Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 48

[p. 205]

Nogmaals over eenige oude benamingen van hel en duivel.

Een nalezing van losse, verspreide kantteekeningen bij mijn opstel ‘Over eenige oude benamingen der hel’ in Album-Kern (1903), blz. 257-62, moge hier een plaats vinden.

Vooreerst de uitdrukking Nobis (kroeg), waarover nu, behalve D. Wtb. VII 862-6, sedert mijn bovengenoemd opstel, ook geraadpleegd dient Ned. Wdb. IX 2028-9. Volgens het D. Wtb. is vanouds (maar toch, naar de voorbeelden te oordeelen, nauwelijks vóór de 16^de eeuw) in den Elzas en Allemannische streken nobis haus, maar in Neder-Duitschland nobis krug bekend geweest. Hiermede stemt overeen dat in de Nederlanden ook alleen het laatste schijnt voor te komen; o.a. in het anecdotenboek ‘De nieuwe Vaakverdryver of Nederlandze Verteller’ (Amst. 1669) 411 (= ed. 1651, 490): ‘Een Leyenaer, zei tegens een hardnekkige Jode, die geen onderwijzinge aanneemen, noch zich bekeeren wilde: Hoe zal ik u, schier of morgen, noch in Nobis kroeg daar men de Appelen op het venster braad¹⁾, vinden? Daar op de Jood: Heer ghy zult, dat sweer ik u, daar by niet veel geluckx hebben, wijl ghy 'er zo wel u zelfs als my vinden zult’²⁾. Nobis kroeg is de hel, waar de duivel als waard een herberg houdt: een zeker oude voorstelling, eveneens b.v. te vinden (al wordt daar nobis niet genoemd) in eene Marialegende, waarin het aanroepen van Maria den duivel belet de ziel eener ijdele dochter mee te sleuren ‘tot mijnre herberghen’, zoodat hij uitroept: ‘hadstu dat niet geseit ic soude noch huden den

1) Zie voor deze spreekwoordelijke uitdr. (kennelijk ter aanduiding der helsche hitte) ook D. Wtb. VII 863, 865.

2) Ik dank deze plaats aan de vriendelijke mededeelzaamheid van Dr. Boekenoogen.

[p. 206]

gheselscap inder hellen een kermis¹⁾ mitti gemaect hebben’ (Marialeg., ed. De Vooys, I 80).

Niet of nauwelijks meer aan een helsche herberg, alleen aan de hel, of wel aan het doodenrijk in 't algemeen schijnt gedacht te zijn bij De Castelein, Pyramus en Thisbe (ed. 1616), blz. 61, waar een ‘sinneken’ (d.i. dus een nog altijd min of meer duivelsch personage) van P. en Th. (beiden schuldig aan de doodzonde van zelfmoord en dus een prooi der hel) zegt: ‘Sy zijn te Nobis binnen der havene’, d.i. goed en wel, veilig, in ons gebied aangeland. Of zulk een te Nobis, en evenzoo nwvl. hij is naar Nobis: gestorven (Belfort II 610), oorspronkelijk bedoeld is evenals mnl. tes papen, eng. at Sir William's (sc.: huis, dus met Nobis, nog of reeds, als persoonsnaam), dan of misschien, reeds of nog, Nobis als een plaatsnaam is opgevat, valt moeilijk met zekerheid te beslissen.

Daarentegen wordt wel aan een herberg, niet meer aan een helsche, doch nu een aardsche (maar toch, naar 't schijnt, nog steeds met een ongunstigen bijsmaak) gedacht in de vele, hetzij werkelijk bestaande of slechts verdichte herbergen in verre, onherbergzame oorden, aan de grens van eenig gebied - waar de overgang was naar het ‘ander lant’, d.i. ‘de andere wereld’, het doodenrijk²⁾ - of ook op een heuvel (?) gelegen. De naam is dan ook wel verbasterd tot Nobels krug; er is ook gewag van een opschrift: ‘Sic Deus est pro nobis, quis contra nobis’ enz.³⁾

Het ‘helsche’ karakter schijnt eveneens vrijwel verdwenen, alleen een gewone, aardsche herberg, geliefde verblijfplaats van dronkaards - een plaats naam derhalve - bedoeld in den aanhef van het ‘ghenoeghlijck Ghedicht’; ‘Van den Abt van Amfra (< amphora), Heer tot Kannenburgh’, in Veelderh. Geneuchl. Dichten (ed. Letterk.) 168:

1) Verg. later, bij J. Vos, in dergelijke opvatting kermis in de hel (zie Ned. Wdb. VII¹ 2375).

2) Aldus D. Wtb. VII 866, zie verder Mnl. Wdb. IV 119.

3) Der Urquell I 163-4, II 112-3; aldus in, al dan niet opzettelijk, kwaad Latijn.

[p. 207]

 

Claes van Nobis, van Hemelrijck drie mijlen¹⁾,

 

Abt van Amfra, ongalijck by wijlen enz.

Uit deze toepassing moet, langs een of anderen weg, de opvatting van nobis als een bnw. voor: dronken zijn voortgekomen (zie Ned. Wdb.). Zou deze opvatting niet vooral in het Bargoensch thuishooren? Bargoensch schijnt mij ten minste ook de volgende plaats, waar nobis zeker wel een persoon (den duivel?) aanduidt. In de Klucht vande(n) Schuyfman 85 (Trou moet blycken, ed. Kalff, blz. 6) zegt Schuyfman tot Sloef (beiden ‘fielen’) aangaande een doove vrouw, die hen niet verstaat en op haar eigen gedachten doorgaat:

Parijst (l. misschien: Cruijst?) u siel
Al en hoort sy niet nobis haeren mots sou loncken²⁾;

hetgeen ik erken niet te verstaan.

Waarschijnlijk is Nobis ook reeds als naam van den duivel bedoeld op de, naar ik meen, oudste plaats, waar het woord tot dusverre in Nederland of ‘Overland’ gevonden is. In de ‘Deuote Ghetide vanden leuen ende passie ihu cristi’, volgens Campbell, Annales (n^o. 1117) door Gheraert Leeu c. 1484, dus zeker nog te Gouda, gedrukt, is op fol. 44b (f 4 v^o) van het ex. onzer Mij. d. Ned. Letterkunde (Catal. I 610) een houtsnede te vinden: een afbeelding van ‘die pijnen der hellen’, waarop in den linkerbovenhoek, boven op den monsterkop, in welks gapenden muil (de hel) de zielen branden, een klein, ‘drollig’ ventje zit, met een muts met veer en breeden, omslaanden rand(?) op en om het hoofd; welk kereltje met de rechterhand een vóór hem op den muur der hellekrocht zit-

1) Deze afstandsbepaling herinnert weer aan de plaatsbepaling der herberg, te ‘Halfwege tusschen hemel en hel’, met het uithangbord: ‘In 't halfweeghuizetje bij Nobis’, door Gezelle medegedeeld (zie Album-Kern 258 en een ander, dergelijk verhaal, door De Cock medegedeeld in Der Urquell II 260-1). Zij heeft - al dan niet toevallig? - ook een trek gemeen met een Nieuwgrieksch verhaal van A. Karkavitsas (vertaald door Mevr. Lamhert-Van der Kolf, Rott. 1918; blz. 14-24: De andere Wereld), waarop coll. Hesseling mijne aandacht vestigde: een zeeman komt, halfweg tusschen het strand en het dorp, den duivel tegen en slaat later, na zijn dood, tusschen Paradijs en Hel zijn eigen tent op.

2) Aldus ook in Stoett's nieuwe uitgave dezer klucht.

[p. 208]

tend, op een soort van bazuin blazend manneke, die den wijn ‘omme’ of ‘uyt roept’¹⁾, in den rug grijpt (of hem van den muur in den hellemuil tracht te stooten?), terwijl hij in de linkerhand een drinkkan met deksel houdt: kennelijk een voorstelling der helsche herberg van den hellewaard, blijkens het boven de afbeelding gedrukte ‘Nobis’, dat hier toch wel den persoon, niet de plaats zal aanduiden²⁾.

Deze voorstelling van ‘Nobis’ als een dwerg of kabouter strookt dan voortreffelijk met Kiliaan's een eeuw jongere vertaling van ‘Nobisse. Daemon nanus, cacodaemon’, en met de beteekenissen b.v. van mnl.-nnl. drol³⁾.

Zoo is 't dan begrijpelijk dat nobis later, in de 17^de eeuw, ook gebezigd werd als benaming van een gebochelden dwerg, een ‘bocheljoen’⁴⁾. Aldus bij Poirters, Masker⁸ (1659) 215 (verg. het prentje):

Wel kleynen Nobis, slimmen guyt,
Hoe steeckje dus een bultjen uyt ...
Ghy zijt een Naentje metter daet,
Ghy zijt een Buts, 't is al te klaer,
En Duymken was u beste-vaer,
En Heyltjen Dwergh dat was u peet enz.

Of ten slotte het Bargoensche woord nobis (nobes, nopus, noppes, noppe) voor: neen, niets, niemand⁵⁾, een der talrijke Bargoensche woorden op -əs⁶⁾, een geheel anderen oorsprong heeft, en dus slechts toevallig met den hier besproken helle-

1) Zie Mnl. Wdb. VI 1530-2 en Everaert I 62, 83-90.

2) Ook dit merkwaardige, ondste getuigenis ben ik verschuldigd aan de vriendschap van Dr. Boekenoogen, die reeds geruimen tijd geleden in besloten kring de aandacht hierop vestigde (zie Hand. Lett. 1902/3, blz. 96) en mij nu de plaats nader aanwees.

3) Zie Ned. Wdb. III 3412 en V. Wijk, Etym. Wdb. Over deze en andere benamingen van booze geesten, alsmede over Madocs hol, ware nog meer te zeggen, dat mij echter te ver van honk zou voeren.

4) Zie Ned. Wdb. III 13 over Bocheljoen, oorspronkelijk misschien een woord als boeman, kabouter enz. (a.w. III 149).

5) Teirlinck, Wdb. v. Barg. 49b; De Seyn Verhoughstraete, Het Bargoensch van Roeselare, 13; Köster Henke, Boeventaal 48; V. Ginneken, Handb. II 114, 128; De Keyser in Tschr. XLVI 133.

6) V. Ginneken, a.w. II 129-30.

[p. 209]

en duivelnaam gelijkluidend is, dan wel op een of andere wijze historisch er mede samenhangt, laat ik hier in 't midden: wat is in een taal als 't Bargoensch onmogelijk?! Zou de aanvangs-n misschien karakteristiek genoeg zijn, zoowel voor die negatieve beteekenissen als voor den ‘Geist der stets verneint’, om een, hetzij oorspronkelijk, hetzij jonger historisch verband te doen gissen?

Naast de voorstelling der hel als een herberg (Nobis kroeg) staat een andere (jongere?) als Nobis gat. Bij het ontstaan en de ontwikkeling dezer uitdrukking heeft allicht, vanouds of later, het dooreenspelen der verschillende beteekenissen van gat: opening, in-, uit- doorgang, en: aars een rol gespeeld. Bij Nobis rookgat, in het Ned. Wdb. IX 2029 aangehaald, zal zeker nog alleen gedacht zijn aan den met rook en vlammen gapenden hellemuil, uit schilderijen en prenten welbekend. Maar gewoon was ook, althans in de 16^de en 17^de eeuw, de voorstelling, dat de zielen der verdoemden in de hel ‘onder Lucifers steert braden’¹⁾ (of ook ‘broên’?). Diezelfde voorstelling blijkt uit de eveneens (dubbel-)dubbelzinnige benamingen poortgat (der hel²⁾ of des duivels); verg. hiermede de bekende woordspelingen met Poortegaal³⁾. In tSpel van de Cristen Kercke 1961-4 schijnen nog alleen de eerste beteekenissen van beide leden bedoeld:

Arrius die heretijte,

die soe veel scriftuers verkeert ghecropt heeft,
als dat hijt poortgat bijna ghestopt heeft
van der hellen, al sou hij vermaijen (tot worm worden) moeten.

Verg. ook a.w. 379, waar wel hetzelfde bedoeld zal zijn met de woorden van hetzelfde personage, Verblende Wille, een sinneken:

1) Zie Album-Kern 259, en Ned. Arch. v. Kerkgesch. XXI 296.

2) Zie b.v. Tschr. XXII 26, XXVIII 90, Taal en Lett. X 538.

3) Taal en Lett. VI 336; Stoett, Spreekwdb.³, n^o. 2129.

[p. 210]

 

dat swoordij wel bij tgat

 

dies sal ick eeuwich plat den hemel int erf hebben,

welke laatste woorden natuurlijk, ook blijkens de twee volgende regels, met de gewone ‘zelfironie’ der sinnekens gezegd zijn.

Maar de tweede opvatting blijkt in het jongere Spel v.d. ontrouwen Rentmeester, vs. 986 (Roode Roos, blz. 113), waar, alweer, een sinneken zegt:

Hy mocht noch wel brayen onder Lucifers poortgatte.

In denzelfden zin ook poortzak, in Fokkens, Klucht v.d. verliefde Grysert 1: ‘Zijn alle Kassiers de handen zoo pekkigh? zo wens ik dat pak an heyntjemans poortzak’. Soortgelijke voorstelling is te vinden bij J. Vos, Ged. II 228 (Kl. v. Oene): ‘De rappige Fransjes (schurftige Franschen) waaren 'er (in de hel) an Kontermans staart¹⁾ 'eregen, Daer 'er de duivel, als hy drukte, ien of scheurde om de pars (aars) mee te vegen’. Meer andere blijken dezer ‘realistisch-stercoraire behandeling in sommige straffen’²⁾, dit ‘aposteriorisme’ of deze ‘scatologie’³⁾ kan men elders vinden⁴⁾.

1) D.i. den staart van een Engelschman; aan deze natie werd nl. in de 17^de eeuw ten onzent spottend een staart toegekend: zie Ned. Wdb. op Staart en Staartman (XV 169-70, 200-1). De naam Konterman voor een Engelschman wordt opgehelderd door een plaats (waarop Dr. Beets mijne aandacht vestigt) uit een schimplied op de verschillende in 1609, na het sluiten van het Bestand, ons land ruimende vreemde huurtroepen (bij Van Vloten, Ned. Geschiedz. II 414). Serre den Conterman, aldaar de verpersoonlijking van den Engelschman, zal wel een verbastering zijn van eng. Sir the Countryman; maar die naam zal daar allicht ook in een licht begrijpelijk verband met den anderen bekenden schimpnaam staartman gebracht zijn. - Over een soortgelijke, in dezelfde sfeer thuishoorende, spottende woordspeling met den volksnaam Brit zie Tschr. XVIII 148-50; waarbij nog gevoegd kunnen worden Leuv. Bijdr. IV 346 en Boert. Clucht v.d. Feyl 9 (in Navorscher XXX 556). Of schieten in eerstgenoemde plaats ook een (door De Vooys voor Bredero, Sp. Brab. 1993 vermoede) woordspeling behelst, blijve hier in 't midden.

2) Endepols-Verdeyen vóór Tondalus-Patricius I ix.

3) Haslinghuis, De Duivel in het Drama der ME. 164-8, 185; ook Hooft, Ged. (ed. Stoett) I 58-9.

4) Voor de eigenaardige, hierbij behoorende ‘duivelsgeluiden’ (bor ha enz.) verwijs ik naar Ned. Wdb. III 516-7; Haslinghuis, a.w. 166, noot 4; Tschr. XVIII 150; Roode Roos, blz. 32, 52, 132; Esb. v.d. Appelboom (Tschr. XLII 165-93), vs. 376, 464; Kalff, 16^de Eeuw I 284, II 375 enz. Daarnaast, als uitroep van duivels of huns gelijken, hack hach enz. (Ned. Wdb. V 1502, Trou m. bl. 162 (Leviathan), Charon, ‘de helsche schippere’, 55 enz.). Verg. ook Dante, Inf. XXI 136-9: ‘egli avea del cul fatto trombetta’.

[p. 211]

In de beeldende kunst schijnt deze of dergelijke voorstelling toch niet of nauwelijks doorgedrongen, weinig bekend geweest te zijn. Ik kan althans aan het, Album-Kern 261, genoemde geval (Lucas van Leiden's Laatste Oordeel) thans slechts één dergelijk, even onzeker voorbeeld toevoegen, gevonden in Viollet le Duc, Dictionn. de l'architecture, i.v. Diable (V 32), waar een, aan de kathedraal te Parijs gebeeldhouwde, duivel is afgebeeld, gezeten op verschillende boven elkaar staande personen, o.a. een bisschop en een koning; maar dit alles is toch denkelijk veel algemeener bedoeld¹⁾.

Ook aan het Album-Kern 259-62 gezegde over denkbeeldige of werkelijke, met bovenbedoelde voorstelling wellicht samenhangende plaatsnamen kan nog een en ander toegevoegd worden. Vooreerst de verwensching: Loop naar Bommelskont! (= Mookerheide enz.)²⁾.

Denzelfden naam Bommel of Bommelaar vindt men bij Wolschaten, De Doodt vermaskert, 1 (zie ook 2):

De Doodt die compt hier in de schouw (schoorsteen),...
Het cleynste kindt doet groote wer,
Het schreeuwt Ma-ma den Bommeler³⁾,
Den Bietebauw, den quaeyen man,
Die vat my van des levens trap enz.,

waar, als zoo vaak, de dood den duivel vervangen heeft. Blijkens Sleeckx, Werken III (De Straten van Antwerpen) 239 is de bommelaar uit het volksgeloof van Vlaanderen nog niet verdwenen.

Maar rechtstreeks met Bommelskont zal wellicht te vergelijken zijn de naam van een huisje bij Enschede, De Bommelas, dat men, gedachtig aan de bekende Sassische verzwakking der r vóór s, misschien wel mag opvatten als Bommel-a(a)rs⁴⁾, te

1) Zie verder b.v. Dollmayr, Hieron. Bosch und die Darstellungen der 4 letzten Dinge in der niederl. Malerei des XV. u. XVI. Jahrh. (in Jahrb. d. kunsthistor. Samml. d. allerh. Kaiserhauses XIX 284-344).

2) Taal en Lett. II 180.

3) wer en bommeler zeker beide te lezen met gerekte è.

4) Veeleer dan als Bommel-as, ‘volgens de overlevering ontstaan doordat een vroegere eigenaar een gebrekkig voertuig gebruikte, waarvan de wielen erg slingerden’ (Driemaandel. Bladen XX 43); wat den indruk maakt eener achterna verzonnen naamsverklaring.

[p. 212]

vergelijken eenerzijds met bovengenoemd Bommelskont, anderzijds met andere plaatsnamen op -ars, als os. hundasarsa (Nd. Jahrb. XXVIII 38) enz.; zie Alb.-Kern 260 en Jellinghaus, Westfäl. Ortsnamen 1-2 op ars. Denkelijk zijn dit benamingen geweest van min of meer bol- (of bil)ronde heuvels, door het volk, met de bekende voorkeur voor het ‘rouwe’ en ‘schouwe’, gaarne aldus genoemd¹⁾ en even gaarne in verband gebracht met den duivel; verg. Duivelsaars en Buddenarson (Alb.-Kern 260).

En daarbij zal, ten slotte, ook behooren den Stoepaers, de naam van een heuvel bij Hellendoorn, ook de Bubbelt geheeten; immers aldus geheeten naar ‘den grappigen Gelderschen stoep, die den verschrikten wandelaar voortdurend op den rug springt’ (Schrijnen, Volkskunde I 74).

Oestgeest, September 1928.

j.w. muller.

1) Verg. meer dergelijke oudere plaats- (straat-)namen: Arschkerv, ook, langs anderen weg trouwens, Tastcunt enz., in Tschr. XXXVIII 146-55.