Over den syntactischen en rhythmischen vorm der zinnen met aanloop in Ferguut, Moriaen en Walewein.

Inleiding.

De beteekenis van de zinnen met aanloop voor den syntactischen stijl bleek reeds ten volle uit het onderzoek naar de oude woordschikking in den Ferguut. De scheiding van subject en praedicaat is in dat gedicht veel gebruikelijker na den aanloop dan in de zinnen van den vorm S V -. Tevens worden de zinnen met aanloop en antieke woordorde in den Ferguut gekenmerkt door eenige zeer bijzondere rhythmische typen van een eenvormigheid, die men tevergeefs zoekt bij de zinnen met inleidend subject1).

Het ligt voor de hand te vermoeden, dat de aanloop ook in andere opzichten van waarde is voor de onderscheiding van den persoonlijken stijl der mnl. dichters, dan alleen bij de beschrijving van de afwijkende oude woordschikking. Ook moet het van belang zijn, de syntactische en rhythmische geleding der antieke zinnen zonder inversie nader te verklaren door een vergelijking met de vormen van de normaal gebouwde zinnen met aanloop zoowel in den Ferguut als in andere gedichten2).

Daarom beperk ik me nu niet tot den Ferguut, maar betrek ook den Moriaen en den Walewein (van Penninc zoowel als van Vostaert) in een vergelijkend onderzoek, juist omdat in die twee gedichten de oude woordschikking slechts bij uitzondering voorkomt.

Ik wil trachten met behulp van een streng statistische methode vast te stellen, of er in de voorkeur der genoemde

vier dichters voor bepaalde soorten van zinnen met aanloop verschillen zijn aan te wijzen, die een uiting zijn van hun persoonlijken stijl. De syntactische vergelijking is dus hoofdzaak. Maar de syntactische voorkeur der dichters voor bepaalde zinsvormen kunnen we niet begrijpen zonder overweging der rhythmische verschijnselen van den dichtvorm, waaraan zij gebonden zijn. Ik ga daarbij ook nu uit van de onderlinge verhouding der hoogtepunten van het versrhythme. Die wijze van beschouwing houdt ten eerste rekening met het nauwe verband tusschen versrhythme en zinsaccent en ten tweede met de historische lijn der ontwikkeling van het mnl. vers1).

 

Het onderzoek omvat:

 

Ferguut vs. 1-2024.

Moriaen vs. 30-2354.

Vostaert vs. 7975-10042.

Penninc vs. 33-2048.

 

Van den Ferguut blijft de tweede helft buiten beschouwing en dus ook de vraag, of er twee dichters moeten worden aangenomen. Omdat het einde van Pennincs werkzaamheid in den Walewein niet geheel en al met zekerheid kan worden bepaald, begint mijn onderzoek van Vostaert iets verder dan de gewoonlijk veronderstelde grens. De inleidingen van den Walewein en den Moriaen, die buiten het eigenlijke verhaal staan, laat ik terzijde. Van elken dichter zijn dus ongeveer 2000 verzen2) verwerkt, zooveel mogelijk een afgerond geheel uit het begin van hun werk, waar de gelijkmatigheid van hun verhaaltrant het best is gewaarborgd.

 

Het is natuurlijk niet mogelijk bij de vaststelling van de te

onderzoeken zinnen uit te gaan van het logische begrip ‘hoofdzin’. We moeten ons richten naar formeele kenmerken. Zoo heb ik dan ook tot grondslag van mijn onderzoek genomen de zinnen, die worden ingeleid door het subject of door een ander woord dan het verbum finitum, een conjunctie of relatief pronomen.

 

Dergelijke zinnen waren er bij telling:

In de 2024 verzen van den Ferguut: 1017 (= 50 in 100 vz.)

In de 2325 verzen van den Moriaen: 572 (= 25 in 100 vz.)

In de 2068 verzen van Vostaert: 711 (= 34 in 100 vz.)

In de 2016 verzen van Penninc: 663 (= 33 in 100 vz.)

Voor alle zekerheid zij hierbij nog opgemerkt, dat dus alle zinnen met een conjunctie als inleiding zijn uitgesloten, ook die met ende, maer, want etc. Zinnen ingeleid door doe, nu, bedi etc. heb ik weggelaten, wanneer geen inversie van het werkwoord volgde. In een gedicht als de Ferguut is het weliswaar onjuist te veronderstellen, dat alle bijwoorden tot conjunctie worden, zoodra er géen inversie op volgt, maar het is verstandig de twijfelachtige gevallen op grond van een formeel kenmerk uit te sluiten. Zoo is het met het oog op de woordschikking in den Ferguut1), voor de zuiverheid van de statistiek gewenscht, alle zinnen die worden ingeleid door die, dat, daer etc. weg te laten, in welke op die pronomina géen inversie volgt. Ten slotte blijven buiten beschouwing alle onderbroken zinnen en die, welke geen verbum finitum of geen grammatisch subject bevatten.

Van de bovengenoemde zinnen nu worden ingeleid door een aanloop, dwz. niet door het subject:

 

In den Ferguut: 379 van 1017 = 37%.

In den Moriaen: 191 van 572 = 34%.

Bij Vostaert: 278 van 711 = 39%.

Bij Penninc: 280 van 663 = 42%.

Bij deze zinnen met aanloop maken we de volgende onderscheidingen:

1^o. om met zekerheid den rhythmischen vorm te kunnen bepalen, gaan we bij ons onderzoek uit van de zinnen van één verslengte.

2^o. bij die bijzondere groep van zinnen richten we onze aandacht vooral en allereerst op de zinnen met eenvoudig praedicaat.

In de eerste plaats omdat die zinnen een veel gelijkmatiger syntaxis vertoonen dan de andere; maar in de tweede plaats, omdat bij drie van de vier dichters het getal zinnen met samengesteld praedicaat zeer gering is1). De voorkeur voor dien praedicaatsvorm is op zich zelf reeds een persoonlijke bijzonderheid van den Ferguutdichter.

3^o. de zinnen zonder inversie worden geheel en al gescheiden van die mèt inversie.

We komen dus tot den volgenden opzet:

I.	Zinnen van eén vers met eenv. praed. 1o. de Ferguut a. de syntactische vorm. b. de rhythmische vorm. 2o. de Moriaen. 3o. Vostaert. 4o. Penninc.
II.	Zinnen van eén vers met samengest. praed. 1o. de Ferguut 2o. de andere dichters.
III.	Zinnen van meer of minder dan eén verslengte.
IV.	Zinnen zonder inversie.
V.	Samenvatting.

Zinnen van eén vers met eenvoudig praedicaat.

De Ferguut.

A. De syntactische vorm.

Van de 379 zinnen met aanloop zijn er 276 van eén vers-

lengte. In 59 van deze 276 is de inversie van het werkwoord nog niet doorgedrongen1). De overblijvende 217 zinnen van een vers met aanloop en inversie hebben in 123 gevallen een eenvoudig praedicaat. Deze 123 zinnen deelen we in naar den vorm van aanloop en subject.

 

We onderscheiden:

 

1^o. een aanloop met nominale kern:

2^o. een aanloop met adverbiale of pronominale kern:

Gemakshalve noemen we den aanloop sub. 1^o. ‘nominalen aanloop’ en dien sub. 2^o. ‘adverbialen aanloop’.

Bij nominalen aanloop gaat de voorkeur van den dichter uit naar pronominaal, bij adverbialen aanloop naar nominaal subject:

	Nom. aanl.	adv. aanl.
Pron. S.	43	25
Nom. S.	13	42
123	56	67

Er is dus klaarblijkelijk een groot verschil in de syntactische geleding der zinnen, al naar gelang van den vorm van den aanloop.

 

We onderscheiden daarom de volgende groepen:

 

1^o. zinnen met nominalen aanl. (56 gev.)

a. met pronom. subject (43)

b. met nom. subject (13).

2^o. zinnen met adverbialen aanl. (67 gev.)

a.	met nom. subject (42)
b.	met pronom. subject (25).

I. Zinnen met nominalen aanloop:

A. Pronominaal subject:

Alle zinnen hebben den vorm - V S -

1^o. de aanloop = een adverb. bepaling.

a. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel.

1. het achterstuk = adv. bep. met subst.

2. het achterstuk = adv. bep. zonder subst.

3. het achterstuk = object.

4. het achterstuk = praedicaatsnomen of -attribuut.

b. het achterstuk bestaat uit tweé zinsdeelen.

1. het achterstuk = pronom. object + praed. nomen.

2. het achterstuk = object + adv. bep.

2^o. aanloop = object, praedicaatsnomen of -attribuut.

 

a. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel:

 

1. het achterstuk = adv. bep. met subst.

2. het achterstuk = adv. bep. zonder subst.

3. het achterstuk = een object.

4. het achterstuk = praed. nomen of -attrib.

b. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen.

 

1. het achterstuk = enclitisch object1) + object.

2. het achterstuk = encl. object + adv. bep.

3. het achterstuk = pronom. obj. + adv. bep.

4. het achterstuk = twee adv. bep.

5. het achterstuk = praed. nomen + adv. bep.

B. Nominaal subject.

Hier zijn te onderscheiden de zinsvormen:

 

- V S en - V - S

 

1^o. de zin heeft den vorm - V S.

 

a. de aanloop = adv. bep. met subst.

b. de aanloop = object, praed. nomen of -attr.

2^o. de zin heeft den vorm - V - S.

Slotsom:

1. Bij pronominaal subject hebben de zinnen steeds den vorm - V S -. Het achterstuk bestaat in 34 van de 43 gevallen uit eén zinsdeel (= 79%).

2. Bij nominaal subject bestaan 11 van de 13 zinnen uit aanloop, verbum en subject.

In twee gevallen ontstaat door een pronominaal object de zinsvorm - V - S. (- V S in 84%).

II. Zinnen met Adverbialen aanloop.

Gelijk we reeds zagen1), is bij dezen vorm van aanloop het subject meestal nominaal (in 42 van 67 gevallen). De verhouding in vorm van aanloop en subject wordt evenwel nog duidelijker, wanneer we den adverbialen aanloop onderscheiden naar zijn omvang en wel naar het getal lettergrepen dat hij bevat:

 

1^o. nominaal subject:

 

a.	eenlettergrepige aanloop2): doe, des dus dies, het en hen, hem mi, daer, nu, noit, hier, wel in 29 gevallen.
b.	eenlettergrepige aanloop vormt met het enclitische verbum eén lettergreep in 2 gevallen (hens, ens).
c.	meerlettergrepige aanloop: met hem, in hare, heme, daer en, doene, daervoren, sere, hastelike in 11 gevallen.

 

2^o. pronominaal subject.

 

a.	eenlettergr. aanloop: doe, oec, wel in 10 gevallen.
b.	meerlettergr. aanloop: van u, om u, bedi, sere, gerne, herde sere, dicke, also, daarna, algader, gisteren, wel saen, dapperlike in 15 gevallen.

Slotsom: bij nomin. subject: 31 eenlett. 11 meerl.

bij pronom. subject: 10 eenlett. 15 meerl.

Er is dus een duidelijke voorkeur voor de samenvoeging van eenlettergr. aanloop en nominaal subject eenerzijds en van meerlettergr. aanloop en pronominaal subject anderzijds. Daarom is het gerechtvaardigd, de zinnen met adverbialen aanloop te rangschikken in de volgende groepeering:

1^o. zinnen met eenlettergr. aanloop:

a.	met nom. subj.
b.	met pron. subj.

2^o. zinnen met meerlett. aanloop:

a.	met pron. subj.
b.	met nom. subj.

A. Zinnen met eenlettergr. aanloop.

1^o. met nominaal subject.

a. de zin heeft den vorm - V S -

1. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel.

α. een adv. bep. met subst.

β. een praedicaatsnomen.

γ. een object.

2. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen.

b. de zin heeft den vorm - V - S

het tusschenstuk bestaat steeds uit een zinsdeel:

c. de zin heeft den vorm - V - S -

tusschenstuk en achterstuk beide eén zinsdeel:

d. de zin heeft den vorm - V S.

2^o. met pronominaal subject:

de zinnen hebben steeds den vorm - V S -

 

a. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel:

 

1. een adv. bep. met subst.

2. een object.

b. het achterstuk bestaat uit twée zinsdeelen:

 

1. twee adv. bep.

2. een pronom. obj. + object.

3. een pronom. obj. + een adv. bep. m. subst.

c. het achterstuk bestaat uit drie zinsdeelen:

Slotsom1) der zinnen met eénlett. aanloop:

1^o. met nominaal subject (29)

op het subject volgt eén zinsdeel in 18 gev.

aan het subject gaat eén zinsdeel vooraf in 3 gev.

op het subject volgen twée zinsdeelen in 1 gev.

een zinsdeel voór en een ná het subject in 1 gev.

op het verbum volgt alleen het subject in 6 gev.

2^o. met pronominaal subject (10)

op het subject volgt eén zinsdeel in 5 gev.

op het subject volgen twee zinsdeelen in 4 gev.

op het subject volgen drie zinsdeelen in 1 gev.

B. Zinnen met meerlettergr. aanloop.

1^o. met pronominaal subject:

alle zinnen hebben den vorm - V S -

a. op het subject volgt eén zinsdeel.

1. een adv. bep. met subst.

2. een adv. bep.

3. een object.

b. op het subject volgen twee zinsdeelen.

 

1. een enclitisch object + adv. bep. met subst.

2. een pron. object + adv. bep.

3. een pron. object + object.

2^o. met nominaal subject.

a. de zin heeft den vorm - V S.

b. de zin heeft den vorm - V S -

het achterstuk is een adv. bep.

c. de zin heeft den vorm - V - S

1. het tusschenstuk is een adv. bep.

2. het tusschenstuk is een pron. object.

Slotsom: de zinnen met meerlett. aanloop.

1^o. met pronominaal subject: (15 gev.)

op het subject volgt eén zinsdeel in 12 gev.

op het subject volgen twee zinsdeelen in 3 gev.

2^o. met nominaal subject: (11 gev.)

op het subject volgt eén zinsdeel in 2 gev.

het subject staat alleén in 5 gev.

Samenvatting:

A. De zinnen met adverbialen aanloop.

Vroeger hebben we vastgesteld, dat er een zekere voorkeur is voor de combinatie van:

eenlett. aanl. en nomin. subject,

meerlett. aanl. en pronom. subject.

Het blijkt nu, dat in de zinnen die aan die voorkeur voldoen, ook een zekere regelmaat in de syntactische geleding optreedt:

a.	bij eenlett. aanl. en nominaal subject bevat de zin in 21 van de 29 gevallen nog eén zinsdeel (dus in 72%).
b.	bij meerlett. aanloop en pronominaal subject bevat de zin in 12 van de 15 gevallen nog eén zinsdeel (dus in 80%).

In de kleinere groepen, waar de verhouding in vorm van aanloop en subject afwijkt van de voorkeur van den dichter, is geén bepaalde regelmaat der geleding op te merken. In tegendeel is daar een streven naar afwijking van de geleding der hoofdgroepen onmiskenbaar.

a.	bij eenlett. aanloop en pronom. subject bevat de zin nog eén zinsdeel in 5 van de 10 gevallen. In de andere zinnen twee of drie.
b.	bij meerlett. aanloop en nom. subject bevat de zin nog eén zinsdeel in 6 gevallen van de 11. In de andere zinnen staat het subject alleén.

 

B. Bij de zinnen met nominalen aanloop is er een neiging

voor de zelfde geleding als bij de zinnen met meerlettergr. adverbialen aanloop.

a.	pronominaal subject is ook hier regel (in 43 van 56 gev.).
b.	in de groote groep met nominalen aanloop en pronom. subject bevat de zin in 34 van 43 gevallen nog eén zinsdeel (dus in 79%).
c.	hier blijkt nog sterker de neiging om nominaal subject van geén ander zinsdeel te vergezellen, dan bij de zinnen met meerlett. adv. aanloop (in 11 van de 13 gev.).

De voorkeur van den dichter gaat dus uit naar de volgende zinstypen:

1.	Doe swoer /die coninc / enen eet/
2.	a /Met groter pinen / clam hi / boven /
	b /Sere / besach hi / die tornele/

 

Wanneer we overwegen, dat het pronom. subject, gelijk ook blijkt uit de neiging om het vooral na een omvangrijken aanloopvorm te gebruiken, tot het nominale subject staat in de verhouding van een enclitisch woord tot een onafhankelijk zinsdeel, dan blijkt uit deze voorbeelden, dat de zinnen die de dichter met groote voorkeur vormt, behalve het verbum bevatten:

een lichten aanloop en twée zinsdeelen,

een zwaren aanloop en eén zinsdeel.

Dit streven naar twee belangrijke zinsdeelen behalve het verbum finitum is ook merkbaar in de kleinere groepen van zinnen, wier syntactische vorm niet aan des dichters voorkeur voldoet:

1.	Doe tart hi / vort / in die capel /
2.	/In sticken / liggen / hare scilde /
	/Daer voren / stont / een dorper groet /

B. De rhythmische vorm.

Het onderzoek naar de verhouding in zwaarte der heffingen van de verzen in den Ferguut, die een zin met aanloop zonder inversie bevatten, had tot uitkomst, dat er vielen te onder-

scheiden verzen met eén, twee of drie zware heffingen1). Vooral het getal der verzen met eén zware heffing was zeer groot (het type: ). Tot een geheel andere uitkomst ben ik gekomen door het onderzoek naar de rhythmische vormen der verzen, die een zin mét inversie bevatten. Hier blijkt het type met eén zware heffing slechts bij uitzondering voor te komen. Daarentegen zijn zeer talrijk de verzen met twee en die met drie overheerschende heffingen. Vooral die met twee2). Wanneer naast die twee zware heffingen nog twee lichte onderscheiden kunnen worden, is het niet moeielijk in die rhythmen de verschillende typen te herkennen van de dipodische versmaat, gelijk zij door Sievers e.a. zijn vastgesteld op grond van de versvormen der oud-germaansche poëzie.

We zullen dan ook in het hier volgende overzicht naar de onderlinge verhouding der heffingen onderscheiden:

1^o. verzen met vier heffingen in dipodische schikking:

type A: Die táflen dèdemen óp tervaèrt

type B: Mètten cóninc bènic beként

type C: Doe lièp die garsóen wóch te hànt

type E: Tónrechte hèbdi dìt mesfál.

2^o. verzen met vier heffingen, waaronder twee zware, maar zonder dipodische schikking:

type D: Tswért drouch hi báer die rìdder vrì

type F: Dies hèbben sìne vríende scánde

3^o. verzen met vier heffingen, waaronder eén zware: van de vier mogelijkheden komt alleen voor:

Sìre dóchter rièp hi saèn

4^o. verzen met vier heffingen, waaronder drie zware:

1.	het type Dus wàrense álle drié int pléin
2.	het type Mettésen dèdemen úp die dwále
3.	het type Óec so líchten hèm die stérren
4.	het type In háre was álle hóvesscheìt

 

5^o. de vier heffingen zijn nagenoeg even zwaar:

Viér slouch hi dóot te víere slágen

 

6^o. verzen met meer of minder dan vier heffingen. Het blijkt, dat men in vele gevallen drie, en nu en dan vijf heffingen kan onderscheiden. In dergelijke verzen is natuurlijk van dipodische schikking geen sprake.

 

De zeer talrijke verzen sub 4^o. en 5^o. vatten we samen onder den naam ‘monopodische verzen’.

I. Zinnen met nominalen aanloop:

1^o. pronominaal subject:

 

Verzen van het type A: Verzen van het type B:

Verzen van het type E:

Naar aanleiding van deze E-verzen merken we op, dat in vele gevallen de tweede heffing van het vers minder licht is dan de derde; zoowel in verzen met een aanloop die uit twee zware woorden bestaat (vs. 568, 598, 599-600, 748, 831, 1441, 1609, 1800-22)) als in verzen, waar het verbum finitum een denominativum is (vs. 251, 506-7, 665) of van romaanschen oorsprong (vs. 463). In géen dezer gevallen is echter de tweede heffing zoo zwaar als de eerste en deze betrekkelijke ‘abstufung’ van de eerste naar de tweede bepaalt, mèt de stijging van de derde naar de vierde heffing, het rhythmische type E. Het is trouwens bekend, dat het oudgermaansche

E-type meestal den vorm vertoonde, zoodat het heel natuurlijk is, wanneer het mnl. E-vers klinkt volgens een schema

Het is opmerkelijk dat men niet van twee zware woorden in de tweede vershelft het eene boven het andere rhythmisch kan verheffen. Vergelijken we twee zinnen met denzelfden syntactischen inhoud als:

dan blijkt, dat de zin met zwaren aanloop dipodisch van rhythme, daarentegen de zin zonder aanloop met de twee zware woorden in de tweede vershelft zonder twijfel monopodisch is ().

Het gebruik van zwaren aanloop werkt dus, in dit geval, het ontstaan van dipodische maat in de hand.

Ook een monopodisch type () ontstaat in de drie zinnen2), waar het achterstuk zwaarder is dan de zware aanloop:

Er blijven nog eenige bijzondere verzen ter bespreking over:

 

1. twee verzen van het type

2. drie verzen van het type E, bij welke even goed drie als vier3) heffingen mogelijk zijn:

3. een vers van het type A, waar de eerste bijheffing niet vaststaat:

4. een vers met drie heffingen:

5. misschien vijf heffingen:

2^o. nominaal subject:

 

Verzen van het type A:

Door de pauze in het midden wordt de omvangrijke daling na de tweede heffing gedeeltelijk tot voorslag van de derde heffing (vg. blz. 131).

 

Verzen van het type B:

Verzen van het type C:

Verzen van het type E:

Verder twee verzen van het type D:

en twee monopodische verzen:

Slotsom der rhythmische verschijnselen:

I. de zinnen met pronominaal subject:

A: de rhythmische typen:

Er zijn 32 verzen met vier heffingen en dipodisch rhythme: 5 A, 5 B, 22 E.

Verder:

twee verzen van het type

drie verzen van het type

een vers met drie heffingen

vijf onzekere gevallen.

B: de verhouding van syntaxis en rhythme:

a. aanloop en achterstuk bestaan ieder uit eén zinsdeel en dragen ieder eén zware heffing:

2)vs. 979, 500, 997, 1877, 1934, 251, 293, 439, 463, 477, 506, 514, 568, 598, 599, 665, 809, 831, 1365, 1441, 1609, 1613, 1746, 1974 = 24 gevallen.

 

b. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen; desondanks dragen aanloop en achterstuk ieder eén zware heffing:

vs. 458, 735, 854, 748, 914, 1800 = 6 gevallen.

c. aanloop en verbum dragen ieder een zware heffing: vs. 238.

het achterstuk draagt twee zware heffingen: 1215.

II. de zinnen met nominaal subject:

A. de rhythmische typen:

Er zijn 9 dipodische verzen: 4 A, 2 B, 1 C, 2 E.

Verder twee D-typen en twee monopodische verzen van 4 heffingen ( en ).

B. Syntaxis en rhythme:

In 8 van de 9 gevallen van dipodische maat dragen aanloop en subject ieder eén zware heffing.

III.

Vatten we alle zinnen samen, dan blijkt bij nominalen aanloop een groote voorkeur voor dipodisch versrhythme: in 41 van 56 verzen.

In 38 van deze 41 dipodische verzen dragen aanloop en achterstuk of aanloop en nominaal subject ieder éen zware heffing. Zeer opvallend is daarbij in 32 van de 38 gevallen de volslagen overeenstemming in syntactische en rhythmische geleding.

In de bedoelde 38 verzen is het verbum zwak van heffing. Hierop berust de tweeledigheid der verzen en zinnen.

We wijzen er ten slotte nog eens op, dat de constructie der zinnen er op gericht is, in de tweede vershelft slechts eén zwaar woord te plaatsen. Dit gaat met de minste bezwaren gepaard, wanneer het achterstuk uit eén zinsdeel bestaat. Zeer talrijk zijn dan ook in den Ferguut1) de zinnen die bestaan uit:

Adv. bep. met subst.	Verbum Pron. S. Object of P.N.
Object of P.N.	Verbum Pron. S. Adv. bep. m. subst.

In beide gevallen bevat de tweede helft van den zin maar

eén substantief, vergezeld van lidwoord, voorzetsel of voornaamwoord. Zeer gering is daarentegen het getal der zinnen met een zinsdeel van twée zware woorden in de tweede helft1).

Bestaat het achterstuk uit twee zinsdeelen dan blijkt veelal uit enclise van eén ervan de neiging tot dipodische geleding.

II. Zinnen met adverbialen aanloop.

A. eenlettergrepige aanloop.

1^o. met nominaal subject.

 

Verzen van het type B:

Verzen van het type C:

Verzen van het type E:

Monopodische verzen van vier heffingen:

2^o. met pronominaal subject.

 

Verzen van het type A:

Verzen van het type B:

Verzen van het type E:

Monopodische verzen van vier heffingeu:

B. Meerlettergrepige aanloop:

1^o. pronominaal subject:

 

Verzen van het type A:

Zeer duidelijk is in deze verzen van het type A de pauze in het midden; de omvangrijke daling na de tweede heffing wordt daardoor gedeeltelijk tot een voorslag van de derde heffing.

 

Verzen van het type E:

Monopodische verzen:

2^o. Nominaal subject:

Een dipodisch vers van het type A:

Verder monopodische verzen:

Met drie of met vier heffingen:

C. Aanloop en verbum vormen samen éen lettergr.:

Met drie heffingen:

Slotsom:

I. de rhythmische vormen:

1^o. zinnen met eenlett. aanloop:

a.	nominaal subject. In deze groep van zinnen, wier vorm aan een syntactische voorkeur voldoet, onderscheiden we: 19 dipodische verzen: B 16, C 2, E 1. 10 monopodische: 7; 1; 2;
b.	pronominaal subject: 4 dipodische verzen: A 2, B 1, E 1. 6 monopodische: 2; 3; 1.

 

2^o. zinnen met meerlett. aanloop:

a.	pronom. subject: In deze groep van zinnen, wier vorm aan een syntactische voorkeur voldoet, onderscheiden we: 12 dipodische verzen: A 5, E 7. 3 monopodische: 2; 1.
b.	nominaal subject: 1 dipodisch vers, type A. 9 monopodische verzen: 5; 2; 2. 1 vers met drie heffingen.

3^o. Zinnen ingeleid door ‘hens’

eén monopodisch type

eén vers met drie heffingen.

Naar dipodisch rhythme streeft dus de dichter blijkbaar alleen in die zinnen wier syntactische geleding aan zijn voorkeur voldoet: in de zinnen met lichten aanloop en nominaal subject en in die met zwaren aanloop en pronom. subject (in deze groepen zijn 31 van de 44 verzen dipodisch; in de andere groepen slechts 5 van de 23). Verder valt op, dat bij meerlettergrepigen aanloop alle dipodische verzen het type A of E vertoonen, bij eenlettergr. aanloop daarentegen komt in 19 van de 23 gevallen B of C voor.

II. de verhouding van syntaxis en rhythme:

We bespreken eerst de twee groepen van zinnen, die aan een synt. voorkeur voldoen.

1^o. zinnen met eenlett. aanloop en nom. subj.:

a.	het subject en het achterstuk bestaan ieder uit eén zinsdeel en dragen beide een zware heffing: 58, 90, 114, 853, 872, 905, 1164, 1417, 1419, 1538, 1557, 1590, 1809 = 13 gevallen (B verzen).
b.	het subject en eén van twee andere zinsdeelen dragen beide een zware heffing: 1870 (B vers) 149 (C vers).
c.	het subject staat alleén en draagt beide zware heffingen: 63, 271, (B verzen) 417 (C vers).
d.	aanloop en subject dragen beide een zware heffing: 1229 (E vers).
e.	geén dipodisch rhythme hoewel het achterstuk uit éen zinsdeel bestaat: 119, 877, 1258, 1459, 1582, 1632, 1871.

 

Er is dus in 13 gevallen overeenstemming van syntactische en rhythmische geleding. In al deze verzen is het verbum zwak van toon (dikwijls is het een koppelwerkwoord). Tevens bestaat het achterstuk van den zin uit slechts eén zwaar woord ver-

gezeld van lidwoord, voornaamwoord of voorzetsel. Aan deze voorwaarden is blijkbaar niet gemakkelijk te voldoen, gelijk door de gevallen sub. 1^o. wordt bewezen. Nu en dan is het werkwoord zwaar van heffing (1582 en 1258). In andere gevallen is het bezwaar tegen dipodisch rhythme ook hier gelegen in het te groot getal zware woorden in de tweede vershelft (119, 877, 1459, 1632, 1871) waardoor het type ontstaat in plaats van B of C1).

Dat de dichter van den Ferguut nog de helft der zinnen van dezen ongunstigen syntactischen vorm tot overeenstemming in syntactische en rhythmische geleding brengt, is wel een duidelijk bewijs van zijn sterke neiging voor de dipodische maat. Het zal bij vergelijking van den Ferguut met andere dichters dan ook blijken, dat zinnen als:

die alle eindigen op een zinsdeel met slechts eén zwaar woord, een substantief zonder begeleidend attributief adjectief etc., een bijzonderheid zijn van den Ferguut.

 

2^o. Zinnen met meerlett. aanloop en pronominaal subject.

 

De voorkeur voor dipodisch rhythme is in deze groep veel sterker dan in de vorige (in 12 van de 15 gevallen). Bovendien is er in 10 van deze 12 gevallen overeenstemming in de syntactische en rhythmische geleding: aanloop en achterstuk bestaan beide uit eén zinsdeel en dragen beide een zware heffing in vs. 577, 1012, 1031, 1040, 1610, 308, 952, 1048, 1404, 1864.

Slechts drie verzen hebben monopodisch rhythme; òf door te zware heffing van het werkwoord (1297) òf door een te groot getal zware woorden in de tweede vershelft (1431, 1493).

Het meerendeel der zinnen met meerlettergr. adverbialen aanloop heeft dus denzelfden vorm als die met nominalen aanloop.

We komen nu tot de twee kleinere groepen van zinnen wier syntactische vorm niet voldoet aan de voorkeur van den dichter:

1^o. Zinnen met eenlett. aanloop en pron. subj.:

Het werkwoord, geplaatst tusschen twee zwakke zinsdeelen (lichten aanloop en pron. subject) draagt een betrekkelijke zware heffing. Dat blijkt zoowel uit de beide eigenaardige A-verzen (483 en 1547) als uit het feit dat bij verzwaring van de tweede vershelft meestal niet (zooals bij lichten aanloop en nom. subject) het type ontstaat (vg. blz. 132.1^oa) maar 93, 770, 857 of : 409 ( 206, 161).

Men vergelijke:

2^o. Zinnen met meerlett. aanloop en nom. subject:

Ook hier hebben de verzen, bij verzwaring van de tweede helft (door attributieve adjectiva) meestal het type : 490, 782, 1163, 1580, 1628. Voorbeeld van Verder: 723, 1152; 571, 1174. Slechts eén vers, 1536, heeft dipodisch rhythme.

Samenvatting:

I. De 123 zinnen met aanloop, inversie en eenvoudig praedicaat zijn naar den vorm van den aanloop te onderscheiden in:

56 zinnen met zwaren nominalen aanloop.

26 zinnen met zwaren adverbialen aanloop.

41 zinnen met lichten adverbialen aanloop.

In 82 van de 123 zinnen komt dus zware aanloop voor. Onmiskenbaar is bovendien de neiging om in elken zin twee zware zinsdeelen te plaatsen. De zinnen met zwaren aanloop bestaan daardoor uit twee gelijke zinshelften.

 

II. De versbouw is bij voorkeur dipodisch:

bij zwaren nominalen aanloop 41 van 56.

bij zwaren adverbialen aanloop 13 van 26.

bij lichten adverbialen aanloop 23 van 41.

77 van de 123 verzen hebben dus een dipodisch rhythme. De neiging ervoor is het sterkst bij zwaren nominalen aanloop.

Ook komt bij zwaren aanloop meestal het type A of E voor (46 van 54 = 85%) daarentegen bij lichten adverbialen meestal B of C (19 van 23 = 82%).

Al naar gelang van den omvang van den aanloop verschilt dus zoowel de neiging voor dipodisch rhythme als de aard der dipodische typen.

Dit merkwaardige verband tusschen den syntactischen en rhythmischen vorm wordt op nog duidelijker wijze geopenbaard door het groote getal der zinnen, die in hun syntactische en rhythmische geleding volkomen overeenstemmen. Het is evenwel voor de vergelijking met andere dichters van belang op te merken, dat deze overeenstemming veel sterker is bij zinnen, wier syntactische vorm aan een bepaalde voorkeur van den dichter voldoet, dan in de kleinere groepen.

Tevens blijkt, dat in de zinnen met lichten aanloop, ook al is de syntactische geleding gunstig, de overeenstemming in veel minder gevallen wordt bereikt dan in zinnen met zwaren aanloop.

III. Het dipodische rhythme berust bij de zinnen met zwaren aanl. niet alleen op de syntactische tweeledigheid, maar ook op de omstandigheid, dat het verbum finitum meestal zwak van heffing is. Hiermede is niet gezegd, dat het verbum geen zware heffing kan dragen. Het betrekkelijke accent van het werkwoord hangt af van zijn omgeving.

De nominale en de meerlettergr. adverbiale aanloop heeft meestal een zware heffing. Twijfelen kan men bij daerne, doene.

De eenlettergr. adv. aanloop is òf voorslag òf zwak van heffing. Alleen ‘wel’ draagt een zware heffing1). De geringe syn-

tactische waarde van de meeste eenlettergrepige vormen (doe, dus, daer, nu, het) gaat dus samen met een zwak rhythmisch accent.

Over de monopodische verzen vg. blz. 125, 128, 132, 134.

Moriaen.

In den Moriaen komen 91 zinnen in aanmerking, die naar den vorm van aanloop en subject als volgt kunnen worden ingedeeld:

Nominale aanloop:	Pron. S.	1	Nom. S.	1
Meerlett. adv.		14		14
Zware aanloop		15		15
Lichte aanloop		23		38
		38		53

Reeds uit dit staatje blijkt, hoezeer de zinsvormen van den Moriaen verschillen van die in den Ferguut:

1o.	In den Moriaen hebben 30 van de 91 zinnen zwaren aanloop = 33%. (in den Ferguut 67%).
2o.	In den Moriaen zijn bij 30 gevallen van zwaren aanloop 2 nominaal = 7%. (in den Ferguut 68%).
3o.	De verhouding van aanloop en subject: a. Moriaen: van 30 zinnen met zwaren aanloop hebben er 15 pronom. subject = 50%. (in den Ferguut 71%). b. Moriaen: van 61 zinnen met lichten aanloop hebben er 38 nomin. subject = 62%. (in den Ferguut 74%).

Het blijkt dus in de eerste plaats, dat de dichter van den Moriaen afkeerig is van zinnen met zwaren aanloop, in het bijzonder van nominalen aanloop.

Bovendien ontbreekt in 15 van de 30 zinnen met zwaren aanloop het bijzondere kenmerk der syntactische tweeledigheid

nl. de combinatie van zwaren aanloop en pronominaal subject. Zinnen van dien vorm komen in den Ferguut ten getale van 58 voor (op 123 gev.) in den Moriaen slechts 15 van 91 gev. Vooral de zinnen met lichten aanloop in den Moriaen zullen dus, door de tegenstelling met de verhoudingen in den Ferguut, van belang zijn voor de kenschetsing van den stijl der beide dichters.

I. Nominale aanloop:

II. Adverbiale aanloop:

A. Van meer dan eén lettergreep:

1^o. pronominaal subject:

a. achterstuk bestaat uit een zinsdeel:

1. een adv. bep. met subst.:

2. een object:

3. een praedicaatsnomen:

b. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen:

1. een pronom. object + adv. bep.

2. twee objecten:

c. het achterstuk bestaat uit drie zinsdeelen:

1. een encl. obj. + twee adv. bep.

2. een pron. obj. + praedicaatsnomen + object:

2^o. nominaal subject:

a. de zin heeft den vorm - V S

b. de zin heeft den vorm - VS -

1. het achterstuk bestaat uit een adv. bep. met subst.

2. het achterstuk bestaat uit een adv. bep. zonder subst.

3. het achterstuk bestaat uit een praedicaatsnomen:

c. de zin heeft den vorm - V - S

1. het tusschenstuk is een encl. adv.:

2. het tusschenstuk is een adv. bep. zonder subst.:

3. het tusschenstuk is een pronom. object:

B. Aanloop van eén lettergreep:

1^o. nominaal subject:

a. de zin heeft den vorm - V S -

1. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel:

α. een adv. bep. met subst.:

β. een adv. bep. zonder subst.:

γ. een object:

δ. een praedicaatsnomen:

2. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen:

b. de zin heeft den vorm - V - S.

1. het tusschenstuk bestaat uit eén zinsdeel:

α. een pronom. object:

β. een adv. bep. zonder subst.:

2. het tusschenstuk bestaat uit twee zinsdeelen:

c. de zin heeft den vorm - V - S -

d. de zin heeft den vorm - V S

2^o. pronominaal subject:

alle zinnen hebben den vorm - V S -

a. op het subject volgt eén zinsdeel:

1. een adv. bep. met subst.:

2. een object:

b. op het subject volgen twee zinsdeelen:

1. een pronom. object en een adv. bep.

2. een pronom. obj. en een adv. bep. zonder subst.

3. een adv. bep. zónder en een met subst.

4. een attribuut en een adv. bep. met subst.

5. een attribuut en een adv. bep. zonder subst.

6. een object en een adv. bep. met subst.

7. een object en een adv. bep. zonder subst.

c. op het subject volgen drie zinsdeelen:

Slotsom:

A. Zinnen met zwaren aanloop (2 nom. + 28 adv.).

1^o. de syntactische geleding:

Bij de 15 zinnen met pronominaal subject bestaat het achterstuk uit eén zinsdeel in 10 gev., uit twee zinsdeelen in 3 gev., uit drie in 2 gev.

Bij de 15 zinnen met nominaal subject staat het subject alleén in slechts 4 gevallen.

Bij pronominaal subject is dus de syntactische geleding meestal in overeenstemming met den ‘regel’ in den Ferguut.

Bij nominaal subject is de verhouding in den Moriaen geheel anders. Zoowel uit des dichters voorkeur voor zinnen met nominaal subject als uit de geleding dier zinnen blijkt een streven naar verzwaring van den syntactischen inhoud van de tweéde zinshelft. Dit verschijnsel is zeer begrijpelijk in verband met zijn afkeer van omvangrijke aanloopvormen.

2^o. rhythme en syntaxis.

Dipodisch rhythme hebben slechts 6 van de 30 verzen:

type A 542, 2271, 316.

E 1939, 1458, 309.

Overeenstemming in syntactische en rhythmische geleding komt in slechts vier gevallen voor: 1939, 2271, 309, 316.

 

Alle andere verzen zijn monopodisch van bouw en hebben 4 heffingen met uitzondering van vs. 1452 en 1722, waar men geneigd is er 5 te onderscheiden.

Het monopodische rhythme vindt blijkbaar zijn oorzaak in de plaatsing van twee zware woorden in de tweede zinshelft. Hiertoe geeft, gelijk we gezien hebben, de syntactische geleding in de zinnen met nominaal subject alle aanleiding. Echter ook in de zinnen met pronominaal subject en een achterstuk van eén zinsdeel staan dikwijls twee zware, zelfs gecoördineerde woorden bijeen; vg. bijv. een zin als:

Uiterst zeldzaam zijn in de Moriaen de zinnen, die in den Ferguut zooveel voorkomen1), nl. die wier tweede helft eén substantief bevat, alleen begeleid van een lidwoord, pronomen of voorzetsel (een voorbeeld in den Moriaen is:

Zoo komt het dat in den Moriaen 18 van de 22 monopodische verzen het type vertoonen:

1973, 775, 186, 714, 851, 1400, 1706, 2269, 2031, 387 (pronom. subject).

1124, 480, 213, 888, 1262, 2141, 1434, 1828 (nom. subject).

De andere vier hebben den vorm:

in 1567, 477

in 1065, 2248.

Bij het groote getal zinnen met zwaren aanloop en pronom. subject in den Ferguut, hebben we maar 5 verzen aangetroffen die, door plaatsing van een tweede zware woord in het achterstuk van den zin, een monopodisch rhythme van den vorm vertoonden:

bij nominalen aanloop: 305, 476, 19762).

bij meerlett. adv. aanloop: 1431, 14933).

In deze verhoudingen weerspiegelt zich dus een zeer opvallend verschil van de syntactisch-rhythmische geleding der zinnen met zwaren aanloop in de twee gedichten.

B. Zinnen met lichten aanloop (61 gev.).

1^o. de syntactische geleding:

Er zijn 38 zinnen met nominaal subject. In 17 gevallen wordt het subject gevolgd of voorafgegaan door nog eén zinsdeel, in 5 gevallen door twee zinsdeelen. In de overige 16 zinnen staat het subject alleen.

Pronominaal subject hebben 23 zinnen. Op het subject volgen twee zinsdeelen in 12 gevallen, drie zinsdeelen in 1 geval. In de overige tien zinnen maar eén zinsdeel.

De syntactische geleding is dus niet zoo gunstig voor de syntactisch-rhythmische overeenstemming als in den Ferguut. In de 16 zinnen waar nominaal subject alleén staat, zoowel als in de 10 zinnen waar op pronom. subject slechts eén zinsdeel volgt, wordt de tweede zinshelft noodzakelijk verzwaard met attributieve en adverbiale woorden als ook door coördinatie van synonieme begrippen. Dit alles is niet bevorderlijk voor het ontstaan van dipodisch rhythme.

2^o. Syntaxis en rhythme:

Dipodisch rhythme onderscheiden we in 30 verzen:

type B:	558, 772, 1603, 2138, 2116, 1213, 2100, 107, 1905 (nomin. subj.)
	1946, 342, 1059, 1149, 1522, 1769, 1921 (pronom. subj.)
type C:	1323, 138, 118, 363 (nomin. subj.)
	697, 704 (pronom. subj.)
type A:	1130, 375 (449, 867, 1089, 1125) (nomin. subj.)
	2306, 962 (pronom. subj.).

Overeenstemming in syntactische en rhythmische geleding alleen in: 558, 772, 1603, 2116, 1522, 1769 (B-verzen)

704 (C-vers).

De A-typen ontstaan alle door zware heffing van het verbum finitum. Het zijn alle acht zinnen met een aoristische beteekenis.

Ook in den Moriaen vinden we dus bij zwaren aanloop verzen van de typen A en E, bij lichten de typen B en C, terwijl nu en dan bij zware heffing van het werkwoord het type A voorkomt.

 

Er zijn 25 verzen met monopodisch rhythme. Het is merkwaardig te zien, hoe ook in deze verzen de neiging tot verzwaring van de tweede vershelft aan den dag komt.

In 16 van de 25 gevallen onderscheiden we het type :

221, 1000, 763, 1170, 1599, 891, 1138, 2045, 2160, 809, 323, 2230, 2278 (nomin. subject)

417, 593, 1929 (pronom. subject).

 

Verder zijn er 9 verzen van het type

968, 1035, 1344 (nom. subject)

1032, 1161, 880, 1484, 1518, 2037 (pronom. subject).

 

In beide groepen zijn de twee laatste heffingen zwaar1). In de verzen van het type is nu en dan de neiging tot zware heffing van de twee laatste woorden zoo sterk, dat het schijnt alsof het verbum zwakker van toon is, waardoor het type F zou ontstaan:

Ten slotte zijn er zes verzen, waarin we met meer of minder zekerheid slechts drie heffingen kunnen onderscheiden:

1027, 261, 1992; 656, 2006, 9212).

 

Er zijn dus in den Moriaen drie groepen van zinnen, wier rhythme niet dipodisch kan zijn, omdat de dichter de tweede vershelft vult met een te groot getal zware woorden. Deze verzwaring van de tweede vershelft gaat samen met een duidelijke voorliefde voor lichten zinsaanloop.

Zoo komt het, dat in den Moriaen het getal der dipodische verzen kleiner is dan in den Ferguut (36 van 91 = 40% tegenover 63%) en dat vooral het getal A en E-typen in den Moriaen veel kleiner is, vergeleken met dat der B en C-typen, dan in den Ferguut (14 van 36 dipodische verzen = 39%, tegenover 65% in den Ferguut).

Vostaert.

Er zijn 95 zinnen met aanloop en eenvoudig praedicaat. We vergelijken eerst de verhouding in den vorm van aanloop en subject bij Vostaert en in den Ferguut:

Vostaert:	Nominale aanloop	Pron. S.	29	Nom. S.	6
	Meerlett. adv.		17		4
	Zware aanloop		46		10
	Eenlett. adv.		16		23
			62		33

Ferguut:	Nominale aanloop	Pron. S.	43	Nom. S.	13
	Meerlett. adv.		15		11
	Zware aanloop		58		24
	Eenlett. adv.		10		31
			68		55

Er is een groote overeenkomst in de verhoudingen bij de twee dichters:

 

1.	beide hebben een voorkeur voor zwaren aanloop: Ferg. 82 van 123 = 68% Vost. 56 van 95 = 59%
2.	in beide gedichten meer nominalen aanloop dan meerlettergr. adv.: Ferg. 56 van 82 = 68% Vost. 35 van 56 = 63%
4.	van nog grooter gewicht is het feit dat bij Vostaert dezelfde verhouding bestaat in den vorm van zwaren aanloop en subject als in den Ferguut:

Ferg.: van 82 zinnen met zwaren aanloop hebben pronom. subject 58 = 71%

Vost.: van 56 zinnen met zwaren aanloop hebben pronom. subject 46 = 82%.

 

Minder duidelijk is bij Vostaert de voorkeur voor de combinatie van lichten aanloop en nominaal subject:

 

Ferg.: van 41 zinnen met lichten aanloop hebben nomin. subject 31 = 75%

Vost.: van 39 zinnen met lichten aanloop hebben nomin. subject 23 = 59%.

I. Nominale aanloop:

A. Pronominaal subject.

1^o. aanloop = adv. bep.

a. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel.

1. een object:

2. een adv. bep. zonder subst.:

b. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen:

2^o. aanloop = object, praedicaatsnomen etc.

a. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel:

1. een adv. bep. met subst.:

2. een adv. bep. zonder subst.:

b. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen:

B. Nominaal subject.

1^o. de zin heeft den vorm - V S.

2^o. de zin heeft den vorm - V S -

3^o. de zin heeft den vorm - V - S

Slotsom:

I. De syntactische geleding:

Bij pronominaal subject bestaat het achterstuk uit eén zinsdeel in 21 van de 29 gevallen dus in 75% (in den Ferguut in 79%). Bij nominaal subject staat het subject alleén in slechts 3 van de 6 gevallen (in den Ferguut in 11 van de 13). De syntactische geleding van de groep zinnen met pronominaal

subject is dus geheel en al gelijk aan die van de overeenkomstige groep in den Ferguut. Bij de kleine groep met nominaal subject is de verhouding anders, d.w.z. minder gunstig voor de syntactische tweeledigheid.

II. Rhythme en Syntaxis.

a.	Bij pronominaal subject is het versrhythme dipodisch in 20 van de 29 gevallen: type A: 9907, 9709, 9856, 8537, 8411, 8767, 10002. type B: 8098. type E: 9113, 9752, 10006, 8509, 9237, 8661, 9735, 9800, 9963, 10001, 9399, 9249. Bij nominaal subject in 2 van de 6 gevallen: type A: 9469, 9861.
b.	Zeer opvallend is een getal van 4 D-verzen bij pron. subject en zeer zwaren aanloop en zwak adverbiaal verseinde1).
c.	De overige verzen met 4 heffingen vertoonen de volgende schema's: 9334 (Pron. S.). 9510, 9503 (Pron. S.) 9875, 9896 (Nom. S.). 8979 (Pron. S.) 9802 (Nom. S.).
d.	In vs. 9583 schijnen 5 heffingen noodzakelijk; vs. 9335 heeft er maar drie.
e.	Het getal der dipodische verzen is dus betrekkelijk iets kleiner dan in den Ferguut. Bij de zinnen met pron. subject ligt dit ten deele aan de eigenaardige D-typen van Vostaert. Toch heeft de meerderheid van de zinnen met pron. subject dipodisch versrhythme en wel, evenals in den Ferguut, voornamelijk van het type A en E.

	De zinnen met nominaal subject hebben meest een monopodische geleding.
f.	Van de 20 dipodische verzen met pronominaal subject stemmen er 14 overeen in syntactische en rhythmische geleding in dien zin, dat de twee zware heffingen samenvallen met de twee zware zinsdeelen: 8098, 9113, 9752, 9907, 10006, 8509, 9237, 9709, 8661, 9735, 9800, 9963, 10001, 9399.

 

Het verbum finitum heeft zware heffing in slechts drie dipodische verzen: 9856, 8536, 10002.

 

De syntactische en rhythmische geleding der zinnen met nominalen aanloop en pronominaal subject is dus in het algemeen gelijk aan die van dezelfde groep zinnen in den Ferguut.

II. Adverbiale aanloop.

A. Zinnen met eénlettergrepigen aanloop.

1^o. met nominaal subject:

a. de zin heeft den vorm - V S -

1. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel.

α. een adv. bep. met subst.:

β. een adv. bep. zonder subst.:

γ. een object:

δ.een praedicaatsnomen:

2. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen:

b. de zin heeft den vorm - V - S

c. de zin heeft den vorm - V - S -

d. de zin heeft den vorm - V S.

2^o. met pronominaal subject: de zin heeft steeds den vorm - V S -

a. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel:

1. een adv. bep. met subst.:

2. een object:

3. een infinitief:

b. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen:

c. het achterstuk bestaat uit drie zinsdeelen:

d. een bijzondere zinsconstructie:

B. Zinnen met meerlett. aanloop:

1^o. met pronominaal subject

(alle zinnen hebben den vorm - V S -)

a. op het subject volgt eén zinsdeel:

1. een adv. bep. met subst.:

2. een object of praedicaatsnomen:

b. op het subject volgen twee zinsdeelen:

c. op het subject volgen drie zinsdeelen:

2^o. met nominaal subject:

a. de zin heeft den vorm - V S.

b. de zin heeft den vorm - V - S

c. de zin heeft den vorm - V S -

Slotsom:

I. de syntactische geleding:

A. bij eénlett. aanloop:

1o.	nominaal subject: 23 gev.

	Op het subject volgt of aan het subject gaat vooraf eén zinsdeel in 16 gev.; twee zinsdeelen in 4 gev.; het subject staat alleen in 3 gev.
2o.	pronominaal subject: 16 gev. Op het subject volgen twee zinsdeelen in 9, drie zinsdeelen in 2, eén zinsdeel in 5 gevallen.

B. bij meerlett. aanloop:

1o.	pronominaal subject: 17 gev. Op het subject volgt nog eén zinsdeel in 10 gev.; volgen twee zinsdeelen in 6 gev.; drie zinsdeelen in 1 geval.
2o.	nominaal subject: 4 gev. Het subject staat alleen in 1 geval.

 

In de twee grootste groepen van zinnen, nl. die met eenlett. aanloop en nominaal subject en die met meerlett. aanloop en pronominaal subjeet is ook bij Vostaert het streven naar twee zware zinsdeelen merkbaar. Niet aldus in de twee kleinere groepen.

II. Rhythme en syntaxis.

A. Zinnen met eenlett. aanloop:

1.	In 15 van de 39 gevallen is het rhythme der verzen dipodisch:
type A:	9076 (nom. subj.)
	8557, 8362 (pronom. subj.)
type B:	8757, 9955, 8490, 8975 (nom. subj.)
	8143, 9563 (pronom. subj.)
type C:	8232, 8238, 8747, 8471, 9489, 8443 (nom. subj.)

Overeenstemming in syntactische en rhythmische geleding in 9 gevallen: 8757, 9955, 8232, 8238, 8747, 8471, 8443, 8143, 9563.

 

2. Monopodisch is het rhythme:

a. bij nominaal subject in 12 verzen:

type 8477, 9068, 8201, 7990, 8115, 8744, 9090, 9820. type 9038, 8489, 8678. type 9598.

 

In de meeste gevallen dus het type .

Alle verzen van dien vorm bevatten in de tweede helft naast de substantiva van subject en achterstuk een attributief adjectief.

De drie verzen van het type kunnen ook, bij lichtere heffing van het werkwoord, als F: worden opgevat:

b. bij pronominaal subject komt monopodisch rhythme van 4 heffingen in 5 verzen voor:

type 8811, 8112, 8564, 9146. type 9304. Ook bij deze verzen van het type is het type F mogelijk:

Evenals in den Moriaen komen bij Vostaert in deze groep eenige verzen voor, waar men eerder neigt tot een schema van drie dan van vier heffingen: 8099, 9894, 9145, 8333, 9186, 9205.

In zijn voorkeur voor monopodische verzen bij lichten adverbialen aanloop gelijkt Vostaert dus op den dichter van den Moriaen. Ook in de daarbij opvallende voorliefde voor het type bij nominaal en het type bij pronominaal subject.

Ten slotte wijzen we nog op het merkwaardige D-vers:

De bijzonderheid is gelegen in de zware heffing van den eenlettergr. aanloop ‘dat’. Kort en afgebeten als daardoor het rhythme klinkt, past het volkomen bij de aoristische handeling, die door den zin wordt uitgedrukt. Van die harmonie tusschen vorm en inhoud zou weinig overblijven, wanneer we het vers wilden lezen volgens het ‘gladdere’ schema:

Vers 9900 is rhythmisch geheel gelijk aan een der D-verzen met zwaren nominalen aanloop:

In beide gevallen wordt de tweede vershelft gevuld door de bewonderende appositie bij den held der helden: Walewein1).

B. Zinnen met meerlett. aanloop:

Dipodisch is het rhythme in 16 van de 21 gevallen:

type A:	9707, 9994, 9114, 8798, 9153, 9734, 10018 (pron. subj.) 8384 (nom. subject).
type E:	9826, 8316, 8452, 9347, 8130, 9984, 8168 (pron. subj.) 9651 (nom. subject).

Monopodisch in: 9394, 9943 (pron. subj.) 9745 (nom. subj.) van het type: .

8735, (nom. subj.)	type:
10033, (pron. subj.)	type: .

Gelijk te verwachten was, volgt Vostaert in deze groep van zinnen geheel en al de regelmaat van den Ferguut. Bijna alle verzen zijn dipodisch; de typen zijn gelijk aan die bij nominalen aanloop, nl. A en E. Overeenstemming in syntactische en rhythmische tweeledigheid bereikt Vostaert eveneens: in 9707, 9994, 9114, 8384; 9826, 8316, 8452.

Tevens blijkt in: 8798, 10018, 8130, 9984 uit de enclise van een zinsdeel het streven naar dipodische geleding zeer duidelijk.

Samenvatting:

Vostaert heeft dezelfde voorkeur voor zwaren aanloop in het algemeen en voor nominalen in het bijzonder, als de dichter

van den Ferguut. Hij streeft naar dezelfde eigenaardige syntactische geleding. Evenwel, terwijl deze neiging uit de zinnen met zwaren aanloop bij Vostaert nog duidelijker blijkt dan in den Ferguut, is zij bij lichten aanloop minder sterk ontwikkeld. Vooral bij pronominaal subject is de syntactische geleding der zinnen met lichten aanloop meer in overeenstemming met die in den Moriaen.

Het is daarom een nieuw bewijs van het nauwe verband tusschen versrhythme en zinsbouw, dat de verzen van Vostaert, die een zin met zwaren aanloop bevatten, in het algemeen1) dezelfde typen vertoonen als de overeenkomstige verzen in den Ferguut, terwijl bij lichten aanloop de versvormen meer op die van den Moriaen gelijken.

Het getal der dipodische verzen is iets kleiner dan in den Ferguut: 53 van 95 = 56%. (Ferguut 77 van 123 = 63%). Evenwel dat der typen A en E is grooter: 40 van 53 = 75%. (Ferguut 50 van 77 = 65%). Het geringere getal der typen B en C is natuurlijk gelegen in de sterkere neiging van Vostaert voor de monopodische verzen van den vorm en , die hij met den dichter van den Moriaen gemeen heeft2).

 

Het is te begrijpen, dat er in de poëzie van Vostaert, die zoowel voor den zwaren zinsaanloop als voor verzwaring van de tweede vershelft een zoo groote voorliefde vertoont, gedeelten voorkomen die opvallen door hun zwaarwichtigen stijl en hun volle versvormen3):

Penninc.

Ten slotte vergelijken we de zinnen met aanloop van de twee dichters van den Walewein met elkander. Het is na het voorgaande onderzoek niet moeielijk aan te toonen, dat Penninc geheel andere vormen kiest dan Vostaert.

Reeds de verhouding in vormen van aanloop en subject is verschillend:

Penninc (110 gev.)
Nominale aanloop Pron. S.	7	Nom. S.	10
Meerlett. adv.	19		18
Zware aanloop	26		28
Eenlett. adv.	33		23
Vostaert (95 gev.)
Nominale aanloop Pron. S.	29	Nom. S.	6
Meerlett. adv.	17		4
Zware aanloop	46		10
Eenlett. adv.	16		23

In het getal der zinnen met zwaren aanloop is het verschil niet zeer groot:

Penninc	54 van	110 = 49%
Vostaert	56 van	95 = 59%.

Wél blijkt het getal der nominale aanloopvormen bij Penninc veel kleiner te zijn:

Penninc	17 van 54 zware = 31%
Vostaert	35 van 56 zware = 63%.

Men kan zeggen, dat Penninc den nominalen aanloop slechts bij uitzondering gebruikt (17 van 110!); Vostaert daarentegen met voorliefde (35 van 95).

Van nog grooter gewicht voor den syntactischen vorm is het, dat bij zwaren aanloop de verhouding in den vorm van aanloop en subject een geheel andere is dan bij Vostaert:

Penninc:	bij 54 zinnen met zwaren aanloop zijn er 26 met pronom. subject = 48%.
Vostaert;	bij 56 zinnen met zwaren aanloop zijn er 46 met pronom. subject = 82%.

Gelijk we reeds hebben gezien, is dit een verschil in zinsgeleding van verre strekking.

Nog grooter dan bij Vostaert is bij Penninc de neiging om den lichten aanloop met pronominaal subject te verbinden:

Penninc:	bij 56 zinnen met lichten aanloop zijn er 23 met nomin. subject = 41%.
Vostaert:	bij 39 zinnen met lichten aanloop zijn er 23 met nomin. subject = 53%.

Terwijl dus bij Vostaert de verhouding in dit opzicht gelijk was aan die in den Moriaen, is bij Penninc het getal der zinnen met lichten adv. aanloop en pronom. subject grooter dan in alle andere gedichten.

I. Nominale aanloop (17 gev.)

A. Pronominaal subject (7 gev.) Alle zinnen hebben den vorm - V S -

1^o. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel:

2^o. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen

B. Nominaal subject (10 gev.)

1^o. de zin heeft den vorm - V S.

2^o. de zin heeft den vorm - V - S.

3^o. de zin heeft den vorm - V S -

Slotsom:

De syntactische geleding wijkt in alle opzichten af van die der zelfde zinnen bij Vostaert. Van de 17 zinnen hebben er maar 7 pronominaal subject. Syntactische tweeledigheid komt in niet meer dan 5 gevallen voor bij pronominaal subject.

Geen wonder, dat de rhythmische vormen van deze zinnen met nominalen aanloop verschillen van die bij Vostaert.

De typen A en E komen zelden voor: E. 804, 1071.

Daarentegen vinden we bij deze zinnen met zwaren aanloop een opvallend groot getal typen B en C:

B. 1133, 1403, 1015, 266, 669, 1416, 42.

C. 216.

In twee zinnen met aoristische beteekenis onderscheiden we het type : 380, 542.

Monopodisch zijn: 338, 1987, 1414 () 693 ().

In vers 836 onderscheidt men 3 heffingen.

II. Adverbiale aanloop:

A. van meer dan een lettergreep:

1^o. met pronominaal subject:

a. zinnen van den vorm - V S -

1. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel:

α. een adv. bep. met subst.:

β. een object of praedicaatsnomen:

2. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen:

b. de zin heeft den vorm - V - S -

2^o. met nominaal subject:

a. de zin heeft den vorm - V S.

b. de zin heeft den vorm - V - S

c. de zin heeft den vorm - V S -

Opmerkelijk is bij dezen zinsvorm het groote getal zinnen met ‘daer ne’ e.a. Evenals bij vroegere gelegenheden twijfelen we aan de zware heffing van dezen aanloop. Er zijn zelfs gevallen, waar dit zinsdeel in den rhythmischen voorslag schijnt te staan:

Slotsom:

Bij pronominaal subject voldoen 11 van de 19, bij nominaal subject slechts 4 van de 18 zinnen aan de eischen der syntactische tweeledigheid, zooals deze bij Vostaert (en in den Fer-

guut) regel is (behalve aanloop en verbum nog eén zinsdeel van zelfstandige waarde). Van deze 15 zinnen hebben er 10 (dus 67%) dipodisch rhythme, en wel steeds van het type E: 815, 1665, 281, 601, 778, 949, 1612, 1821 (pronom. subject) 685, 1332 (nom. subject).

Van de andere 22 zinnen zijn er maar 6 met dipodische maat (dus 27%):

A: 1607 (pronom. subj.) 925, 1979, 1995 (nom. subj.).

E: 631, 1369 (nom. subj.).

Terwijl dus Penninc, in tegenstelling met Vostaert, na den zwaren adverbialen aanloop gaarne nominaal subject gebruikt, is bovendien in die afwijkende zinnen met nominaal subject de bijzondere zinsgeleding zeldzaam, die bij Vostaert zoo gunstig bleek te zijn voor het ontstaan van dipodisch rhythme. Zoo komt het, dat ook hier een verschil in syntactische geleding, samengaat met een verschil in voorkeur voor de dipodische maat. Voor zoover de zinnen met zwaren adverbialen aanloop syntactisch gunstig geleed zijn, vertoonen zij ook bij Vostaert de typen A en E (bij nominalen aanloop niet vg. blz. 161).

De monopodische verzen hebben natuurlijk meestal den vorm : 385, 1498, 127, 710, 1128, 1213, 1700-2, 1113-7, 1002, 1049, 1464, 1918-9, 1830. Verder 252-3, 1309, 1079.

B. Van eén lettergreep:

1^o. met nominaal subject:

a. de zin heeft den vorm - V S -

1. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel:

α. een adv. bep. met subst.:

β. een object of praedicaatsnomen:

γ. een adv. bep. zonder subst.:

2. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen:

b. de zin heeft den vorm - V - S

c. de zin heeft den vorm - V - S -

d. de zin heeft den vorm - V S

2^o. met pronominaal subject: de zin heeft steeds den vorm - V S -

a. het achterstuk bestaat uit eén zinsdeel.

1. een adv. bep. met subst.:

2. een object:

b. het achterstuk bestaat uit twee zinsdeelen:

c. het achterstuk bestaat uit drie zinsdeelen:

Slotsom:

Bij nominaal subject volgt nog eén zinsdeel in 15 van de 23 gevallen.

Bij pronominaal subject volgen nog twee zinsdeelen in 23 van de 33 gevallen.

Hoewel dus Penninc bij lichten aanloop meer voorkeur heeft voor pronominaal subject dan eenig ander dichter, volgt hij in tegenstelling met Vostaert (en den Moriaendichter) desondanks in de meeste van de zinnen met lichten aanloop en pronominaal subject den regel der syntactische geleding, dien we voor den Ferguut hebben vastgesteld. In de zinnen met nominaal subject is de geleding zoowel bij Vostaert als bij Penninc gelijk aan die van den Ferguutdichter (Vostaert 16 van 23, Penninc 15 van 23, Ferguut 21 van 28 zinnen met eén zinsdeel behalve nominaal subject)1).

Gelijk te verwachten is, tellen we bij de zinnen met pronominaal subject van Penninc veel meer dipodische rhythmen dan bij die van Vostaert:

 

Penninc: 19 dipodieën:

type A:	51, 312, 1171, 992.
type B:	1273, 1490, 614, 303, 658, 948, 961, 1339, 1668, 1907, 1909.
type C:	241, 273, 378, 1292.

Bij Penninc dus 19 van de 33 gevallen = 58% (bij Vostaert 4 van de 16 = 25%). Ook hier gaat het verschil in syntactische geleding samen met een verschil in voorkeur voor de dipodische maat.

De monopodische typen der zinnen met pronominaal subject

hebben bij Penninc,1) evenals bij de andere dichters, meestal den vorm : 1051, 866, 805, 846, 1239, 1610, 2048. Andere vormen: 779, 1634.

Verder zijn er ook bij Penninc 5 gevallen, waar men drie heffingen kan onderscheiden: 227, 1118, 1305, 1567, 853.

In de zinnen met nominaal subject is evenals de syntactische geleding, zoo ook de rhythmische vorm bij Penninc en Vostaert vrijwel gelijk:

Penninc: 9 dipodieën (van 23 gevallen)

A:	1986.
B:	1062, 470, 43, 624, 782, 1238, 1880.
C:	1759.

(bij Vostaert 11 van de 23 gevallen)1).

De monopodische typen der zinnen met nominaal subject hebben bij Penninc evenals bij Vostaert e.a. meestal den vorm : 816, 66, 444, 549, 746, 1178, 914, 530, 1648, 567, 1256, 1398. Andere vormen: 304.

Verder eén vers van het type F: 1910.

Samenvatting:

Terwijl Vostaert den Ferguutdichter in zijn voorkeur voor zwaren aanloop, en in het bijzonder in zijn opmerkelijk gebruik van nominalen aanloop nagenoeg evenaart, vinden we bij Penninc weliswaar in 54 van de 110 zinnen zwaren aanloop, maar in slechts 17 van de 54 gevallen is die aanloop nominaal.

Vostaert heeft bij zwaren aanloop een nog grooter voorkeur voor pronominaal subject dan de dichter van den Ferguut; bij Penninc is nòch na nominalen nòch na meerlettergr. adverbialen aanloop het gebruik van pronominaal subject regel. Penninc wijkt daardoor af van alle dichters, het meest van Vostaert.

Bij lichten aanloop heeft Penninc evenals Vostaert een grootere voorkeur voor pronominaal subject dan de dichter van den

Ferguut. Evenwel Penninc en niet Vostaert kiest in deze zinnen dezelfde syntactische geleding als de dichter van den Ferguut.

Deze verschillen in syntactischen vorm der zinnen bij de twee dichters van den Walewein gaan gepaard met groote verschillen in den rhythmischen vorm der verzen:

Omdat Penninc weinig zinnen inleidt met een zwaren aanloopsvorm is het getal dipodische verzen kleiner dan bij Vostaert (Penninc 54 van 110 = 49% Vostaert 56%) maar vooral is het getal der typen A en E veel kleiner: Penninc 23 van 54 dipod. verzen = 43%. Vostaert 75%.

Omgekeerd is natuurlijk bij Penninc, bij wien het getal zinnen met lichten aanloop groot is en die daarbij de syntactische geleding in acht neemt van den Ferguutdichter, het getal verzen van de typen B en C zeer groot: 31 van 54 dipod. verzen = 57%. Zelfs bij de zinnen met zwaren nominalen aanloop blijkt Pennincs voorkeur voor het type B.

Zinnen met samengesteld praedicaat.

We hebben reeds opgemerkt, dat het getal der zinnen met aanloop en samengesteld praedicaat, van eén verslengte, in den Ferguut zeer groot is. Ten eerste in vergelijking met de andere gedichten:

Ferguut:	Samengest.	94	(eenv.	123)	dus 43%
Moriaen:		30	(	91)	dus 25%
Vostaert:		32	(	95)	dus 25%
Penninc:		44	(	110)	dus 28%.

Ten tweede in vergelijking met het gebruik van samengesteld praedicaat in andere zinnen van den Ferguut:

Van de 1017 zinnen, onderscheiden volgens de beginselen op blz. 109, in den Ferguut, bevatten er 325 samengesteld praed. = 32%. Hiervan hebben er 608 de lengte van eén vers; daarbij zijn er 220 met samengest. praed. = 36%. Van de 217 zinnen met aanloop, van de lengte van een vers, hebben er 94 samengesteld praedicaat = 43%.

Er is dus alle reden, den syntactischen vorm der zinnen met samengesteld praedicaat in den Ferguut uitvoerig te bespreken.

I. Nominale aanloop (46 gev.).

A. Pronominaal subject (44 gev.).

1^o. aanloop = adv. bep. met subst.

a. zinsvorm: - V f S V

1)b. Zinsvorm - V f S - V

Verder: 355, 362, 408, 486, 487, 527, 737-9, 1515, 1665, 1710, 1971-2.

1)c. Zinsvorm - V f S V -

2^o. aanloop = object, praedicaatsnomen etc.

a. geen ander zinsdeel dan praedicaat en subject (zinsvorm - V f S V)

1)b. zinsvorm - V f S - V

Verder: 263, 318, 1051-2, 1056, 1098-1100, 1265-8, 1425, 1731-2, 1770, 2022.

 

3^o. aanloop = infinitief of participium.

B. Nominaal subject (2 gev.)

II. Adverbiale aanloop van meer dan eén lettergreep:

A. Pronominaal subject:

1^o. geen andere zinsdeel dan - V f S V.

2^o. zinsvorm - V f S - V

Verder: 285, 328, 510-2, 704, 772, 1096, 1650-2, 1748-9, 1997-8, 1929.

 

3^o. zinsvorm - V f S V -

Verder: 667-8, 897, 1779.

B. Nominaal subject.

III. Adverbiale aanloop van eén lettergreep1).

A. Pronominaal subject:

1^o. zinsvorm - V f S V: geén.

2^o. zinsvorm - V f S - V

Verder: 795-6, 901, 926, 1022, 1025-7, 1355, 1371, 1372, 1502.

 

3^o. zinsvorm - V f S V -

Verder: 643, 695, 904, 1524, 1783.

B. Nominaal subject.

1^o. zinsvorm - V f S V.

Verder: 297-8, 1025-7.

 

2^o. zinsvorm - V f V S

3^o. zinsvorm - V f S - V

4^o. zinsvorm - V f - S V

5^o. zinsvorm - V f - V S

6^o. zinsvorm - V f - S - V

Slotsom:

Er zijn 94 zinnen met samengesteld praedicaat. Hiervan hebben er 76 pronominaal subject = 81% (bij enkelv. praed. 68 van 123 = 55%). Nog scherper tegenstelling blijkt uit een vergelijking van den vorm van aanloop en subject:

Nom. aanl.	Pron. S.	44	Nom. S.	2
Adv. meerl. aanl.		16		3
Adv. eenl. aanl.		16		13.

In 60 van 65 gevallen gaat dus zware aanloop samen met pronom. subject dwz. in 92% (bij enkelv. praed. in 58 van 82 = 71%).

De zinnen met zwaren aanloop zijn van een opvallende eenvormigheid. In de eerste plaats is het subject bijna steeds pronominaal; in de tweede plaats komen er maar drie zinsvormen voor: - V f S V, - V f S - V en - V f S V -. (Uit de voorbeelden ziet men hoe wisselend de schema's zijn van de zinnen met lichten, eenlettergrepigen aanloop).

In de tweede plaats komen er onder de 44 zinnen met zwaren aanloop en pronominaal subject 18 voor van den vorm - V f S V. Zinnen van een zóo beknopten syntactischen inhoud komen bij de andere dichters zoo goed als niet voor1). En ook in den Ferguut is die zinsvorm blijkbaar afhankelijk van den zwaren nominalen aanloop; bij de 16 zinnen met zwaren adverbialen aanloop komt ze maar eénmaal voor (vs. 315).

Zonder twijfel is de voorkeur van den dichter voor zinnen met samengest. praedicaat vooral gelegen in deze 44 zinnen met zwaren nominalen aanloop en pronom. subject, in het bijzonder in de eigenaardige zinnen van het type - V f S V.

Ook uit rhythmisch oogpunt zijn de zinnen met nominalen aanloop en den vorm - V f S V van belang. In 12 gevallen nl. kan men de rhythmische golflijn met vrij groote zekerheid weergeven door het schema dat we in den Ferguut bij enkele zinnen met eenvoudig praedicaat als:

hebben opgemerkt.

Vooral in de zinnen met een adv. bep. als aanloop is dit rhythme onmiskenbaar:

Wanneer de aanloop uit een object bestaat, kan men nu en dan geneigd zijn, het type B te lezen, door zware heffing van het participium:

Het wil mij echter voorkomen, dat de dichter van den Ferguut ook in deze gevallen zijn voorliefde openbaart voor dit zeer bijzondere versrhythme met eén zeer zware heffing en met langzaam in onveranderde toonhoogte wegklinkend verseinde1).

Over de zinnen met samengesteld praedicaat bij de andere dichters kunnen we kort zijn.

In den Moriaen komt bij de 30 zinnen geen enkel geval van nominalen aanloop en dus ook niet van den zinsvorm - V f S V met pronom. subject voor.

Bij Vostaert zijn er onder de 32 zinnen met samengesteld praedicaat 11 met nominalen aanloop. Hiervan hebben 9 pronominaal subject; echter maar eén den vorm - V f S V:

Penninc heeft onder de 44 zinnen met samengest. praedicaat

4 gevallen met nominalen aanloop en hiervan zijn er 3 met pronominaal subject. Alleen

heeft den vorm - V f S V. (rhythm. schema van 3 heff.).

Geen der andere dichters is dus met den Ferguut te vergelijken, wat betreft het getal der zinnen met samengest. praedicaat, den nominalen aanloop, de beknopte zinnen en hun bijzonder rhythme.

Zinnen van meer op minder dan een verslengte.

Het zou te ver voeren ook van deze zinnen de syntactische en rhythmische vormen vast te stellen. De verhouding van de versverbinding en -verbreking eenerzijds en de geleding der zinsverbanden anderzijds eischt een afzonderlijk onderzoek, dat rekening houdt met alle soorten van zinnen en zinsverbanden. De zinnen met aanloop kunnen te zijner tijd een belangrijk onderdeel van dat onderzoek vormen.

Evenwel ter bepaling van de stilistische voorkeur voor zwaren en lichten aanloop in Ferguut, Moriaen en Walewein is het noodig, ook de zinnen van anderen omvang dan een verslengte in de samenvattende statistiek op te nemen. Hier volgt dus eerst een overzicht van alle zinnen van den omvang van ½, 1½, 2, 2½, 3 en 4 verzen en van die zinnen wier begin noch einde samenvalt met een versgrens1).

Ferguut			nom. aanl.	meerl. aanl.	eenl. aanl.
	Enkelv. Praed.	Pron. S.	14	9	18
	60	Nom. S.	4	2	13
	Sameng. Praed.	Pron. S.	15	6	1
	27	Nom. S.	1	1	3
	87		34	18	35

Moriaen
	Enkelv. Praed.	Pron. S.	2	2	16
	48	Nom. S.	1	5	22
	Sameng. Praed.	Pron. S.	-	4	8
	20	Nom. S.	2	2	4
	68		5	13	50

Vostaert
	Enkelv. Praed.	Pron. S.	29	10	15
	86	Nom. S.	4	7	21
	Sameng. Praed.	Pron. S.	22	9	12
	57	Nom. S.	5	2	7
	143		60	28	55

Penninc
	Enkelv. Praed.	Pron. S.	9	5	38
	84	Nom. S.	1	10	21
	Sameng. Praed.	Pron. S.	3	5	21
	41	Nom. S.	3	5	4
	125		16	25	84

Opmerkingen:

1. Ook hier is het getal zinnen met zwaren aanloop in Ferguut en bij Vostaert veel grooter dan bij de twee andere dichters:

Ferguut:	52 zwaar = 60%
Moriaen:	18 zwaar = 26%
Vostaert:	88 zwaar = 62%
Penninc:	41 zwaar = 33%.

Eveneens valt hier de voorkeur voor nominalen aanloop in den Ferguut en bij Vostaert op:

Ferguut:	34	van	87	=	39%
Moriaen:	5	van	68	=	7%
Vostaert:	60	van	143	=	42%
Penninc:	16	van	125	=	13%

2. Het getal der zinnen met samengesteld praedicaat is in den Ferguut niet grooter dan in de andere gedichten; een nieuw bewijs, dat de voorkeur voor dien werkwoordsvorm in dat gedicht inderdaad alleen voor een zeer bijzondere groep van zinnen van eén verslengte geldt.

 

3. Eenige zinnen trekken bijzondere aandacht door den vorm van den aanloop zoowel als door de mate van het gebruik dat de verschillende dichters ervan maken. Het zijn die zinnen, waarvan de aanloop den omvang heeft van een geheelen versregel. Vostaert vooral heeft er een voorkeur voor in zijn veelbewogen gevechtsbeschrijvingen:

Bij Vostaert komt deze zwaarste vorm van den aanloop 24 maal voor: 8045, 8094, 8122, 8152, 8155, 8158, 8177, 8233, 8291, 8581, 8604, 8607, 8799, 8913, 8992, 9040, 9069, 9163, 9404, 9410, 9498, 9546, 9683, 9859.

Bij Penninc maar 3 maal: 524, 1486, 2018.

In den Ferguut 10 maal: 282, 444, 582, 790, 1107, 1253, 1284, 1525, 1559, 1595.

In den Moriaen 2 maal: 648, 1976.

Zinnen zonder inversie.

Gelijk we reeds vroeger hebben vastgesteld, is in den Ferguut de inversie van het werkwoord na den aanloop nog lang niet tot regel geworden.

In vs. 1-2024 (oratio en verhaal) komen 75 zinnen met aanloop voor zónder inversie (75 van 379 = 20%). Ook bij deze 75 zinnen blijkt duidelijk, dat die antieke woordschikking alleén voorkomt na zwaren aanloop, voornamelijk bij pronominaal subject en enkelvoudig praedicaat.

Nom. S. Enkelv. praed.	7 samengest. praed. 1.
Pron. S. Enkelv. praed.	58 samengest. praed. 9.

Bovendien zijn er bij deze 58 zinnen met zwaren aanloop, pron. subj. eenvoudig praedicaat en den vorm - S V, 45 die de lengte van een vers hebben.

Nu zijn er in den Ferguut in het geheel 103 zinnen van eén vers met zwaren aanloop, pronom. subject en eenvoudig praedicaat1). Van deze groep van 103 zinnen hebben er 45 geén inversie, d.w.z. 44%. Voor de andere 276 zinnen met aanloop in den Ferguut (379 - 103) blijven er 30 over, d.w.z. 11%.

De opvallende voorkeur van den dichter voor deze oude woordschikking is dus wel zeer afhankelijk van bijzondere syntactische omstandigheden. Het is daarom van gewicht de twee groepen van zinnen met zwaren aanloop en pronom. subject, nl. die mèt en die zonder inversie, met elkander te vergelijken.

Bij de zinnen zonder inversie hebben we indertijd (vg. Tijdschr. XXXIV: 48) als voornaamste rhythmische typen opgemerkt:

 

1^o. In dit schema werd alleen de zware heffing en de betrekkelijke waarde van de heffing van het werkwoord uitgedrukt. Onderscheiden we alle bijheffingen, dan zijn het verzen van het type , dat we hebben vastgesteld voor zinnen als:

Zoo ook:

Het blijkt nú, uit het onderzoek van de zinnen met aanloop mét inversie, dat dit eigenaardige type in den Ferguut ook wel elders voorkomt, maar niet zoo veelvuldig als in de groep van zinnen zonder inversie.

 

2^o. (-)

Voegen we hier de bijheffingen in het schema, dan komen de typen A en C voor den dag:

Deze twee dipodische typen liggen dus besloten in het voor-

loopige schema (-) . Ik had ze bij mijn vorig onderzoek al kunnen herkennen, wanneer ik niet was uitgegaan van het opvallende type dat bij de zinnen zonder inversie schering en inslag is. In al deze zinnen zonder inversie van de typen en (-) heeft het verbum finitum zwakke heffiing. Deze regel nu geldt ook voor de andere zinnen met zwaren aanloop en pronominaal subject, voor zoover ze een dipodisch rhythme vertoonen1) (type A en E). Beide groepen van zinnen met zwaren aanloop en pronom. subject hebben dus een belangrijk kenmerk van het oudgermaansche versrhythme bewaard. Zoowel in de zinnen zonder inversie als in de normaal gebouwde wordt door dit zwakke accent van het werkwoord de afwisseling van zware en lichte heffing (Hebungsabstufung) bevorderd.

 

In de andere gedichten blijft de inversie na den aanloop zelden uit:

Bij Vostaert achtmaal: 8222, 8282, 9850, 9924, 8602, 8968-9, 8965b-7, 9268-9a. Alleen in 9268-9a is het praedicaat samengesteld. De aanloop is steeds zwaar, het subject steeds pronominaal, uitgezonderd in 8602, het werkwoord staat steeds aan het verseinde.

Bij Penninc éenmaal: 916. Aanloop zwaar, pronom. subject, werkwoord aan het verseinde.

In den Moriaen komen twee gevallen voor: 1636 en 2199-2200. Merkwaardig is het, dat in beide gevallen het subject nominaal is.

Uit dit overzichtje blijkt, dat de voorkeur voor zinnen zonder inversie in den Ferguut wel abnormaal groot is. We mogen echter niet vergeten, dat de aanleiding tot het gebruik van die oude woordschikking bij de andere dichters, althans bij Penninc en in den Moriaen veel geringer is dan in den Ferguut. Zinnen van eén vers, met zwaren aanloop, pronom. subject en eenvoudig praedicaat met inversie komen bij Penninc en in den Moriaen in vergelijking met den Ferguut, weinig voor: in den Moriaen2)

15 gev. waarvan 1 met zwaren nominalen aanloop; bij Penninc1) 26 gevallen waarvan 7 met zwaren nominalen aanloop. De aanleiding tot het gebruik der oude woordschikking is dus bij deze twee dichters uiterst klein. Ze verschillen van den Ferguutdichter veeleer in voorkeur voor zwaren aanloop, dan in neiging voor den zinsvorm zonder inversie.

Bij Vostaert2) komen 46 zinnen van eén vers, met zwaren aanloop, pronom. subject en eenvoudig praedicaat voor, waarvan 29 met zwaren nominalen aanloop.

Daar is dus de aanleiding tot het gebruik van oude woordschikking heel wat grooter dan in den Moriaen en bij Penninc, zij het dan ook minder groot dan in den Ferguut. Een vergelijkend onderzoek der rijmgewoonten in den Ferguut en bij Vostaert zou allicht interessant zijn voor de nadere verklaring van het verschil in voorkeur voor inversie3). Zonder twijfel hangt de voorkeur van den Ferguutdichter zoowel voor zwaren aanloop als voor oude woordschikking samen met zijn ongewone neiging voor den coördineerenden zinsbouw4). Zware aanloop zoowel als oude woordschikking zijn krachtige middelen tot afwisseling in den anders zeer eentonigen hoofdzinvorm. Zware aanloop versterkt bovendien door den nadruk op de vooraangeplaatste zinsdeelen het zinsverband. Coördinatie, oude woordschikking, dipodisch rhythme5) en beknopte zinsinhoud6) zijn belangrijke uitingen van den antieken stijl in den Ferguut.

Algemeene samenvatting.

A. Syntactische vormen.

Ferguut: 379 zinnen.			Aanloop.
			nom.	meerl. adv.	eenl. adv.
Van eén vs. Met inversie. Eenv. praed.			56	26	41
		sameng. praed.	46	19	29
	Zonder inversie		43	16	-
Niet van eén vs. Met inversie			34	18	35
	Zonder inversie		9	7	-
			188	86	105

Moriaen: 191 zinnen.
Van eén vs. Met inversie. Eenv. praed.			2	28	61
		sameng. praed.	-	7	23
	Zonder inversie		-	1	-
Niet van eén vs. Met inversie			5	13	50
	Zonder inversie		1	-	-
			8	49	134

Vostaert: 278 zinnen.
Van eén vs. Met inversie. Eenv. praed.			35	21	39
		sameng. praed.	11	7	14
	Zonder inversie		4	1	-
Niet van eén vs. Met inversie			60	28	55
	Zonder inversie		3	-	-
			113	57	108

Penninc: 280 zinnen.
Van eén vs. Met inversie. Eenv. praed.			17	37	56
		sameng. praed.	4	16	24
	Zonder inversie		1	-	-
Niet van eén vs. Met inversie			16	25	84
	Zonder inversie		-	-	-
			38	78	164

Opmerkingen.

1. In deze samenvattende statistiek van alle zinnen met aanloop wijzen de schuin gedrukte getallen de bijzondere stilistische neigingen der dichters aan; de vet gedrukte leggen nog eens den nadruk op de verschillen in het belangrijkste stijlkenmerk, nl. de graad van voorkeur voor zwaren nominalen aanloop.

 

2. Het is gebleken, dat er zoowel rhythmisch als syntactisch een groot verschil bestaat tusschen de zinnen met zwaren en die met lichten aanloop. Geen wonder, dat ook het stilistisch effect verschilt. Beide soorten van aanloopzinnen brengen door de vooraanplaatsing van het werkwoord afwisseling in den syntactischen vorm der zinnen. Evenwel alleen de omvangrijke, zware aanloop is, in de verhalende gedeelten der epische gedichten, de weerslag van een streven naar krachtige opwekking der aandacht bij de beschrijving van de spannende gebeurtenissen. Het is daarom begrijpelijk, dat niet uit de statistiek1) van de zinnen met aanloop in het algemeen maar wel uit de vergelijking van de voorkeur voor zwaren aanloop, de fijnere stijlverschillen van de dichters kunnen worden afgeleid. Enkele aanhalingen uit den Walewein van Vostaert mogen nog eens de aandacht vestigen op de afwisseling, die de zinnen met zwaren aanloop door hun vorm brengen in de epische beschrijving:

Men vergelijke zinnen als in vs. 9735 en 9907 met een zin van gelijken inhoud maar in den vorm S V -:

De stilistische waarde van dezen zin (vs. 9668) zou niet veranderen, wanneer de syntactische vorm door een lichten aanloop werd omgekeerd:

3. Niet zonder reden kan men daarom vragen, of het gerechtvaardigd is, bij een stilistisch onderzoek als het onze uit te gaan van een samenvattende onderscheiding der zinnen met aanloop in het algemeen, waardoor de twee groepen van zinnen met zwaren en lichten aanloop kunstmatig worden bijeengevoegd, die syntactisch, rhythmisch en stilistisch hemelsbreed verschillen en feitelijk niets anders gemeen hebben dan een negatief verschijnsel als de vooraanplaatsing van een ánder woord dan het subject. Het antwoord is zonder twijfel bevestigend. Bij de beschrijving van de wisselwerking tusschen versen zinsbouw is nu eenmaal een indeelend stelsel onontbeerlijk en dit stelsel moet zooveel mogelijk worden gegrond op formeele onderscheidingsmiddelen. Evengoed als de typen der verzen formeel zijn, is de indeeling der zinnen in twee typen S V - en - V S vrij van logische en stilistische overwegingen. Daarna, bij de vergelijking der geleding van de typen, is het natuurlijk noodig, zoowel de stilistische invloeden, als de verhouding van de zinsdeelen tot het rhythme te overwegen. In den Ferguut bij alle zinssoorten en bij de andere dichters in de zinnen met zwaren aanloop blijkt het nauwe verband tusschen hun voorkeur voor bepaalde rhythmische typen en een bijzondere zinsgeleding.

Vaste regels zijn echter bij de beschrijving van den syntactisch-rhythmischen stijl niet te verwachten. Stijl is een samenvatting

van betrekkelijke verhoudingen; men vergelijkt de graad van voorkeur voor bepaalde vormen en gaat niet uit van een vooropgestelden vorm.

Betrekkelijk is de rhythmische waarde der woordsoorten en zinsdeelen; deze wisselt al naar gelang van den zinsvorm en de zinsgeleding, gelijk duidelijk blijkt uit de heffing van het verbum finitum. Ook de ‘regel’ dat meerlettergr. aanloop zware heffing draagt en eenlettergr. lichte, wordt onderbroken, eenerzijds door ‘daerne’ en ‘doene’, anderzijds door ‘wel’ en ‘saen’.

Betrekkelijk is de eenvormigheid van het rhythmische type van bepaalde zinssoorten. Zinnen met zwaren aanloop hebben weliswaar meestal het type A of E, maar bij Penninc niet. Zinnen met lichten aanloop het type B of C, maar bij zware heffing van het werkwoord ontstaat dikwijls het type A.

Evenwel, dat het mogelijk is, deze betrekkelijke verhoudingen vast te stellen, is een uitkomst van groot gewicht zoowel voor de litteraire kenschetsing der gedichten als voor de vergelijkende middelnederlandsche syntaxis.

B. Rhythmische vormen1).

	BC	AE	Dip	M1	M2	M3	M4	M5	M	41	D	F	3.4.5.	Totaal
Ferg.	27	50	77	10	16	6	2	-	34	2	2	-	8	123
Mor.	22	14	36	18	27	2	-	-	47	-	-	-	8	91
Vost.	13	40	53	9	14	1	1	3	28	1	5	-	8	95
Penn.	31	23	54	16	23	3	-	-	42	2	-	1	11	110
	93	127	220	53	80	12	3	3	151	5	7	1	35	419

In 384 van de 419 verzen onderscheiden we vier heffingen: in 92%.

Van deze 384 zijn er 220 dipodisch geleed = 58%, 151 monopodisch = 39% en 13 anders = 3%.

Van de 151 monopodische verzen zijn er 133 = 89% van de typen M₁ en M₂, dat wil zeggen de typen, waarbij de twee laatste heffingen zwaar zijn.

Dipodisch of monopodisch M₁ M₂ zijn dus 353 van de 419 verzen = 85%.

Op 15% na vallen dus alle verzen onder de zes typen A B C E, M₁ M₂.

Opmerkingen:

1. De dipodische verzen en de typen M₁ M₂.

Uit de dipodische verzen blijkt nog duidelijk, dat het rhythme de voortzetting is van dat der oudgermaansche poëzie met twee heffingen:

De vetgedrukte zinsdeelen bevatten den eigenlijken inhoud der mededeeling en zouden, alleenstaand, de kern vormen van hetzelfde rhythmische type als dat der volledige verzen, maar dan op den grondslag van twee heffingen. De overige adverbia, pronomina en lidwoorden veranderen aan den inhoud der zinnen weinig, maar maken verdubbeling van het getal heffingen door twee bijheffingen mogelijk. Men vergelijke de eerste drie A- verzen met de volgende Beowulfverzen, die denzelfden zinsvorm vertoonen en denzelfden inhoud hebben als het eerste A-vers:

Het ligt voor de hand te vermoeden, dat het streven naar verdubbeling van het getal heffingen de oorzaak werd van het ontstaan der voornaamste monopodische typen. We hebben gezien1), dat de eerste vershelft in bepaalde syntactische verhouding tweé zware woorden bij eén zware heffing kan bevatten terwijl dit in de tweede vershelft niet mogelijk is. Begrijpelijk is het daardoor, dat juist de typen M₁ en M₂, met twee zware heffingen in de tweéde vershelft ( en in alle gedichten zoo talrijk vertegenwoordigd zijn, vergeleken met de typen M₃ M₄ M₅ (89% tegenover 11%). Het type kan men beschouwen als een verzwaring van B en C, het als een verzwaring van A en E.

Men vergelijke daartoe:

I

met de dipodische verzen B en C:

en II

met de dipodische verzen A en E:

In de monopod. verzen van beide groepen is blijkens de cursief gedrukte woorden van bijkomstige syntactische beteekenis gestreefd naar een schema van vier heffingen. Maar het is niet gelukt, door een zeer bepaalde woordkeuze (lichte aor. adverbia, composita, pronomina) de dipodische geleding der vier heffingen en daarmede het beginsel der oudgermaansche rhythmiek (twee overheerschende hoogtepunten) te handhaven. Vergelijking met de dipodische groepen maakt dit duidelijk.

Het is evenwel noodig, er op te wijzen, dat ook reeds de oudgerm. ‘Schwellverse’ het zinstype dezer mnl. monopodische verzen bevatten:

Het ags. ‘normalvers’:

staat in dezelfde verhouding tot het ‘schwellvers’:

als het mnl. dipodische vers:

tot het monopodische type M₂:

2. De heffingen.

Het is niet altijd mogelijk het getal en de plaats der heffingen en den omvang der tusschenliggende dalingen te bepalen. In de eerste plaats blijkt dat bij de verzen met drie heffingen. In veel gevallen is het mogelijk te veronderstellen, dat in den tijd van het ontstaan van het gedicht, bij diphthongische uitspraak van een der heffingslettergrepen, een tweede bijheffing in het vers werd onderscheiden, die ons oor niet terstond treft:

In deze verzen brengt de diphth. uitspraak van de eerste heffingslettergreep niet veel verandering in de rhythmische golflijn ( in plaats van ). Dit is echter niet altijd zoo. Groot verschil is er bijv. tusschen:

In het laatste geval wordt zelfs de aanloop tweelettergrepig1).

Het is duidelijk, dat over zulke onzekerheden dikwijls het rhythme der omringende verzen beslist2). Maar toch blijven in zulke gevallen zoowel de subjectieve opvatting van den lezer3), als onze min of meer volledige kennis der mnl. taalverschijnselen van invloed op de bepaling van het rhythmische schema.

In nagenoeg alle verzen met drie heffingen zijn er twee zwaarder dan de derde4), zoodat de typen , , ontstaan. Rhythmisch staan deze verzen op eén lijn met de dipodische typen van vier heffingen, met dien verstande, dat ze nog dichter staan bij den oorspronkelijken vorm zonder eén enkele bijheffing. Verzen als: zijn feitelijk oude B-typen van het schema , waarbij zich in de tweede daling geen bijheffing heeft ontwikkeld5). Een overgang naar het schema met twée bijheffingen hooren we in:

Tot vijf heffingen zijn we, ook al omvat een daling drie of vier lettergrepen, zelden geneigd, om redenen die het zinsaccent raken.

Hoe heviger het contrast is tusschen het accent der zware en lichte deelen, des te grooter kan het getal der dalingslettergrepen zijn. In den Ferguut met zijn opmerkelijken tweeledigen zinsbouw, hebben we reeds opgemerkt, hoe door de scherpe scheiding der twee paren van heffingen de tweede daling gedeeltelijk voorslag van de derde heffing wordt:

Zoo ook:

Van nog grooter beteekenis is het zinsaccent bij de overbrugging van een lange daling tusschen de eerste en tweede heffing:

Ook tusschen de derde en vierde heffing:

Twee lange dalingen in:

Het hevig bewogen rhythme van de meeste dezer zinnen1) zou vergaan in een lijzige dreun, wanneer we, toegevende aan een ongewenschte zucht naar gladder metrum, wilden lezen:

Het is echter ook begrijpelijk, dat we onverschillig zijn voor het getal der heffingen, en er nu en dan vijf aannemen, in zinnen wier inhoud niet tot grooten nadruk en declameerende voordracht stemt:

3. De dalingen.

In de verzen met vier heffingen wordt door de mogelijkheid van diphth. uitspraak de vaststelling van het getal dalingslettergrepen bemoeielijkt.

Er zijn verzen, waar uit de regeling der enclise van pronomina, uit syncope en uit het al of niet weglaten van ontbeerlijke woorden een streven tot regelmatige afwisseling van heffing en eén dalingslettergreep (alternatie) blijkt:

Evenwel in verzen als:

is alleen bij diphth. uitspraak van de eerste heffingslettergreep het metrum alterneerend. Bij monophth. uitspraak ontbreekt een dalingslettergreep tusschen de eerste en tweede heffing2).

Daarentegen is de maat van:

alleen bij monophth. uitspraak van ‘thoeft’ alterneerend. Bij diphth. uitspraak bestaat de laatste daling uit twee lettergrepen.

Een evengroote onzekerheid wordt veroorzaakt door de mogelijkheid van ‘svarabhakti’ na een liquida:

Bij diphth. uitspraak van de cursief gedrukte woorden (perret, berrech) is de maat alterneerend.

 

Zoo komt het, dat nòch de verzen met alterneerend metrum, nòch die waar een daling ontbreekt1), nòch die waar de daling twee of drie lettergrepen bevat, met zekerheid kunnen worden vastgesteld. Gelukkig daarom, dat niet de afwisseling van heffing en daling, maar de onderlinge verhouding van de heffingen den grondslag uitmaakt van onze stilistische vergelijking van vers- en zinsbouw.

 

Leysin.

g.s. overdiep.