Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 39

[p. 135]

Aernouts en Everaerts broeders.

Noch van Aernout, den dichter van het oudste gedeelte van onzen Reinaert, noch van Cornelis Everaert, den Westvlaamschen rederijker, zal hier gewag zijn: het geldt genannen van hen, over wie zij zich misschien geschaamd zouden hebben.

‘Vanwaar dan nu deze naam Arnaud, Arnold enz. voor dit personage met meer dan één aangezicht? Dat het oorspronkelijk de naam geweest zou zijn van een historisch persoon, als b.v. den vermaarden aanstichter der omwenteling te Rome Arnold van Brescia († 1155), wiens volgelingen Arnaldistae heetten (zie Ducange i.v.) ... zal niet licht iemand waarschijnlijk achten’. Aldus schreef ik niet lang geleden in een opstel over ‘Aernout en consorten’ (in dit Tschr. XXXVIII 143-4). Evenwel, dit onwaarschijnlijke schijnt inderdaad waar. In een belangrijk artikel ‘Zur Vagantendichtung’¹⁾ bespreekt Frantzen (blz. 61) o.a. den naam der gedurende de 12^de eeuw en later in Frankrijk, Engeland en Duitschland omzwervende ‘clerici vagantes’, in Frankrijk van den aanvang af Goliardi (ofr. Goliardeis), pueri, filii discipuli Goliae of de familia Goliae²⁾ geheeten, en zelf in hunne liederen ook als ‘pontifex, episcopus’ hunner ‘orde’ Golias noemende. Dat men hierin den naam van den Philistijnschen reus uit het Oude Testament³⁾ mag zien wordt duidelijk, wanneer men

1) In Neophilologus V 58-79, voornamelijk naar aanleiding van Holm Süssmilch, Die lat. Vagantenpoesie des 12. u. 13. Jahrh. als Kulturerscheinung, 1918.

2) Zie b.v. Süssmilch, a.w. 12, 17, 48, 61, 72, 90.

3) De herkomst van dezen naam is dus te vergelijken met dien van den veel jongeren, eerst achttiendeeuwschen Duitschen schimpnaam Philister voor: burger, ‘ploert’ (zie Kluge, Etym. Wtb.). Beide zijn aan de universiteiten ontstaan, maar in zéér verschillende toepassing: de eene op verketterde theologische tegenstanders, de andere op verachte burgerlijke buitenstaanders; zoodat de door die namen aangeduide begrippen en groepen mijlen ver van, of liever vlak tegenover elkander staan.

[p. 136]

bedenkt dat de geest van verzet tegen Rome en het kerkelijk gezag, die reeds in de oudste dier vagantenliederen tot uiting komt, grootendeels is voortgekomen uit den strijd tusschen Abailard en Bernard van Clairvaux; deze nu noemt, in een brief aan paus Innocentius II van 1140, zijn tegenstander, den hoogmoedigen, in het pantser zijner dialectiek gehulden Abailard tweemaal ‘Golias’. De geestdrift, door Abailard's persoon en leer gewekt, verklaart voldoende hoe zijne aanhangers, evenals later bij ons de Geuzen, dezen schimpnaam in een eerenaam verkeerd hebben.

Maar in dienzelfden brief vergelijkt Bernard ook Abailard's leerling, den lateren demagoog, met Goliath's schilddrager¹⁾. Wanneer nu de Goliaerden aldus heeten naar Goliath, den schimpnaam voor hunnen meester Abailard, is er zeker geen bezwaar meer tegen de afleiding van den naam hunner verwanten of nazaten, de filii Arnaldi, Aernouts broederen enz., van Abailard's, met Goliath's schilddrager vergeleken leerling Arnold van Brescia. Immers dat de ‘Aernouts broeders’ enz. van de 14^de tot de 16^de eeuw in Frankrijk en in deze landen inderdaad - zij 't ook vermengd met velerlei ander wereldlijk ‘varend volk’, en dienvolgens ook in stand, leefwijze en ook in kennis en ‘beschaving’ tot een veel lager peil gezonken - de late nazaten zijn der oude ‘clerici vagantes’ van de 12^de en 13^de eeuw, blijkt duidelijk uit al al het door Frantzen medegedeelde.

Een voortreffelijke parallel voor deze benaming der ‘Aernoutsbroeders’ is waarschijnlijk te vinden in de in onze Mnl. letterkunde eenige malen genoemde ‘broeders van Everaerts oerde’ (Hildeg. 172, 110); elders (Truw. 136 en 156) is

1) Frantzen 61, Süssmilch 61. De plaats uit den brief luidt (Migne, Patrol. lat. CLXXXII 355): ‘Procedit Golias procero corpore, nobili illo suo bellico apparatu circummunitus antecedente quoque ipsum ejus armigero Arnaldo de Brixia etc.... Stans ergo Golias una cum armigero suo inter utrasque acies, clamat adversus phalangas Israel, ... Denique in suggilationem doctorum Ecclesiae, magnis effert laudibus philosophos etc.’ Over Arnold van Brescia zie verder a.w. 361-4.

[p. 137]

sprake van een ‘broeder Everae(r)t’, die, evenals de te Parijs ter schole liggende, zich Everardijn noemende en ook een ‘net’ dragende ‘studant’ (X Goede Boerden IX 40-1), kennelijke verwanten zijn der ‘Aernouts broeders’. (zie Verwijs' aanteekeningen op de eerste en de derde plaats). Aan deze drie plaatsen, reeds in 't Mnl. Wdb. vermeld, kan nu nog een vierde worden toegevoegd, door Frantzen (a.w. 78) opgemerkt aan het slot van het stuk ‘van den jonghen Aernout’ in de Veelderh. geneuchl. Dichten 109: ‘Om nu sinte Everarde recht te eeren Soo gaet hij (Aernout) dan een netteken draghen’. Frantzen stelt (a.w. 63) de vraag of de (volks)naam dezer ook in het Duitsche Overland meermalen voorkomende Eberhardini - er is o.a. sprake van een ‘episcopus’ en een ‘societas Eberhardinorum’ -, blijkbaar ‘consorten’ der Fransche Goliardeis, immers uitdrukkelijk met ‘clerici (et) vagabundi’ gelijkgesteld, niet ontleend kan zijn aan aartsbisschop Eberhard II van Passau (1200-40), die hun zeer welgezind was, een vagant als hofdichter had enz.¹⁾ Is deze gissing juist, dan vinden wij ook hier in onze vijftiendeeuwsche letterkunde een verren naklank van een veel oudere, van elders, ditmaal uit het Oosten, afkomstige benaming.

En zoo hebben dan de namen Aernout en Everaert, die ons thans allereerst den Vlaamschen Reinaert der 13^de en den Vlaamschen rederijker der 16^de eeuw in 't geheugen roepen, hier een gansch andere beteekenis en klank, afkomstig van een Franschen theoloog der 12^de en een Duitschen aartsbisschop der 13^de eeuw. Beiden waarschuwende getuigen der wenschelijkheid om bij de studie onzer letterkunde, vooral van de middeleeuwen, onzen blik niet te beperken tot de - toen als staatkundige en cultureele eenheid nog niet bestaande en besefte - ‘Nederlanden’, maar dien blik telkens ook te

1) Zij vormen dus evenmin een werkelijke orde van bedelmonniken - gelijk het Ned. Wdb. en het Mnl. Wdb., op 't voetspoor van Verwijs, t.a.p. zeggen - als Aernout en Everaert canonieke heiligen zijn (verg. over deze apocriefe heiligen b.v. Tschr. XVIII 196-8, 205 vlg., XXX 67 enz.).

[p. 138]

richten naar het Duitsche Overland en naar Frankrijk, waarvan deze gewesten toen nog deel uitmaakten, of van welker beschaving zij den gedurigen invloed ondergingen¹⁾.

Leiden, April 1920.

j.w. muller.

1) Ik maak van deze gelegenheid gebruik om nog een paar kleinere aanvullingen te doen op mijn bovengenoemd opstel. Vooreerst is het getal der ‘LXII kunsten’, waarvan de in de promotierede aangehaalde ‘rigmi’ spreken (blz. 135) traditioneel gebleken. Ook in het Traugemundslied, waarin het type van den ‘fahrenden sänger’ eveneens voorkomt, is telkens sprake van ‘zwei und sibenzec lant’, elders van de 72 volken en talen, die, naar een van de classieke oudheid geërfde voorstelling, op de wereld bestaan (zie Müllenhoff-Scherer, Denkm.² XLVIII, met de Anm.² 486); kennelijk zijn de 72 kunsten hiernaar gevolgd. - Voor de verklaring van het net der netteboeven is wellicht van eenig belang het door Süssmilch, a.w. 51, uit Carmina Burana 180; 174; 177, 2 aangehaalde, waarin, nadat niet alleen het geld en de beker, maar ook de kleeding verdobbeld is, in plaats van deze laatste een zak (‘saccus’) wordt aangeprezen - Eindelijk zij hier nog even gewag gemaakt van het door Te Winkel, Ontwikkelingsg. I 191 (niet door Worp, Drama en Tooneel?) vermelde ‘Spel van Arnoute’, door de gezellen van Deinze in 1431 vertoond; ook al is natuurlijk in dezen blooten titel volstrekt niet met zekerheid een der ‘Aernouts broeders’ bedoeld, veeleer, naar de andere, door dezelfde gezellen later gespeelde stukken te oordeelen (Roneheval, Floris en Blanchefloer), een romantisch-historisch onderwerp op zijn minst even waarschijnlijk.