Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 48

[p. 225]

De naam Anslo.

Naar aanleiding van den plaatsnaam Oe(g)s(t)geest heb ik onlangs terloops ook den Nederlandschen geslachtsnaam Anslo vermeld¹⁾, hier te lande bekend door de personen van den Doopsgezinden leeraar Cornelis Anslo (vereeuwigd door Rembrandt's geëtst portret, met Vondel's bijschrift: ‘Ay, Rembrand, mael Cornelis stem enz.’) en van den, evenals Vondel van Doopsgezind Katholiek geworden, dichter Reyer Anslo, alsmede door het Anslo'shofje in de Egelantierstraat te Amsterdam. Algemeen wordt deze naam ontleend geacht aan den ouden naam der Noorweegsche hoofdstad²⁾, die in 1624 geheel verbrand, sedert door Christiaan IV van Denemarken herbouwd en naar hem Christiania genoemd is, doch drie eeuwen later, in 1925, haren oorspronkelijken naam Oslo (spr.: Osloe) herkregen heeft, welke naam in zijn eerste lid nagenoeg hetzelfde beloop van ontwikkeling vertoont als Oes(t)geest.

Toch is er tegen deze afleiding van den Nederlandschen geslachts- uit den Noorschen plaatsnaam oogenschijnlijk een bezwaar, waarop coll. J.P.M.L. de Vries mij opmerkzaam gemaakt heeft. De naam der stad luidde in de 17^de eeuw ter plaatse reeds sedert eeuwen steevast Oslo: de oorspronkelijke vorm Anslo was reeds lang uit het geheugen aller Noren evenzeer verdwenen, vergeten als Ans(u)-, de oorspronkelijke vorm van het noorsche ôss; en een wetenschappelijk besef en daaruit voortvloeiend herstel (repristinatie) van dien oorspronkelijken vorm schijnt in dien tijd ginds welhaast even onaannemelijk als hier te lande (waar daarvan uiteraard geen sprake kan zijn). Hoe kwam men dan, indien de familie Anslo inder-

1) Nomina geographica Neerlandica VI 72, noot 1.

2) Aldus b.v. Van Lennep in zijne uitgave van Vondel III 169; Winkler, Nederl. Geslachtsn. 284, naar Honigh in De Gids 1884 III 228.

[p. 226]

daad uit Noorwegen afkomstig was, hier aan dien anderen, ouderen vorm? En uit deze vraag rijst licht eenige twijfel aan die Noorsche afkomst: een twijfel, die, hoewel niet van buitengemeen belang voor onze literatuurgeschiedenis, altoos eenig nader besprek - en dan veeleer hier dan elders - verdient¹⁾.

Waarop berust eigenlijk de beweerde herkomst dezer Anslo's uit de Noorsche hoofdstad? De stamvader van het geslacht, Claes Claessen, vader van den bovengenoemden Doopsgezinden leeraar Cornelis Claessen Anslo en van Reyer Claessen Anslo (vader van den bovengenoemden dichter Reyer Anslo), ‘was in 1555 in de genoemde stad Anslo geboren en vertrok van daar omstreeks 1580 naar Amsterdam, waar hij in 1582 in het huwelijk trad met Geert Jansdr. Dit blijkt uit de ‘Extracten uyt de Huwelyks Aanteeken Boeken’, door mij geraadpleegd op het Amsterdamsch Archief (fol. 1)’: aldus Dr. H.H. Knippenberg in zijn academisch proefschrift: Reyer Anslo (Amst. 1913), 2.

Nu ‘blijkt’ echter, volgens vriendelijke mededeeling van den Amsterdamschen gemeente-archivaris, Mr. A. le Cosquino de Bussy, uit genoemde ‘Extracten’ (een oneigenlijken naam voor de verzameling ‘Berewoud’ van achttiendeeeuwsche genealogieën) wel 's mans huwelijk - welk laatstgenoemde woord Dr. K. dan ook denkelijk alleen met ‘dit’ bedoeld heeft -, maar niets omtrent de (eer vermelde) geboorte te ‘Anslo’ van des dichters grootvader. Ook de oorspronkelijke, nu op het Amsterdamsche gemeente-archief berustende registers van ‘huwelijksinteekening’ der kerk zwijgen daarover²⁾. En

1) Zie dien twijfel reeds kortelijk vermeld (doch niet opgelost) in NGN. VI 170-1.

2) Volgens afschrift (D.T. & B. n^o. 402, fol. 75), mij welwillond verstrekt door Mr. De Bussy. Deze maakte mij er tevens opmerkzaam op, dat deze inteekening plaats had in de kerk, en niet ter puie van het stadhuis, waar huwelijken van dissenters afgekondigd plachten te worden, terwijl (althans later) indien een der partijen tot de ‘ware Chr. Geref. religie’ behoorde en het huwelijk dus wèl in de kerk ingeteekend en gesloten kon worden, van de afwijkende gezindheid der andere partij melding gemaakt placht te worden. De vraag rijst dus, of Claes Claessen op het oogenblik van zijn ondertrouw wel Doopsgezind was. En dit blijkt ook niet uit de in de ‘inteekening’ gebezigde uitdrukking ‘bij haere waerheyt’, wat de hierbij gebruikelijke algemeene formule was, dus niet op Doopsgezindheid wijst.

[p. 227]

het oudste notulenboek van de kerkeraadsvergaderingen der Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam, vergaderend in den Spijker bij den Jan-Rooden-poortstoren - door Knippenberg t.a.p. mede aangehaald uit een studie van Alberdingk Thijm in De Dietsche Warande V (1860) 478 (die weer gegrond was op een mededeeling van Prof. De Hoop Scheffer uit het archief der Vereen. Doopsgez. Gem. te Amsterdam) - bevat, blijkens bericht van meergenoemden archivaris, ook niets meer dan hetgeen door K. aangehaald wordt, doch voor het hier gestelde vraagstuk niets bewijst, en dus den twijfel aan de Noorsche herkomst geenszins opheft.

Dr. Knippenberg, door mij naar de andere, steviger gronden zijner stellige mededeeling omtrent de Noorsche herkomst der familie Anslo gevraagd, achtte het mogelijk dat hij die ontleend had aan Wagenaar, Beschr. v. Amsterdam (schoon t.a.p. niet door hem genoemd). En inderdaad, in dat werk (fol.-ed. 1765, II 358b) vinden wij, bij de beschrijving van het Anslo's hofje, al de door K. t.a.p. vermelde bijzonderheden omtrent den ouden ‘Claas Claaszoon Anslo’: zijn geboorte, in 1555, ‘te Anslo, nu Christiania’, zijn nederzetting c. 1580 te Amsterdam, en zijn huwelijk, in 1582, met Geert Jans¹⁾. Nu wij Wagenaar als zegsman gevonden hebben, mogen wij onzen twijfel zeker wel opgeven, ook al noemt deze zijn zegslieden niet: zijn nauwgezetheid is immers groot en bekend genoeg om te gelooven dat hij zijne zoo stellige en nauwkeurige berichten uit betrouwbare bronnen geput heeft.

Die Noorsche herkomst wordt bovendien bevestigd door een ander getuigenis, waarop Mr. De Bussy mij mede opmerkzaam

1) Kennelijk is W. eveneens de zegsman van V. Lennep t.a.p., van V. d. Aa, Biogr. Wdb., en van Dr. J.C. Breen in het Maandbl. Amstelodamum XII (1925), 19, die allen deze zelfde bijzonderheden vermelden. - Schijn en Maatschoen, Gesch. d. Mennonieten (1745) III 89 vereenzelvigen eveneens Anslo en Christiania, daarbij als varianten opgevende: Aslo, Obslo, Opslo.

[p. 228]

maakte. In een opstel van Mr. H.F. Wijnman over ‘Jan Theunisz. alias Joannes Antonides (1569-1637), boekverkooper en waard in het muziekhuis¹⁾ “D'Os in de Bruyloft” te Amsterdam’, die in het Doopsgezind krakeel zijner dagen, als medestander van den bekenden Nittert Obbesz., o.a. tegenover den leeraar Cornelis Claesz. Anslo kwam te staan, wordt een pamflet van 1627 aangehaald, waarin deze laatste door den evengenoemden Jan Theunisz. wordt toegesproken als ‘ghy Noortsche Paap Anslo’ (a.w. 86); welk epitheton in den naamwijzer achter het pamflet, naar Mr. De Bussy mij verzekert, niet nader verklaard wordt.

Aan de vriendelijke mededeeling van laatstgenoemde dank ik verder nog het bericht, dat Mr. Wijnman in het protocol van den Amsterdamschen notaris Jacob Gijsberti. (p. 306) de huwelijksvoorwaarden gevonden heeft (dd. 1 Sept. 1604) van zekeren Erick Niclaes en Anneken Cornelisdr., waarbij Erick gezegd wordt te zijn ‘wonachtig tot Anslo in Noorwegen’²⁾.

Op grond van dit alles behoeven wij, dunkt mij, niet langer te twijfelen noch aan de Noorsche herkomst, uit de thans Oslo geheeten stad, van het Amsterdamache geslacht Anslo, noch aan de gebruikelijkheid, in ons land en in de 17^de eeuw, van den naam Anslo voor diezelfde stad.

Hoe nu echter dit verschil in benaming, hier en toen, tusschen het Noorsche Oslo en het Nederlandsche Anslo te verklaren? Wij mogen m.i. gissen dat Anslo een der vrij talrijke, uit Oostland herwaarts overgebrachte Nederduitsche (a.h.w.

1) Jaarb. v.h. Gen. Amstelodamum XXV (1928) 29-124. - Was deze Jan Theunisz. temet de vader van of althans verwant met den eveneens Doopsgezinden dichter Anthony Janssen (van der Goes), geb. 1621, den vader van Joh. Antonides v.d.G.?

2) Dat deze E.N. met de bovengenoemde familie Anslo verwant zou zijn blijkt niet, ook niet uit zijn huwelijksinteekening ter puie (21 Aug. 1604). - Evenmin blijkt dit met betrekking tot zekeren Arend van Anslo te Zutfen, door den heer Denijs, ambtenaar aan het gemeente-archief te Amsterdam, gevonden in het protocol van ‘het schoutambt Zutphen’, 1779-86, fol. 181; welke naam echter q.t., in die streek, hare eigene waarde heeft (zie straks, blz. 229).

[p. 229]

Hanzeatische) vormen is van Nederduitsche, maar ook Skandinavische plaatsnamen - vooral namen van bekende plaatsen, met welke een levendig handelsverkeer bestond -, waarin hetzij een oudere, inheemsche (‘bodenständige’), Nederduitsche, hetzij een in het Nederduitsch getransponeerde Skandinavische naamsvorm lang, veelal tot den huidigen dag, in het Nederlandsch bewaard gebleven (en soms verder veranderd) is; welke vormen ten onzent soms later verdrongen zijn of wel thans meer en meer worden door de nieuwere, veelal Hoogduitsche; als b.v. Berlijn (Berlin), Brunswijk (Braunschweig), Dan(t)swijk (Danzig), Dusseldorp (-dorf), Elve (-be), Emmerik (-ch), Frankfort (-furt), Keulen (Cöln), Koningsbergen (Königsberg), Mentz (Mainz), Osenbrugge (Osnabrück), Rije (Riga), ook Kopenhagen (Kjöbenhavn) en nog vele andere¹⁾. Deze gissing bleek inderdaad juist door het getuigenis van Prof. Dr. O.A. Johnsen, hoogleeraar in de geschiedenis te Oslo, die aan Mr. De Bussy verzekerde, dat Anslo de in de middeleeuwen veelvuldig gebruikte Duitsche naam is geweest voor het oude (en nu weer nieuwe) Oslo¹⁾. Anslo is - of schijnt - dus inderdaad de oorspronkelijke Oudnoorsche, reeds zéér vroeg naar (Neder-)Duitschland en van daar naar onze ‘Nederlanden’ overgebrachte vorm van den lateren Noorschen plaatsnaam Oslo: een vorm, die hier is blijven hangen, ook nadat de naam in Noorwegen zelf reeds lang in Aslo, Oslo overgegaan was, en die dus hier ook in de 17^de eeuw nog bekend was als gelijkwaardig met het toenmalige Noorsche Oslo. Ook de voorvader van den zooeven, blz. 228, noot 2 vermelden Zutfenschen Anslo zal dus wel uit de Noorsche stad afkomstig zijn; al zou ook een Nederduitsche of Nederlandsche herkomst niet onmogelijk zijn.

Immers, theoretisch, is ook een vanouds Nederduitsche of (en) Nederlandsche plaatsnaam *Ansloo wel denkbaar; niet alleen in de Nederfrankische, maar ook in sommige Neder-

1) Verg. ook Nederlandsche vormen van Engelsche plaatsnamen als Kantelberg (Canterbury), Jarre- en Pleimuien (nog heden bij zeelui voor Yarmouth, Plymouth) enz.

1) Verg. ook Nederlandsche vormen van Engelsche plaatsnamen als Kantelberg (Canterbury), Jarre- en Pleimuien (nog heden bij zeelui voor Yarmouth, Plymouth) enz.

[p. 230]

sassische gewesten, waar immers reeds in de ME. een taal geschreven en gesproken werd, die niet rechtstreeks van het Oudsassisch van den Hêljand afstamde, veeleer met allerlei niet zuiver-Sassische elementen vermengd was¹⁾; zoodat in dit geval daar naast Ôs- een *Ans- zeer wel zou hebben kunnen bestaan. Maar mg althans is geen zoodanig *Anslo(o) uit Noord-Duitschland of Nederland bekend.

Daarentegen zou de naam van de overoude Twentsche marke en het dorp Us(se)lo(o) - ook Os(se)lo, Ossel, Osle, Usle luidende²⁾ - wellicht, naar een gissing van J. de Vries, een zoodanig echt-Sassisch oud Ôslô < Anslô kunnen zijn. Of ook de naam van het eveneens Twentsche gehucht Aselo(o) een andere vorm van denzelfden naam zou kunnen zijn, schijnt twijfelachtiger.

En toch, ondanks velerlei opheldering, is nòg niet alles volkomen duidelijk. Tegen het hierboven gegiste beloop van zaken bestaat vooreerst dit bezwaar, dat die - slechts onderstelde, immers voor zooveel hier bekend is, door geene oorkonden gestaafde! - oorspronkelijke vorm van den plaatsnaam Oslo: *Ans-lô, met nog niet genasaleerde a, ons in een zóó ver verleden tijdperk, lang vóór het bestaan der Hanze, terugbrengt, dat het overnemen van een plaatsnaam in het Nederduitsch op zijn best ‘niet geheel onmogelijk’ genoemd zou moeten worden³⁾. Want reeds vóór de tweede helft der 9^de eeuw is in het

1) Zie, behalve de NGN. VI 72 en 170 aangehaalde plaatsen uit Mansion, Oudgentsche Naamkunde en uit Lasch, Mnd. Gramm., nog onlangs Bremer in het Nd. Korrespondenzbl. XLI 55: ‘Der auf dem Festland zurückgebliebene Teil der Sachsen begründete in den nächsten Jahrhunderten ein ausgedehntes Reich in Norddeutschland, in dem zahlreiche nicht-sächsische kleinere Stämme aufgingen. Die herrschende Schicht der Sachsen verlor dabei allmählich ihre ursprüngliche inguäonische (anglo-friesische) Volksspräche; es entstand eine neue Kolonialsprache auf sächsischem Boden, eben das Niederdeutsche, das nur noch wenige ausgesprochen anglo-friesische Eigentümlichkeiten bewahrte’.

2) Zie NGN. VI 142, 158-62.

3) In middeleeuwsch-Latijnsche brieven staat altijd: Asloia (oudste plaats 1277), civitas Asloensis (a^o. 1192), Osloensis (a^o. 1217); Saxo Grammaticus schrijft: Asloa, de Historia Norwegiae: Asloia (mededeeling van Prof. De Vries). - Op welken grond wijlen Dr. Breen t.a.p. beweert dat de stad in het Latijn Ansloge heette (waarvan Anslo een bijvorm zou zijn) is mij niet gebleken.

[p. 231]

Noorsch de n als medeklinker verdwenen, alleen de nasaleering der voorafgaande a (of welhaast o) overgebleven¹⁾; zoodat een door Nederduitsche kooplieden waarschijnlijk gehoord Noorsch Oslo - wellicht nog met eenige nasaleering - alleen op grond der hun bekende gelijkwaardigheid van persoonsnamen als Oskar = Anskar, Osfrid = Ansfrid en derg. in een Nederduitsch Anslo over- of omgezet zou kunnen zijn. Dus toch een halfgeleerde of volksetymologische ‘repristinatie’ (zie boven, blz. 225), die hier, bij zeldzaam toeval, misschien inderdaad het wit trof?²⁾

‘Misschien’: want ook de etymologische verklaring van Oslo schijnt niet volstrekt zeker. Gewoonlijk wordt aangenomen dat het inderdaad, via Âslo, is ontstaan uit *Ans-lô, waarvan het eerste het bekende og. ansu-, god³⁾ zou zijn, het tweede het bekende og. lauha-, woud, ook weide enz.; dus: aan den god gewijd bosch of weide. Anderen evenwel zien in het eerste lid veeleer nnr. aas, bergrug: dus zooveel als: bergweide⁴⁾. En sommigen twijfelen ook bepaaldelijk aan het ontstaan van Osló

1) ‘De runeninscripties van dezen tijd hebben alleen genasaleerde a. En waarschijnlijk moet men nog vroeger teruggaan: het woord ansu-, waar het hier om gaat, vinden wij in de volgende eigennamen: inscriptie Kragehul (5^de eeuw): gen. sg.: asugisalas; inscr. Myklebostad (6^de eeuw): asugas...’ Mogelijk is echter het ontbreken der n hier een grafische kwestie (mededeeling van De Vries).

2) De Vries schrijft mij nog nader: ‘De Nederduitsche vorm behoeft niet te bewijzen, dat de oude Noorsche vorm Anslo was. Men kan hier immers ook denken aan een substitutie van s door ans. In Normandië vindt men bijv. den plaatsnaam Anquétierville, waarvan de oudere vorm is Ansketelville. De personennaam Āsketill is alleen Scandinavisch, niet Duitsch. In den tijd van de occupatie van Normandië door Rollo luidde de naam ook Āsketill (zie boven, noot 1); toch maakt men ervan Ansketel. Een gelijksoortig geval is Anneville uit ouder Anslesville, afgeleid van Anslec = Āslak. Een bewijs haast, dat het zoo gegaan is, geeft de naam Amfreville, waarvan de in 1036 opgeteekende vorm luidt Asfrediville. Dezelfde verhoudingen vindt men in het Deensche occupatiegebied van Noord-Engeland; men vindt daar naast elkaar Asgerebi en Ansgarbi, Osgotebi en Ansgotebi. Waar dus de wisseling van Ans- en Ās-, Ōs- zoo herhaaldelijk voorkwam, kon men op Nederduitsch gebied al heel licht komen tot de substitutie van Oslo door Anslo, ook al zou dit Noorsche Os- nooit uit Ans- zijn ontstaan’.

3) Eventueel wellicht één of nauwverwant met og. ansa-, balk, paal: zie Falk-Torp e.e.

4) Zie Koht in Maal og Minne 1925, blz. 1-4 (vermeld in Leuv. Bijdr. XVIII, Bijbl. 68-9); Boisacq in Rev. belge de philol. VI (1927) 965-7, en in Rev. de l'Univ. de Bruxelles XXXII (1926) 535-41.

[p. 232]

uit Ansló op grond van het feit, dat in de oudste bronnen de eerste (korte, gesloten) o, die er ook thans nog in gehoord wordt - of wel, eene oudere, maar eveneens waarschijnlijk korte a (zie boven, blz. 230, noot 4) - reeds voorkomt, niet de (lange) of á, die men bij een ontstaan uit Ans- zou verwachten. Om die reden heeft men zelfs gedacht aan de mogelijkheid, dat de naam als geheel uit een Sassisch gebied zou zijn overgenomen: juist het omgekeerde dus van hetgeen boven ondersteld is!

Er zijn hier dus nog wel vele haken en oogen! Doch ten slotte doet dit alles weinig of niets af van hetgeen hier voor ons de hoofdzaak is: 1^o de Noorsche herkomst der Nederlandsche - of althans der hier bedoelde Amsterdamsche - Anslo's, en 2^o de feitelijke gelijkwaardigheid, in de 17^de eeuw, van den Nederlandschen plaatsnaam vorm Anslo met het toenmalige (en hedendaagsche) Noorsche Oslo.

Ik eindig met de uiting van mijn dank aan degenen, die mij door hunne vriendelijke mededeelingen in staat gesteld hebben tot deze beschouwingen over den plaats- en geslachtsnaam Anslo.

Oestgeest, December 1928.

j.w. muller.