Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 43

[p. 77]

Reinaert en Hadewych.

Dat in den Reinaert velerlei toespelingen schuilen, is bekend. Ik verstout mij het vermoeden te opperen, dat de benaming ‘dame Hawy’, die vs. 1850 aan het schaap gegeven wordt¹⁾, eveneens een zinspeling bevat, en wel een onvriendelijke op de dichteres Hadewych. Daar het thans wel vast staat, dat Hadewych uiterlijk tusschen de jaren 1260-1270 moet gestorven zijn²⁾ en de Reinaert tusschen de jaren 1257 en 1270 is gedicht³⁾, verzet zich de chronologische verhouding niet tegen dit vermoeden. Ook het feit, dat Hawy als naam voor het schaap niet vóór den Reinaert schijnt gebruikt te zijn⁴⁾, maakt het mogelijk, dat zijn dichter bij het bezigen van dien naam aan de mystica dacht en haar door een schaapachtige voorstelling bespotten wilde. Van twee zoo krachtige en hartstochtelijke persoonlijkheden van zoo tegenovergestelde mentaliteit een botsing aan te nemen, is wel niet te stoutmoedig.

1) Van den Vos Reinaerde, uitgegeven door F. Buitenrust Hettema en H. Degering (1921) 102. - De Reinaert wordt hier steeds naar het Comburgsche hs. geciteerd.

2) J. van Mierlo Jr., S.J., Uit de Geschiedenis onzer Middeleeuwsche Letterkunde, in: Dietsche Warande en Belfort XXI (1921) I 455 vgg., II 627, 634 vgg.

3) J. te Winkel, De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde I (1922) 390 n. 1; F. Buitenrust Hettema, Van den Vos Reinaerde II: Inleiding, Aanteekeningen, Glossarium (1909) 84; D.Th. Enklaar, De overeenstemming tusschen Maerlant's Alexander en den Reinaert, in: Tijdschr. v. Ned. Taal- en Letterk. XLI (1922) 311.

4) In den Roman de Renart komt wel de naam Dame Haouis voor, maar niet als aanduiding van het schaap. Vgl. Le Roman de Renart, publié par E. Martin I (1882) 155, br. IV 314; II (1885) 168, br. XVI 475; J.W. Muller, Critische Commentaar op Van den Vos Reinaerde (1917) 271; ook 104. Prof. Muller, die den oud-Germaanschen oorsprong van den naam Hadewych-Hadewy-Hawy aantoonde, is van oordeel, dat hij zeer goed zuiver Dietsch kan zijn en geenszins door ontleening aan den Renart behoeft te zijn ontstaan (J.W. Muller, Iets over verwisseling of verwarring van persoonsnamen, naar aanleiding van Hadewych-Heilwych, in: Tijdschr. v. Ned. Taal- en Letterk. XXXVII (1918) 12 vgg.).

[p. 78]

Een parallel daarvan meen ik te vinden in de omstandigheid, dat ook een goede honderd jaar vroeger Magister Nivardus in zijn Ysengrimus zijn hoon uitstortte over Bernard van Clairvaux¹⁾.

Indien de dichter van den Reinaert Hadewych heeft willen bespotten, dan ligt het voor de hand, dat hij ook tegen haar het middel, waardoor hij zoo menigen ridderroman ridiculiseerde, de literaire parodie, aangewend heeft. Het lijkt wel, of dit inderdaad het geval is. Rein. 1950:

Dat ghi yet let, dats mi leet

althans stemt woordelijk met Hadewych's Mengeld. VIII 26 overeen; Rein. 3137:

.... Hat dat vleesch ende dranc des bloets

vertoont veel overeenkomst met Mengeld. XVI 29 en 118. Op zichzelf zou ik uit de overeenstemming van deze plaatsen niet durven concludeeren, dat de Reinaert Hadewych parodieert, nu dat vermoeden reeds eerder gewekt is, lijkt zij mij te groot om genegeerd te mogen worden. Hetzelfde is het geval met de woorden ‘den vroeden houden’ (Rein. 2396), waarmede de vos zijn vader aanduidt. Deze uitdrukking komt ook bij Hadewych, Stroph. Ged. XXVII 48, voor, als min of meer technische term van haar mystiek. Ook deze overeensteenming bewijst op zichzelf weinig: het voorkomen van dezelfde woorden in beide gedichten kan toevallig zijn, is evenwel in de gegeven omstandigheden opmerkelijk.

Eenmaal de mogelijkheid aanvaard, dat de Reinaert op Hadewych zinspeelt, zal men misschien ook in het verhaal van de brieven, die de ram Belin op Reinaert's verzoek ‘verholenlike’ naar den koning moest brengen, onder voorgeven dat hij ze zelf geschreven had (Rein. 3251 vgg.), bespotting willen

1) Ysengrimus, herausgegeben von E. Voigt (1884) 265, Lib. V 126; 341, Lib. VI 89. Vgl. Voigt, a.w., CV; L. Willems, Etude sur l'Ysengrinus (1895) 19 vgg.

[p. 79]

zien van de strophe van Hadewych, Stroph. Ged. XLIII 22 vgg.:

Hoe gherne soudic sien die brieve,
Hoe ghi, minne, hebt in uwen brief
Uwe overhertelike lieve,
Hoe ghi met minnen mint u lief¹⁾; enz..

Een zoo brutale profanatie, door openlijk, de ‘minne’ door den ram te verbeelden, lijkt mij echter voor de 13^de eeuw, zelfs voor den dichter van den Reinaert, te modern gedacht. Het erotische element in Hadewych, dat moeilijk door het schaap verbeeld kan zijn²⁾, zou ik over het geheel buiten rekening willen laten³⁾.

Ik zal de eerste zijn om toe te geven, dat dit alles weinig bewijst. Meer dan op de mogelijkheid van deze hypothese te wijzen, was het doel, dat ik mij hier gesteld heb, niet. Zelfs in haar onzekerheid schijnt zij mij echter, bij onze nog verre van volledige kennis van den Reinaert, wel toe eenige overweging te verdienen.

d.th. enklaar.

1) Hadewych, Strophische Gedichten, uitgegeven door J. van Mierlo Jr., S.J. (1910) 206.

2) Vgl. A. Brehm, Tierleben XIII (1916) 245.

3) Zou ook Rein. 41: Het was in eenen tsinxen daghe, zinspelen op den aanvang van het tweede visioen van Hadewych, te meer daar dit gelijkt op het begin van het zevende, zoodat het den Reinaert-dichter gemakkelijk in het geheugen kan zijn blijven hangen? De overeenkomst behoeft geen toeval te zijn, want de hofdag van den (menschen)koning, die hier gepersiffleerd wordt, werd niet uitdrukkelijk op Pinksteren gehouden, maar omstreeks dien tijd. Zoo stelt dan ook de Roman de Renart, br. I 15, den hofdag op Hemelvaartsdag. Juist dat de Reinaert in dit opzicht afwijkt van het oud-Fransche origineel, is te danken aan parodie van een mnl. werk. Echter wel niet van Hadewych, maar van den aanhef van den Ferguut of een anderen Arthur-roman. Bovendien zou men, door hier parodie van Hadewych aan te nemen, moeten veronderstellen, daar deze plaats door de voorstanders van het dubbele auteurschap van den Reinaert aan den oudsten dichter Aernout, de overige aan den jongeren Willem worden toegekend, dat beide dichters Hadewych bespotten, wat mij niet aannemelijk voorkomt, of één dichter moeten aanvaarden In deze nog verre van opgeloste kwestie wil ik mij echter niet begeven.