Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 43

[p. 189]

J. De Harduijn's en G. Gezelle's vertaling van het ‘Dies Irae’.

De zeventiende-eeuwsche Zuidnederlandsche priester-dichter Joost De Harduijn (1582-1641) kondigt in menig opzicht Guido Gezelle aan. Merkwaardige overeenkomsten worden aangetroffen tusschen beider natuurpoëzie, psalmen- en hymnenberijmingen.

Doen volgende verzen bvb. niet onwillekeurig denken aan Gezelle's ‘Boodschap van de Vogels’?

‘De Voghelkens ghecleet in pluymighe livreyen
Siet men hier oock ontrent gaen nesten / en vermeyen:
End' elck naer zijnen aerd / hier knotert / en daer fluyt
Hier sierickt / daer kivit / daer tiereliert / en ruyt’

(Godd. Lof-Sanghen Ghendt 1620: 103 psalm, 73 str.).

‘Kinders van het pluimgeslachte,

Gij, die piept en tiereliert,
Gij, die wistelt en die teutert,
Gij, die knotert en die kneutert,
Gij, die wispelt en die fluit,
enz...........’

(G. Gezelle, 1854-55).

Indien er tusschen beide fragmenten gelijkenis bestaat, dan wil dit daarom niet zeggen dat de eene dichter den anderen geïnspireerd zou hebben - want het schijnt vast te staan dat een der koren uit Aristophanes' Vogelspel (Ornithes) ten grondslag ligt aan Gezelle's ‘Boodschap’¹⁾ - maar het wijst in ieder geval op een gelijkbesnaard zeer ontwikkeld natuurgevoel en met het oog op de beteekenis van De Harduijn is dit wel belangrijk.

1) Vgl. H. Walgrave ‘Het leven van G. Gezelle’ (Amsterdam-Wereldbibl. 1923) I p. 100.

[p. 190]

Zijn volgende verzen ook niet echt Gezelliaansch en buitengewoon voor hun tijd:

‘Den soeten Voghel-sangh / die s' hoort van alle sijen /¹⁾
Comt daer oock heuren gheest verquicken / en verblijen /
Als zy van tusschen 't rijs of 't lommerachtich riet
Den cleynen Nachtegael hoort gorghelen zijn liet.
Als zy daer de Leeuwerck hoort vreughdigh tiere-lieren /
En dien siet langhst de locht al tuymelende swieren /
Als sy de Quackel hoort hoe sy ghedurigh quackt
Heur brekekex Coax / en naer den reghen snackt.
'T musschen ghesierick heesch / der Duyven lief roekoucken /
En 's Reyghers luy gheschrey, commende uyt verre houcken /
Des Couckcouks ouden lul / en 't Spitters soet gheluyt /
Der Cyskens Cnoteringh / en 's Spreeuwen wildt ghefluyt’.

(‘Den Val ende Opstandt van David’ - Ghendt 1620 - v. 109-120).

Maar thans moge onze aandacht vooral gevestigd zijn op beider ‘Dies Irae’ vertaling. Hoogst merkwaardig lijkt ons de uitkomst van een vergelijking tusschen hunne vertolking van die kerkhymne. Ter nadere toelichting mogen de twee teksten hier, in hun geheel, onder elkaar geplaatst worden²⁾.

J. De Harduijn (Godd. Lof-Sanghen 1620: p. 174-6)^3)	G. Gezelle (Kerkhof-blommen 1858)
1. Dien dagh vol van gheschille / Sal verbranden d'aerde stille / Tuyghen David en Sibille.	Kwade dag die al de dagen eens lijk asschen weg zult vagen, zoo 't Sibille en David zagen;

1) Er is spraak van Bethsabea.

2) Vetdruk wijst op sterkere gelijkenis dan cursiveering.

3) Een tweede - lichtelijk verschillende - lezing van De Harduijn's Dies Irae-overzetting komt voor in ‘Den gheestelijcken Nachtegael’ ('t Antwerpen, By Jan Cnobbert, 1634) op pag. 156-163 (I) onder den titel: ‘Sequentie voor de Dooden’.

[p. 191]

2. Hoe moet elck een dan verschrommen? Als den Rechter sal aencommen / Om de quaede te verdommen.	Welk een gruwel 'n zal 't niet wezen, Als de Rechter, opgerezen, 't goê zal uit het kwade lezen!
3. Het trompet / o wonder dinghen! Sal de doode doen ontspringhen / En ten oordeel alle dwinghen.	Wondere trompetrumoeren zullen al de graven roeren al die dood zijn throonwaards voeren.
4. Op dien dagh / en op die huere Sal de dood / met de natuere / Staen in schrickel / en in ruere.	Stom zal staan de Dood en 't Leven, Als de dooden antwoord geven, Staan, en voor den Rechter beven.
5. Men sal daer den boek ontsluyten Om al 's Weerelts quaet te uyten / Niet en zalder blijven buyten.	't Zal een boek te voorschijn komen waarin 't al staat opgenomen dat het oordeel Gods moet schroomen,
6. Soomen 't Vonnis sal gaen strijcken; Al 't verholen moet dan blijcken: Sonder het minst af te wijcken.	Als de Rechter, neêrgezeten, Al 't verdoken kwaad zal weten, Straffen ende niets vergeten.
7. Wat sal ick cattijf dan maecken? Wie sal voorstaen mijne saecken? Als den goeden ducht te blaecken.	Wie zal dan toch mijn verweer zijn, Wat mijn voorsprake of begeer zijn Als de goeden zelf verveerd zijn?

[p. 192]

8. Coninck der Almogenthede / Fonteyne claer der soetighede / Leydt my dogh ter saelighede.	Koning, schrikbaar en grootmachtig, bron van goedheid, nederslachtig bid ik U, weest mij indachtig!
9. Soeten Jesu! wilt ghedincken / Dat gh'u compste my quaemt schincken / Och en wilt mij niet vercrincken.	Jesu, wilt toch wel gedenken: Als gij mij kwaamt 't leven schenken, was 't om me op dien dag te krenken?
10. Ghy socht my laf / mat / en moede: Ghy kocht mij met uwen bloede: Dit sy dan tot mijn behoede.	Jesu, moê van zoeken naar mij hebt ge 't kruis geleên, en daar mij eens zoo dier gekocht: ach spaart mij.
11. Rechter der rechtveerde vraecke / Dat ick u ghenae dogh smaecke / Eer ick dien dagh ghenaecke.	Schoon 't uw recht zij van te wreken, Wilt my vrij van zonden spreken eer die dag komt aan te breken!
12. Ick versucht om mijn misdaeden / En met schaemt stae ick ghelaeden: Spaert my o God der ghenaeden.	'k Zuchtte als een ter dood verwezen, maar mijn schaamrood schuldig wezen hoopt op Uw bermhertig wezen;
13. Die Mariam hebt verheven / En den moordenaer doen leven: Hebt my oock goe hop' ghegheven.	Wierd Maria 't eeuwig leven, Wierd den moordnaar hoop gegeven, hopen durve ik ook, en beven.

[p. 193]

14. Onweerd is myn offerande; Maer ghy syt zeer goederhande: Dooght dat ick dan niet en brande.	Heere, onweerdig is mijn bede; doch, laat me, uit goedjonstigheden, vrij van 't vier der eeuwigheden!
15. Met u schaepkens comt my leyden: Uyt de bocken wilt my scheyden: En ter rechter handt verbeyden.	Laat mij bij uw schaapkes weiden, Wilt mij van de bokken scheiden en ter rechter hand geleiden.
16. Dat ick dogh dit soo ghebijde; Als ghy die vermaledijde / Jaeghen sult ter slincker zijde.	Moet gij dan vermaledijden en het eeuwig vier doen lijden roept tot mij: ‘Gebenedijden’!
17. Hier toe ick mijn hert u sende En in asschen ick dat wende / Hebt dogh sorghe voor mijn hende.	Want ik kome al jammerklagen, 't herte als asschen rouw geslagen hulpe in mijnen doodstrijd vragen.
18. Als den mensch zal sijn verresen Om van u te sijn verwesen Stelt hem dan bij d'uyt-ghelesen.	Dag van weedom en van boeten, als gij zult verrijzen moeten en gerecht zijn om uw' zonden,
19. Wilt hem Godt hier toe dogh spaeren / Wilt hem Jesu dogh beswaeren In u rust met d'Hemel-schaeren.	mensch, God spare u in die stonden! Zoete Heere Jesu mijn, laat ze in ruste en vrede zijn in alle eeuwen! Amen.

[p. 194]

Met het onder elkander plaatsen van deze twee lezingen wenschen we vooreerst de aandacht te vestigen op een in 't oog springende gelijkenis in woorden en rijmklanken bij beide dichters en daarenboven te doen uitschijnen hoe De Harduijn hier Gezelle zeker evenaart.

Dat er bij Gezelle strophen voorkomen die eenvoudig een variante of nagalm van De Harduijn's tekst lijken (9, 13, 15, 16) en veel woorden en wendingen die er rechtstreeks aan herinneren of eenvoudig vernieuwd werden - hoeft wel geen betoog. Doch natuurlijk rijst daarbij de vraag of De Harduijn's lezing niet ten grondslag ligt aan Gezelle's. Die vraagt lijkt ons wel bevestigend te moeten beantwoord worden. Behoort het immers tot het gebied der onmogelijkheden niet dat twee dichters, hoe gelijkbesnaard ook, tot dergelijke overeenkomsten in de vertaling van eenzelfde origineel geraken, zonder door elkaar eenigszins beïnvloed geweest te zijn? Wij weten trouwens dat Gezelle graag te rade ging bij oudere dichters; in het ‘prospectus’ tot zijn ‘Dichtoefeningen’ bekent hij zelf: ‘bij het werken daaraan heb ik liefst naar oude Vlaamsche dichters opgezien’ en dit zal ongetwijfeld het geval geweest zijn met zijn ‘Dies Irae’ vertaling. Als men bedenkt in hoe korten tijd hij de ‘Kerkhofblommen’ samenstelde, moet het niet verwonderen dat hij naar bestaande vernederlandschingen zou uitgezien hebben, ten einde zijn nieuwe vertaling van deze sequentia er bij aan te passen. Slaafsch deed hij het daarom niet - er is bewuste moderniseering - maar invloed is toch duidelijk te erkennen. Dat zijn keus op De Harduijn viel, getuigt zeker van zijn waardeering voor hem. - Indien nu ons vermoeden, als zou Gezelle hier van De Harduijn afhankelijk zijn, gegrond is - dan mogen we niet nalaten te wijzen op de groote verdienste van De Harduijn's berijming. Hij gelukte er in het geheimnisvolle rhythme van de Latijnsche hymne op aangrijpende wijze weer te geven. Gloeit er zelfs vaak niet iets warmers in zijn poëzie, dan in die van Gezelle? Zijn sommige strophen (2, 16, 19) niet kernachtiger?

[p. 195]

Zeker hebben wij hier een zeer bewonderenswaardige Nederlandsche ‘Dies Irae’-vertaling en het is aan De Harduijn te danken dat Gezelle ons een navolging geschonken heeft die, tot nog toe, als ongeëvenaard beschouwd werd¹⁾.

Ook om die reden verdient De Harduijn een eervolle plaats in de geschiedenis van onze letteren.

o. dambre.

1) vgl. A. Walgrave: Gedichtengroei (Haseldonckx. Hoogstraten 1914) p. 74.