Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 43

[p. 200]

Gemoed. (Wdb. der Ned. T. Dl. IV, kol. 1429 vlgg.).

Onder dit hoofdstuk wordt niet gevonden de betekenis: verstand, rede, terwijl de vbb. daarvan wel vermeld worden.

Als eerste betekenis wordt opgegeven: ‘Het binnenste van den mensch in onstoffelijken zin, beschouwd als de zetel van zijn geestelijk gevoel, het beginsel zijner neigingen, hartstochten en zielsstemmingen, veelal in onderscheiding of tegenstelling van zijn denkvermogen of verstand, gelijk, in figuurlijke opvatting, het hart nevens of tegenover het hoofd gesteld wordt’. Ter toelichting volgen dan vier plaatsen uit den Stb., waarvan de eerste twee stellig niet de gegeven bet. dekken. 't Zijn Rom. 7, 23 en Rom. 7, 26: ‘Ick sie een andere wet in mijne leden, welcke strijt tegen de wet mijnes gemoets’, en: ‘Ick selve diene wel met den gemoede de wet Godts, maer met den vleesche de wet der sonde’. De tegenstelling: gemoed - lichaam of leden of vleesch in 't N.T. is, in overeenstemming met de leer der Stoa, die van: verstand, rede - neiging, lust. Het Grieks heeft dan ook op beide plaatsen νοῦς, en de Vulgata: mens. Ook het derde vb.: Eph. 4, 17 (wandelen in de ydelheyt hares gemoets), is bedenkelik: ook hier heeft de Gr. tekst νοῦς en de Lat. sensus. Alleen het vierde vb.: (met eén gemoet) komt overeen met de vermelde bet. 't Gr. heeft μιᾷ ψυχῇ, 't Lat. unanimes.

Enkele 16^e eeuwse bijbelvertalingen hebben in de aangehaalde plaatsen niet gemoed: in die van Vorsterman (1532) lezen we Rom. 7, 23, wederspannich wesende dye wet mijns verstants; Rom. 7, 26: mettet verstant; Eph. 4, 17: in die ydelheyt haers sins. In Mourentorf (1599): Rom. 7, 23: de wet mijns verstants. Rom, 7, 26: met de redene der wet Gods; Eph. 4, 17: zin.

De nieuwe Leidse vertaling heeft dan ook in deze teksten

[p. 201]

terecht gemoed niet gehandhaafd. Paul in zijn Deut. Wört.b. haalt Rom. 7, 23 aan als vb. van de oorspronkelike bet.: ‘die gesamtheit der seelischen Kräfte’.

't Is vreemd, dat het Ned. Wdb. deze bet. niet vermeldt, daar toch Kiliaen gemoed vertaalt door: animus, mens, affectus, cor. en 't Mnl. deze bet. ook kende. In 't Mnl. Wdb. IV kol. 1818 wordt moet verklaard als ‘zetel van het verstandelijk bewustzijn of denkvermogen, verstand, geest’. En Coornhert omschrijft in zijn Zedekunst het gemoed heel scherp als: de verstandelycke kracht der zielen: waar mede de mensche al 't gene men mag verstaan, ontfangt ende bewaert / of kent en oordeelt (1^e boek, 2^e hfdst. 7).

Het gemoed is volgens hem de opperste kracht der ziel. Iets hoger lezen we: ‘Den ziele zijn van Gode inne gheplant twee bysondere kraften: waar af d' eene vreemdt van is / ende d' ander gemeenschap heeft metten lichame. D' eerste is hemelsch / die als een sterreken sijn licht ontfanght uyte goddelycke sonne. Dese noemt men het ghemoedt. De andere krachten zijn de begeerlyckc ende afkeerlycke’. En lager: ‘Den gemoede komt het gebieden, maar d' ander 't gehoorzamen toe’.

Ook in Spieghel's Hertspieghel heeft het woord op verschillende plaatsen deze betekenis. Zo o.a. I 139-142:

O leystar, toont uw macht,

En zuyvert mijn gemoed, verdrijft de aartsche nacht;
Dat schuldig onverstand, of waan, mij doe geen schennis,
Zent mij een scherp begrip, ghoed oordeel, ware kennis.

Men vergelijke ook nog Hertsp. III 472, IV 180.

In de 17^e eeuw schijnt het woord nog synoniem geweest te zijn met verstand, vgl. in de Voorreeden van L. Meyer's Woordenschat: ‘Zo veele uitheemsche woorden, krachtelijk overghezet, zo veele konstwoorden, naauwkeurighlijk vertaaldt, zijn t' overmaghtigh de aller weerbarstighste ghemoederen t^ə overtuigen’.

Gemoed heeft dus ongeveer dezelfde betekenissen gehad die

[p. 202]

't woord hart nog heeft (zie Ned. Wdb. Dl. VI: Hart I, II) in bepaalde uitdrukkingen. In zoverre vertonen deze beide woorden een eigenaardige gelijkenis met de overeenkomstige in andere talen. Zo betekende mood volgens de Oxf. Engl. Dict. Vol. VI tot ± vóór een paar eeuwen mind, thought, heart, feeling; terwijl dat Wdb. heart vermeldt in de - thans verouderde - bet.: the seat of understanding and thought; mind, intellect, memory. In de laatste bet. is 't nog in gebruik in de uitdr.: by heart. Dat ook 't Fransch deze bet. heeft gekend - al geeft Littré die niet - blijkt uit de uitdr.: apprendre -, savoir par coeur L. Clédat in zijn Dict. étym. i.v. coeur zegt: ‘La langue latine considérait le coeur comme le siège non seulement de la sensibilité, mais encore de la mémoire, et nous disons encore: réciter par coeur’. En wordt deze bet. niet ook nog bewaard in: en avoir le coeur net?.

We zien, dat het verstand en het gevoel gezocht werden op dezelfde plaats - gelijk reeds bij de Grieken en Romeinen - en dat in de laatste eeuwen het hart en het gemoed meer in 't bizonder als zetel van 't gevoel worden beschouwd.

Amsterdam.

a. zijderveld.