyn (1569)⁵⁾. Creszfelt en

1) Practicque pour brievement apprendre à ciffrer, et tenïr livre de comptes ... par M.V. Menher Alleman. A Anvers, 1565, p. A iiij a: ‘un million’, verder: ‘un mille millions’ (Ex. Un. Bibl. Göttingen). De eerste druk is van 1550 en is in de Kon. Bibl. te Brussel, zie H. Bosmans, Annales Société Scientifique Bruxelles 32 (1907-'08). II, p. 272-301.

2) ‘Die maniere om te leeren cijfferen ende rekenen metter pennen en metter penningen. Na die gherechte conste Algorismi. Int gheheele ende int ghebreken. Antwerpen, Willem Vorsterman. (Ex. Un. Bibl. Amsterdam). Het jaar 1510 is naar een schatting van Mej. Kronenberg in ‘Het Boek’ 14 (1925) p. 17. Deze titel en eenige andere gegevens dank ik aan de vriendelijkheid der heeren J.J.C. Hardenberg en J.S. Theissen te Amsterdam. Dit boekje schijnt het oudste rekenboek in de Nederlandsche taal te zijn.

3) Boekje van 12 bldz. ingebonden in een ‘Calengier’, dat is een almanak, gedrukt in 1527 bij Jan Seversz te Antwerpen. Het boekje is het eigendom van den heer W.H. Jarvis Wegg te Londen, die mij er welwillend een beschrijving van gaf.

4) (G. v.d. Hoecke). Een sonderlinghe boeck in dye edel conste Arithmetica ... Thantwerpen, Symon Cock, 1537 (Ex. Plimpton Bibliotheek, New York, beschreven door D.E. Smith, Rara Arithmetica 1908, p. 183-185). Smith vermeldt p. 338 ook een Cijfferbouck van A. v.d. Gucht, Brugge 1569 zonder te vermelden waar een ex. is te vinden.

5) M.C. Creszfelt, Arithmetica, Reeckeninge op de Linien ende Cyfferen ... Deventer, Derick v.d. Borne 1557 (titel ontleend aan D. Bierens De Haan, Biographie neerlandaise 1883, n^o 996, geen bibliotheek vermeld).
(N. Petri). Arithmetica. Practicque omme costelycken te leren chijpheren, .. voor my Nicolaum petri f. Dauentriensem. Aemstelredam, Wed. Jan Euwoutzoon 1567 (ex. Un. Bibl. Amsterdam).
(H.J. Helmduyn). Rekenboeck tracterende van alderhande coopmanshandeling ... door Mr. Hobbe Jacobsz. Helmduyn, opnieus ghecorrigeert ende verbetert, door P.V.B. Amstelredam, Cornelis Claesz. (ex. Un. Bibl. Amsterdam). Eerste druk schijnt van 1569.
Petri en Helmduyn hebben ‘duysent mael duysent’ en ‘Een duysent duysentmael duysent’. De boekjes vertoonen groote overeenkomst en zijn onder invloed van de ‘Coss’ van Christoff Rudolff (1525). Dat Creszfelt het woord ‘millioen’ zou hebben, achten wij onwaarschijnlijk.

[p. 177]

Pietersz kwamen uit Deventer, Pietersz was onder Duitschen, Helmduyn onder Pietersz' invloed. Noch Pietersz, noch Helmduyn hebben ‘millioen’. Ook Raets (1580), een Maastrichtenaar, doch wiens boek te Antwerpen gedrukt was¹⁾, heeft slechts ‘duysentich duysent’. Stevin, de purist, schijnt eveneens het woord ‘millioen’ niet graag gebruikt te hebben, het ontbreekt althans in zijn Fransche ‘Arithmétique’ van 1585.

De eerste Noordnederlandsche rekenboeken, die ‘millioen’ gebruiken, zijn van de hand van Fransche schoolmeesters. Zij kwamen meestal uit het Zuiden, en zochten een bestaan in de Noordelijke Nederlanden. Bernaert Stockmans, ‘Françoysche schoolmeester in de vermaerde Coop-stadt Dordrecht’ schreef een boekje in 1589. Indien de editie van 1609²⁾ met die van 1589 overeenstemt, vinden we hier het eerst ‘millioen’. Dan komt Martin Wentsel van Aken, wiens boek zoowel in het Nederlandsch als in het Fransch verscheen (1594) en in Middelburg werd uitgegeven³⁾. En in 1600 verschijnt de eerste druk

1) (W. Raets). Arithmetica oft een niew Cijfferboeck van Willem Raets Maestrichter, 't hantwerpen, Hendrick Hendricsen 1580.
[beschreven door D.E. Smith, Rara Arithmetica, 1908, p. 365, naar ex. in de Plimpton Bibl., New York City]. Volgens Smith l.c.¹) ‘duysentich duysent’ op fol. A 3.

2) (B. Stockmans). Een corte ende eenvuldige Instructie om lichtelijcken en by hemselven sonder eenige meester oft onderwijser te leeren cijfferen ... door Bernaert Stockmans Iansz. Françoysche Schoolmeester inde vermaerde Coop-stadt Dordrecht. Dordrecht, Pieter Verhagen. Adrien Iansz. Bot. 1609.
[beschreven naar D.E. Smith, Rara Arithmetica 1908, p. 392, naar ex. Plimpton Bibl. New York City; een rekenboek van 1637 met anderen titel in Bibl. T.H. Delft].
Smith l.e.¹⁾ zegt, dat Stockmans in de 1609-editie ‘occasionally used “millioen”’.

1) (W. Raets). Arithmetica oft een niew Cijfferboeck van Willem Raets Maestrichter, 't hantwerpen, Hendrick Hendricsen 1580.
[beschreven door D.E. Smith, Rara Arithmetica, 1908, p. 365, naar ex. in de Plimpton Bibl., New York City]. Volgens Smith l.c.1) ‘duysentich duysent’ op fol. A 3.

3) (M. Wentsel). 't Fondament van Arithmetica mette Italiaensche Practijck ... Beyden in Nederduyts ende in Franchoys met redelicke overeenstemminghe ... Door Martinvın Wenceslavın Aquisgranensem. (Soortgelijke titel eronder in het Fransch) Middelburgh, Symon Moulert, 1599.
[beschreven naar D.E. Smith, Rara Arithmetica 1908, p. 418, naar ex. Plympton Bibl. New York].
Smith l.c.¹⁾ zegt, dat Wentsel op p. 2 zoowel ‘millioenen’ als ‘millions’ gebruikt.

1) (W. Raets). Arithmetica oft een niew Cijfferboeck van Willem Raets Maestrichter, 't hantwerpen, Hendrick Hendricsen 1580.
[beschreven door D.E. Smith, Rara Arithmetica, 1908, p. 365, naar ex. in de Plimpton Bibl., New York City]. Volgens Smith l.c.1) ‘duysentich duysent’ op fol. A 3.

[p. 178]

van de veel gebruikte ‘Arithmetica’ van Jacques van der Schuere van Meenen, rekenmeester en letterkundige, die in Haarlem leefde¹⁾.

Tegelijkertijd treffen we het woord aan in het ‘Chijferboeck’ van Martinus van de Dijcke te Antwerpen²⁾, waarvan in 1600 zoowel een Vlaamsche als een Fransche editie verscheen.

Na dien tijd blijft nog steeds een smaakverschil tusschen de rekenmeesters bestaan, zoodat b.v. Bartjens (sinds 1604)³⁾ het woord vermijdt, doch Wilkens (1630) het wel bezigt⁴⁾. Bartjens was onder Pietersz' invloed. Willemsz, in 1616, heeft slechts ‘duysentmael duysent’, doch Coutereels, in 1626, heeft weer ‘millioen of duysent duysent’.

1) (J. v.d. Schuere). Arithmetica, Oft Reken-const ... Ghemaeckt door Jaqves van der Schvere van Meenen Haerlem, Gillis Roomen, 1600 (ex. Un. Bibl. Amsterdam).
Hier komt ‘millioen’ naast ‘duysentmael duysent’ voor. Het boekje had verscheidene edities, o.a. in 1615, 1634, 1643. In de editie van 1643 (ex. Rotterdamsch Leeskabinet) vindt men een correspondentie tusschen v.d. Schuere en Robbert Robbertsz. le Kanu, uit 1607 en 1608, waarin de uitspraak van het getal 1❘357328❘400000❘761010❘843278❘190030❘045728 345730 285927❘003210❘ besproken wordt. Voor millioen wordt voorgesteld ‘eerste lid duyzend’, voor billioen ‘tweede lid duyzend’, enz. Een andere voorslag voor millioen is ‘grootduyzend’, gelijk ‘grootvader’.

2) (M. v.d. Dijcke). Chijfer-boeck leerende int corte de Conste van wel Tellen ende Rekenen ... Ghemaeckt door Martinus vande Dijcke, Meester van Chijferen, Rekenen, ende Boeckhouden binnen der vermaerden Coopstadt van Antwerpen. (Antwerpen), A. de Ballo, 1600.
(ex. Un. Bibl. Amsterdam, dit ex. heeft achterin een tweede rekenboekje van denzelfden schrijver, ook van 1600, doch in het Fransch).
In het Vlaamsche werkje ‘Million, Billion, Trillion ... Nonillion’, en ook ‘Millioen’ en ‘Billioen’.

3) (W. Bartjens). De Cijfferinge van Willem Bartjens Amstelredammer, 1604.
Deze eerste ed. is volgens Burger [‘Het Boek’ 1912], niet teruggevonden. De titel is naar de 8ste editie van 1626].
In een editie van 1752 (ex. Rotterdamsch Leeskabinet) vindt men nog steeds ‘duizent maal duizent, duizent-duizent maal duizend’ en nog meer onderwetsche dingen.

4) (M. Wilkens), Arithmetica, oft Reken-konst .... door Martin Wilkens, Embdensis. Nu ter tijdt .... inde vermaerde Stadt Groeningen. Groeningen, Nathanael Rooman [Bibl. T.H. Delft].
Heeft ‘millioen’, ‘duysent millioen’, doch ook ‘duysent mael duysent’. Ook ‘quadrimillioen of vierdelid duysend’, dit laatste als by v.d. Schuere.

[p. 179]

Ongetwijfeld heeft de stap, die de Statenvertalers deden door het woord ‘millioen’ te aanvaarden, medegewerkt om het in breeder kringen van geleerden en onderwijzers het burgerrecht te verschaffen, die het waarschijnlijk al lang in kringen van kooplieden en andere leeken had.

Conclusie: De eerste maal, dat ‘millioen’ in een Noordnederlandsch rekenboek wordt aangetroffen, is vermoedelijk bij Stockmans in 1589, zeker staat het bij Wentsel in 1599 en Van der Schuere in 1600. In hetzelfde jaar 1599 vinden we het in een Vlaamsch Antwerpsch boek van Van de Dijcke.

Het woord kwam waarschijnlijk uit Italië via Frankrijk naar de Zuidelijke Nederlanden, waar het zeker in 1565, waarschijnlijk in 1550 in een Fransch rekenboek wordt gevonden (Menher). In de Noordelijke Nederlanden vond het woord niet zoo gemakkelijk ingang bij de leerboekschrijvers, misschien onder Duitschen invloed en door puristische neigingen. Evenmin vond het langen tijd genade in de oogen der humanisten, als Gemma Frisius (1540).

d.j. struik.

Massachusetts Institute of Technology

Cambridge, Mass.

Naschrift.

Kort na een, op verzoek van Dr. Beets ondernomen, vergeefsch onderzoek, in het apparaat voor het Supplement van het Mnl. Woordenboek (thans eigendom onzer Maatschappij, op hare Bestuurskamer bewaard), naar de bewijsplaatsen voor het opnemen van het woord millioen in het Mnl. Handwdb., vond ik, geheel toevallig, onder eigene aanteekeningen van anderen aard het volgende voorbeeld van het woord, dat weliswaar, wat den tijd betreft, niet tot het eigenlijke ‘Mnl.’ gerekend mag worden, maar toch zeker, zoowel wegens zijn ouden datum als om den verschillenden kring, waaruit het voorkomt - immers een gansch anderen dan die der ‘rekenmeesters’ - de aandacht verdient. Het is uit het gedicht

[p. 180]

‘Van den Hane op den Esel¹⁾, an Ionch. Dauid Pamelius, hooghbailliu van Pamele, anno 1559’, van den bekenden, in 1534 te Gent geboren schilder-dichter Lucas de Heere, dat te vinden is in zijn bundel: Boomgaerd der Poesien (Gent 1565), blz. 89:

Ic zend u een groot milioen saluten,
Waren zi van gaud'; heurlieder virtuten
Zauden u moghen beter profiteren.
Ic en wil u uut de Schrift niet narreren,
Noch van Wlspieghel ooc, of Hildebrant:
Maer meinschen en sijn gheen Inghelen: want
Te Ghent resideren veel aduocaten enz.

Het gebruik (in oneigenlijke verbinding) van het woord in dit schertsend gedicht bevestigt m.i. op wenschelijke wijze de slotsom van den heer Struik, dat het woord omstreeks het midden der 16^de eeuw in de zuidelijke Nederlanden - zeker wel uit Frankrijk afkomstig: De Heere heeft vóór 1559 een kunstreis door Frankrijk en Engeland gedaan -, in de algemeene volkstaal reeds vrij bekend geweest is; al werd het dan ook als rekenterm door de mannen der wetenschap nog geruimen tijd geschuwd.

Oestgeest, April 1931.

j.w. muller.

1) De kenmerkende titel van een gedicht, dat ‘een onsamenhangend allegaartje’ vormt, ‘van den hak op den tak springt’; verg. fr. coq à l'âne, nl. van den os op den ezel, en zie Ned. Wdb. V 1389; XI 1510; Stoett, Spreekwdb.³ 1655.

1) (W. Raets). Arithmetica oft een niew Cijfferboeck van Willem Raets Maestrichter, 't hantwerpen, Hendrick Hendricsen 1580.
[beschreven door D.E. Smith, Rara Arithmetica, 1908, p. 365, naar ex. in de Plimpton Bibl., New York City]. Volgens Smith l.c.1) ‘duysentich duysent’ op fol. A 3.

1) (W. Raets). Arithmetica oft een niew Cijfferboeck van Willem Raets Maestrichter, 't hantwerpen, Hendrick Hendricsen 1580.
[beschreven door D.E. Smith, Rara Arithmetica, 1908, p. 365, naar ex. in de Plimpton Bibl., New York City]. Volgens Smith l.c.1) ‘duysentich duysent’ op fol. A 3.