Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 45

[p. 45]

Ponstghen; en nog iets over -tgijn enz.

In dit Ts. XLIV 48 geeft Kloeke als mijn mening, dat Ponstghen in Leiden, en andere afwijkingen elders, toevallige slordigheden zijn. Dacht ik er zo over, dan zou ik niet gezegd hebben: ‘Waarop dit alles berust, is voorlopig duister, maar het behoort tot de bewijzen, dat een naam, zelfs door een persoon en in een adem, in verschillende vorm werd gebezigd .... Inziende dat soms te veel gehecht is aan spellingverschillen, kan men ook te licht klankgelijkheid aanvaarden, en kleine schakeringen van in hoofdzaak een klank’. Ik neem dus meer dan een uitspraak aan, gelijktijdig en gelijkplaatsig, - en meet niet met twee maten door de s van Ponstghen wel van belang te achten, want mijn vormen van elders willen niet dit Ponstghen wegredeneren: het wordt als werklike naam aanvaard. Reeds hierom is geen bezwaar dat de Warfsconst. slechts in afschriften bewaard zijn; ik speel ze niet uit tegen de Leidse vorm. Maar buitendien: als men inderdaad mooglik acht dat de afschrijver juist deze naam zó verhaspelde als past in mijn betoog, dan kan men toch op dezelfde b. 22 lezen dat de stadsrekeningen van Gr. en het Dr. Landr. ook de besproken afwijkingen vertonen (zonder dat Popco Everhardi e.a. ze hebben afgeschreven). Er moet wel aanvaard worden: de naam had meer dan een vorm (niet maar schrijfwijs). 'n Verklaring meen ik tans te kunnen beproeven. Men lette, niet op geïsoleerd Pontiaen, maar op de feitlike verbinding (waarin het zeker ook meestal gehoord werd) sint, sunt(e) Pontiaen. De klankopeenvolging is hier wat lastig; vandaar dat ze, op meer dan een wijs, onderhevig was aan verandering. Rubriceert men naar het rezultaat, dan is te konstateren: dissim. tot Pols-, sync. tot Pos-, metath. tot Ponst-;

[p. 46]

of wel, m.i. juister: men konstateert in sint Pontiaen drieërhande dissim. Maar ook in dre. sunt Pulsien is de uitspraak verlicht, dit door assim.: twee gelijke voc. zijn lichter achter elkaar te zeggen dan twee bijeenliggende. Wie niet mee kan gaan, zal in elk geval moeten toestemmen dat verandering der uitspraak zeker is.

Van 'n oordeel over Elletiaen/Ellekyn heb ik mij volgens K. onthouden. Maar ik achtte mouillering van k vóór pal. oudtijds ver verbreid, zodat volgens mijn opvatting de holl. en de NO uitgangen produkten zijn van convergente ontwikkeling (die juist bij -kî- en dgl. immers zo vaak is op te merken).

K., die zo thuis is in 't ndd., brengt mij terecht onder 't oog, dat Damköhler en de ongestaafde opgaven van Lübben geen recht geven, vroegtijdig -tjen op du. bodem aan te nemen. Maar hij schijnt mij op zijn beurt Dl. er te veel in te betrekken, en daardoor te menen dat mij 'n biezonderheid van groot gewicht ontgaan is - die niet bestaat. Ze is, dat geen enkele gron. vorm niet op dent. eindigt. Zit het zó, dan moet in ons NO betreklik vroeg gebeurd zijn wat Lasch voor later tijd in ndd. streken konstateert: overgang van -tke - 'n lastige sync.-vorm - tot -tje. Nu kán deze overgang aan het verschijnsel 'n niet meer te bepalen aandeel hebben - niet slechts in 't NO. Dat menig grondw. op t of d uitgaat, had ik gezegd; het is het gevolg van de overvloed van zulke woorden. Ndd. -tje bepaalt zich (behoudens zeer sporadiese latere overdracht) tot woorden op t of d, of (voor zover t zich had ontwikkeld tussen n en ke) op n. Na l en r is epenth. van t te verwachten noch aan te tonen; toch komen in Gr. voor Kueltgyn, siltghen = sylken, Heertgyn, -tgen, -dtyen, ‘Heerke’ mansn. Maar ook voc. gaat vooraf: Elletgyn, Elletien = Elleken, Elliken, Immetgyn, Wennetgyn = Wenneyen, Spilletgyn, Toutgyn, kinnitghen = kynniken, Marijtghen. (Ordb. evenzo Elletien als Luetien). Het hier vermelde Wenneyen maakt voor 't naast de indruk, dat de verhouding tot -kîn, van welke aard ze ook zijn mag, geen andere is dan bij holl. Louweiaen. En stellig is

[p. 47]

voor 't NO zowel als voor Holl. aan te wijzen: mouillering die niet afhangt van voorafg. t (hetzij oorspr., hetzij uit d verscherpt, hetzij epenth. na n), dus zoals in Immetgyn, toutgyn. Maar ook voor 't ZW: dim. als boom: bompje zijn gebruiklik tot in Frans Vl. Ook hier is dus aan te nemen, niet - altans niet alleen - kje > tje, maar -(i)kîn > -(e)tgyn, met allengs vergemaklikte uitspraak. Dit -(e)tgyn is voor 't mnd. niet aangetoond (dat we dus voorshands buiten spel laten); het is de voorloper van -(e)chie(n), evenals Gretyn van Grietien.

Ook in verband met het hier aangevoerde zal toevoeging aan wat ik over het dre. opmerkte onnodig zijn. Dat vormen uit 'n stuk met ons geen dre. kunnen zijn, stem ik wel niet toe, maar hoeft hier niet besproken. Het vroegtijdig voorkomen van mouillering ook in Dr. heb ik aangetoond, en ik kan er bijvoegen dat ze ook te vinden is in de Ordelen in Oude Vadl. Rechtsbr., 1^e R. n^o 16 - de originelen zijn nog aanwezig (b.v. 59, a^o 1526, Ellytgen, gen. -ges; 85, zelfde jaar, Marytgen; dus weer: niet slechts na dent.).

Uit dit alles zal duidelik zijn, dat ik K.'s opmerkingen over mijn schrijven met enige verwondering moest lezen. Met niet geringere vernam ik de verduideliking van z'n eigen opvatting. Van iemands woorden is hij zelf de wenslikste uitlegger; in de zijne zou ik, aan mij zelf overgelaten, nog lezen wat ik er toen in vond. Niet in zekere noot vond ik hoofdzaaklik aanleiding tot bestrijding. Voor mijn opvattingen kan K. uiteraard geen verantwoordlikheid aanvaarden, maar ik bespeurde niet dat mijn woorden meer deden dan die van hem weergeven. Ik herlees Zfdma. 18, 229; tussen het door mij Ts. XLIV 21 aangehaalde staat er nog: ‘Die verschiedenen Glieder haben zum Teil tatsächlich die nl. Grenze erreicht, ein paar sind sogar darüber hinweggeschritten, andere aber sind vorläufig auf halbem Wege stecken geblieben’. Moet hier ‘nl.’ betekenen: van de nl. staat? Dat - en dus nog te veel? - zou ik misschien ondersteld hebben buiten het verband; maar het sluit onmiddellik aan bij ‘ihr Ziel war die Grenze des nl. Sprach-

[p. 48]

gebietes’, wat ook in overeenstemming is met het sterke voorafgaande beeld, en met de verwijzing naar Muller's De uitbreiding van ons taalgebied in de zeventiende eeuw, in de noot vóór die over oostfri. -tje. Dit maakte, dat ik aan andere opvatting dan de ruime zelfs niet kon denken; opzetlike vermelding van b.v. Vlaanderen was overtollig. Het verraste mij dus, te vernemen dat ik hier 'n gevolgtrekking heb gemaakt, en het doe voorkomen alsof K. vrijwel alle gemouilleerde vormen als Hollands-Protestants kultuurgoed beschouwd wil zien. K. verwijst naar de objectieve weergave bij Schönfeld, Hist. Gr.² § 121. Ik sla hem op en lees b. 174: ‘a priori is het dus waarschijnlik, dat dit -tje zich op beperkt taalgebied uit -kijn heeft ontwikkeld en dan door de suprematie van Holland zich ver buiten z'n oorspronkelik terrein heeft uitbreid’, en b. 175: ‘Langzamerhand drong holl. -tje verder op, deels zelfs over de grenzen (in ndd. dialekten); in sommige streken echter, vooral in 't zuiden, hanhaafde zich -ke(n) (maar b.v. antwerps -tjen). Is bovenstaande verklaring juist, dan moet men aannemen, dat de auslaut van het grondwoord oorspronkelik niet van invloed is bij het gebruik van -ke naast -je; een verdeling van -ken en -je (-še) als in de zuidoostelike dialekten, waar -je (-še) alleen na d en t voorkomt (iets soortgelijks in 't fri. en in sommige gron. dialekten) moet dan secundair zijn’. Dus: uitbreiding vanuit Holl. ver buiten 't oorspr. terrein; zuidndl. -tjen als niet-handhaving tegen holl. invloed; mouillering in 't ZO en in Gron. uit Holl. afkomstig - want deswege is (altijd volgens S.) verdeling van -je en -ke naar de Ausl. van 't grondw. secundair als de hypothese juist is. Ook voor anderen dan ik dus, hoezeer niet voor K. (die ook S.'s ‘moet men aannemen’ niet kan aanvaarden), was de vraag, of de mouillering in 't Z en in 't NO uit Holl. afkomstig is, aan de orde. Dat ik de NO vormen niet eenvoudig op zich zelf besprak, maar ze met deze vraag in verband bracht, kon ik niet beschouwen als langs K's betoog geheel heengaand. En uit wat ik bijbracht en nu als onder-

[p. 49]

streep blijkt, dat de niet aan Holl. ontleende vormen berusten op met de holl. gelijk gerichte ontwikkeling, niet gebonden aan voorafg. t, of, wil men liever: aan voorafg. dent.

Verband tussen Oostfries -tje en uitbreiding van het Kalvinisme kan men zich op meer dan een wijs denken; maar daar de aangrenzende ndl. streek in vóór-Kalv. tijd mouilleerde, zou men al zeer sterke gronden moeten hebben vóór zulk verband; het zou lang niet voldoende zijn, wanneer -tje nergens elders in Duitsl. oud bleek. Evenmin is de vraag, of Wenker's atlas holl. kultuurinvloed in O-Frsl. toont; K. eist terecht dat men met de tijd van de klankwisseling rekening houde. ‘Mindere of meerdere waardeering der expansieve krachten, die van kultuurcentra kunnen uitgaan’ is iets wat met vrucht slechts in aansluiting aan concrete gevallen besproken kan worden. Van de mij voorgeslagen reis naar Marburg beloof ik mij daarom in elk geval meer na afloop van K.'s onderzoekingen.

Groningen.

w. de vries.