Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 45

[p. 70]

Em staan hebben
en
em om hebben.

Van deze beide synonieme gemeenzame zegswijzen voor: dronken zijn, is, voorzoover mij bekend, nog nooit een bevredigende verklaring gegeven. Toen ik dus verleden jaar bezig was met de bewerking van het artikel Staan voor het Woordenboek der Nederlandsche Taal, drong zich de noodzakelijkheid aan mij op, zelve naar een oplossing te zoeken, ten einde de uitdrukking em staan hebben de haar toekomende plaats te geven onder de vele beteekenissen en nuanceeringen van Staan. De oplossing werd voor mij des te lastiger, daar de synonieme uitdrukking em om hebben indertijd op Om niet in het Woordenboek was opgenomen.

In het Spreekwoordenboek van Stoett (3^de druk) is em om hebben onder n^o 1591 behandeld, doch het artikel eindigt met de bekentenis: non liquet. ‘De beteekenis van om is hier niet duidelijk; misschien mogen we in de uitdr. eene verkorting zien van het door Harreb. I, 445a vermelde: Hij heeft den kraag om (of aan), hij is dronken. Zie Een stuk in den kraag hebben’. Slaat men de laatste zegswijze op, die onder n^o 2105 is behandeld, dan vindt men daar eenige uitdrukkingen, die met de door Harrebommée genoemde hij heeft den kraag om (of aan) zijn te vergelijken nl. hij heeft het buis, vest, jak aan. Men wordt hierbij verwezen naar het Woordenboek der Nederlandsche Taal III, kol. 1763, waar de genoemde zegswijzen voorkomen en waar zij beschouwd worden als mogelijke verdere vervormingen in den volksmond van het verouderde

[p. 71]

hij is buis: hij is dronken. Men vindt bij Stoett voorts eenige bewijsplaatsen van em om hebben, voor het grootste gedeelte uit de werken van Justus van Maurik (Papieren Kinderen 70; Toen ik nog jong was 178; Stille Menschen 46, 89; Op Reis en Thuis 106), verder uit Heyermans' Zevende Gebod 43 en uit het weekblad De Notenkraker.

Tegelijk met em om hebben wordt ook het synonieme em staan hebben door Stoett genoemd en daarbij, behalve de vermelding dat men in Zuid-Nederland zegt ze staan hebben of het staan hebben, ter vergelijking aangehaald de Friesche zegswijze ik hab him stien as in mûs.

Met te wijzen op deze Friesche spreekwijze heeft Stoett, naar ik meen, de richting aangewezen die men volgen moet om tot de juiste oplossing van beide uitdrukkingen, zoowel van em staan hebben als van em om hebben, te geraken, zooals men beneden zien zal. Blijkbaar zonder dit zelf te beseffen, daar hij die richting niet verder is ingeslagen, evenmin trouwens als ik zelf, toen ik bezig was met de bewerking van het artikel Staan voor het Woordenboek. Ten einde raad meende ik toen, dat de uitdrukking nog het dichtste stond bij een zegswijze als: dat staat in de maag, van stevige kost gezegd; ik dacht daarbij em staan hebben misschien te mogen verklaren door: ‘een stevigen borrel in de maag staan hebben’, en vandaar: ‘dronken zijn’. Doch als een beletsel voor de juistheid van deze verklaring bleef ik voelen de even raadselachtig blijvende synoniem em om hebben, want dat deze, op een dergelijke wijze verklaard, eigenlijk ‘een stevigen borrel in de maag om(gekeerd) hebben’ zou moeten beteekenen, leek mij niet zeer waarschijnlijk. Zie het Woordenboek der Nederlandsche Taal op Staan, II, B, 5, d) en e) (Dl. XV, kol. 135). Behalve eenige bewijsplaatsen uit Zuid-Nederlandsche dialectwoordenboeken van het gebruik van ze of het staan hebben, kon ik aanhalingen geven van em staan hebben uit Emants, Lina 40 en Abramsz, Levende Beelden 51.

Wanneer men in het Friesch Woordenboek naar aanleiding

[p. 72]

van de daar s.v. Stean (Dl. III, 191 b) vermelde uitdrukking ik hab him stien as in mûs (aanhaling uit Eelke Meinderts, It Libben fen Aagtje Ysbrants of dy Frieske Boerinne, 4^de druk, a^o. 1861) verder gaat zoeken, of deze zegswijze ook s.v. Mûs (Dl. II, 182 b) te vinden is, dan stoot men daar op een andere Friesche spreekwijze nl. As de kat fen hûs is, stekt de mûs de stirt omheech, overdrachtelijk gebezigd voor: ‘als de vrouw uit is, spelen de meiden den baas’. Zijn staart omhoog steken beteekent in Zuid-Oostvlaanderen volgens het dialectwoordenboek van Teirlinck: ‘een fiere houding aannemen’ en ergens heengaan met een staanden staart kwam in de 17^de eeuw voor in den zin van: ‘ergens fier en trotsch heengaan’. Zie het Woordenboek der Nederlandsche Taal XV, kol. 171. Men moet het tweede lid der bovengenoemde Friesche zegswijze dus eigenlijk opvatten als: dan nemen de muizen (de meiden) een fiere, een zelfbewuste houding aan, en vandaar: dan spelen ze den baas, dan treden ze brutaal op, dan gaan ze de gewone (bescheiden) perken te buiten, of m.a.w. dan is het hek van den dam, dan doen de muizen (de meiden) precies wat ze willen, dan kunnen ze zelfs uit den band springen of zich te buiten gaan, en derg. Em staan hebben (als een muis) is dus blijkbaar eigenlijk: den staart staan (omhoog gestoken) hebben (als een muis), met de beteekenis: de gewone (bescheiden) perken te buiten gaan, of ook: zich op de een of andere wijze te buiten gaan, hetgeen in ruimen zin ook kan inhouden: dronken zijn.

Is deze uitleg juist, dan moet het synonieme em om hebben evenzoo oorspronkelijk geluid hebben: den staart om hebben. Welnu, den staart om (om het lijf geslagen) hebben (als een koe) is een bekende spreekwijze in Zaanland. Bij Boekenoogen in zijn Zaansche Volkstaal, kol. 987 leest men: ‘Bij boeren: Hij heeft een steert om, hij is boos; een koe toont nl. aldus haar kwaadheid’. ‘Boos zijn’ is ook een wijze van de perken of zich te buiten gaan, en ‘boos zijn’ en ‘dronken zijn’ zijn als zoodanig naverwante begrippen.

[p. 73]

Hiermede meen ik, dat de verklaring van de eenigszins raadselachtige zegswijzen em staan hebben en em om hebben is gegeven. Dat men in Zuid-Nederland thans zegt: ze of het staan hebben behoeft ons niet te bevreemden, daar men ook bij ons in Noord-Nederland aan em nauwelijks meer een beteekenis hecht en er althans zeker geen staart meer achter zoekt.

Leiden.

r. van der meulen.