Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 34

[p. 241]

Fragmenten uit Jan van Leeuwen's werken.

IV.¹⁾

⁺Van VI dinghen die toe behoeren eener ghewaregher beghinen ende eenen afghescedenen gheestelyc mensche. Ende alsoe salse VI dinghen in contrarie vercrighen, daer mede Gode te dienen te haerre hulpen wert.

Nu vanden vierden boeke voert, omme te wetene cort wat eygelijc ghewareghen afghesceydenen lieden, ende sonderlinghen beghinen, toe hoert, die haer butenste natuere ende oec haer binnenste natuere beyde te samen Cristo in suvere reynicheit willen besitten. Hier op willic dit boeck maken. Ay deus, ende oft ic alselke een beghine coste gheraken, die de werelt soe gheheellijc wilde verdoren, datse Cristus eneghe woort metten⁺ inwendeghen oren mochte ghehoren, soe worde si seker ter rechter siden wtvercoren. Mar nu vindic lutter goeder beghinen nocht int dleven noch oec int schinen van buten noch van binnen. Maer een dinc van drien soudic gherne raden eenre beghinen oft eene[n] geesteliken mensche, wient waer, dat hi ommer deen dede van drien, want het moet ommer alsoe sijn.

Deen es: wat menschen die voer de hant qualijc varen wilt, hi sette hem gheheellijc den duvel ende der werelt te behaghene.

Dander es: wat mensche die hem simpelijc houden wilt na wise der heilegher kerken, hi sette hem tamelijc daer na, soe dat hij dmiddel houde in alle dinghen een goede effene ghemeyne wise der heylegher kerken, daer hem nyemant aen stoten en mach, ende gae tamelijc van cledinghen ende van abite, niet te verworpelijc noch oec niet te blinckende, in dien

1) Zie hierboven blz. 123-148 en blz. 153-183.

+ fol. 121b

+ fol. 121c

[p. 242]

dat hi der duveliker werelt, die deen dander te sonden trecken willen overmids haer behaghelheit, nie en ghelike¹⁾, mar gheeft elken goet exempele, soe dat de doocht aen u blike, effene seden ende rijp ghelate²⁾, dat ionc vrouwen al te male staet. Mar wildi u een ghehele trappe hoeghen, soe nemen wij terde poent voer⁺ oghen, omme te wetene voer alle dinc, wie ende wat eenre ghewaregher beghinen sal toehoren, die gheheellijc alle de werelt wilt verdoren, dat es te verstane dat si alle cierheit der werelt van buten ende oec van binnen te male wt haerre herte sal worpen ende begheven, wilt si Cristus³⁾ van buten ende oec van binnen in suvere reynicheit leven.

Hier toe behoren eenre ghewaregher beghinen oft enen afghesceydenen gheesteliken mensche VI dinghe toe, ende alsoe salse VI dinghe in contrarie vercrighen, daer mede Gode te dienen tot haerre hulpen weert. Dierste es dat si van buten alle cierlike treckende behaghelheit sal verworpen, ende gaen daer toe verworpelijc ontlixent⁴⁾, onghelijc der werelt, op dat men haer niet aen en sueke noch en bestoete van enegher vremder werliker liefden. Want aende tekene bekintmen den man, van wat gheslechten dat hi es, als men sijn wapene van buten aensiet; daer na wert hi bestreden, ende oec meneghe beghine alsoe ghelijc, na dat si haer van buten ciert ende wtsettet na wise der werelt. Want ghelijc suect sijns ghelijc, sprect de meester van natuere.

Dander dat eenre ghewaregher beghinen toe hoert, es datse haer ontrecken ende ontiyen⁵⁾ sal alre wtwendegher heymeliker⁺ nawandelinghe, soe dat si eghenen sonderlinghen vremden vrient te lief oft lieve⁶⁾ en hebbe van buten vercoren, die haer scade[n] oft letten mach tusschen haer ende Gode; want dat soude

1) Hs. gheliken.

2) Lees om het rijm: ghelaet.

+ fol. 121d

3) Op te vatten als datief = Cristo.

4) = ontlijcsent. De veel voorkomende n kan ontstaan zijn langs fonetiese weg, en door versmelting met ontlikenen. (Zie Mnl. Wdb. i.v.). Vgl. blixene (= blixeme).

5) De y van dit woord is in het Hs. onduidelik: er zou ook x kunnen staan, maar met dit vreemd gespelde woord zal wel onttiën bedoeld zijn.

+ fol. 122a

6) De woorden ‘oft lieve’ lijken mij een invoegsel.

[p. 243]

haerre zielen ende haerre consciënciën meeste viant sijn, die haren vriën inkeer bename tusschen haer ende Gode. Dat waer mij een scadeliker viant dan die ghene ware, die mij al eerterijke beroven mochte.

Dat derde dat eenre beghinen echter toe hoert, es: waert dat sake dat eenich man haer ghenaken oft teghen haer spelen woude, dien salse toonen een rijpe, swaer, onweerdich aenscijn.

Maer ten vierden male sal sijre noch meer toe doen, waer dat sake datse eenich man helsen oft cussen, oft sijn handen in haren boesem steken woude. Dien salse onwerdichlijc hurten ende van haer stoeten, val daer hi mach, al soude hi oec den hals breken. Mar besie haer selven herde wel, ocht sijt doen soude den ghenen dien haer herte beste ghelosten ende ghelieven mochte, of dien sij weet.¹⁾

Maer ten vijften male sal haer doen drievout meer dobbel wesen, waer dat sake dat eenich man sijn hande woude ontamelike onder haer cleder steken, met quader onsuvere ghelost heet ontsteken. Dien salse haestelijc slaen voer mont, sonder⁺ beraden, ter selver stont, ende dan sal haer aflaet dobbel wesen.

Maer ten sesten male sal eenre beghinen daer af haer werc viervout dobbeleren, waer dat sake datse eenich man teghen haren wille oft teghen haren danc vercrachten woude. Ende en canse hem niet on[t]vlien, si machne doot slaen sonder ommesien, ende es daer toe gheabsolveert van Gode, want si sterft inde X ghebode. Mar eer sal de maghet haer selven gheven in de doot, eer si viele inder hellen noet.

Ende nu willen wij voert onse vorste materie verclaren vander inwendegher gheesteliker reynicheit des herten, hoe dat lichamelike reynicheit ende gheestelike inwendeghe suverheit te gadere concorderen ende overeendraghen selen met eenre gheliker ghevoelsamheit van buten ende van binnen, soe dat dinnerste deel [dat] butenst deel ghewildechlijc na hem sake tot

1) De laatste vier woorden zijn niet duidelik. Misschien is, tegenover het veronderstellende ‘mochte’, de bedoeling: of die zij werkelik reeds liefheeft.

+ fol. 122b

[p. 244]

enicheyden weert. Daer ontfeetmen de hoechste crone boven redene, ende die crone es een inwendeghe volcomene cierheit van boven tot beneden alre doochde en[de] alre goeder werken. Want daer beghint ende eynt van boven nederweert alle ghewarighe heilicheit. Maer dit van beneden opweert te vervolghen, hier toe behoren ons noch, als ic eer seyde, VI dinghen. Ende⁺ dese VI dinghe selen contrarie sijn na eenen sinne den anderen VI dinghe[n] die ic voer seyde. Want alsoe gheliker wijs als ic der maghet voer hebbe gheleert, hoe dat si van buten alle manne ende alle hinderlijcheit scouwen ende vlien sal, wilt si suverheit behouden, alsoe willic ons voert leren, hoe dat wij met onsen begheerliken crachten van binnen inweert teenicheyden wert moeten vlien, op dat onse here Ihesus Cristus, onse eneghe brudegom, inden oversten deel ons gheests sonder middel gheboren ende gheopenbaert sal worden in deweghe levene, daer hi met sinen vader een enich een es. Ende als de maghet dit vercrijcht overmids oeffeninghe, ende inwendeghe vriheit boven ende buten haer selven met Gode in enicheit beseten heeft, dan sal haer crone drivout dobbeleren met alle der gheesteliker cierheit diere toe behoren sal, beyde van buten ende van binnen. De nederste sal sijn een lijfelike oft lijfleke¹⁾ crone, gheciert met sedelike doochden na wise der heylegher kerken.

Ende dander een redelike inwendeghe crone vol van doochden ende van alre heylicheit, gheciert metter graciën Gods.

Ende de derde een gheestelike crone, die van boven tot beneden gheciert ende ghecleedt sal sijn overvloedelijc boven gracie inder gloriën Gods.

+ fol. 122c

1) De laatste twee woorden schijnen een invoegsel, tenzij lijfelïke op te vatten is als liefelike, en dus woordspelend gebruikt.

⁺Vanden staet der cluseneren ende wat hen sonderlinghe toe hoert.

⁺Ende dit hoert sonderlinghe clusenaren toe, dat sij met haren verhavenen opghevoerden crachten haers gheests boven hen

+ fol. 133d

+ fol. 134d

[p. 245]

selven vernuftelijc souden wandelen, dedense haren dinghen recht, maer neense niet. Ghelooft sij God, desere cluseneers es nu opten dach van heden luttel goets¹⁾ in eerterike, die der enicheit leven, noch van buten noch van binnen. Want sij loepen van steden te steden, dach na dach, ende van lande te lande ende sijn rechts der werelt een scop ende een scande voer de oghen der menschen, want sij slechten den speellieden, die nyegherincs noeder en sijn dan thuys. Alsoe en sijn oec die ghene, die heden dachs clusenaren heten, die vintmen selden eeneghe wile thuys, noch dach nocht nacht; het loept al hare ende tare: het slacht den ludicx²⁾ hare. Want bi na al dats heden daechs gheestelijc ende afghesceden van der werelt sijn souden, dat kikelt bi na al wtwert³⁾ ende heeft meer sijn oghen op tijdelijke dinghe ende op noet des lichaems, danse doen op notorfte der zielen oft op eweghe dinghe: daer steetmen laeuwelijc⁺ of alse niet na. Ende oec selke andere menschen, die yet gheesteliker eerstachticheit in hem ghevoelen, die keren hen terstont ten volke wert, omme dat sij yet meer spreken connen van Gode dan andere liede. Ende alsoe behaghen die liede oec hen selven overmids haer wel spreken in gheesteliker hoverdicheit, die in voer ende oec in na,⁴⁾ boven alle dinc swaer te verwinnen es. Want hoe heylichlijc de mensche leeft, al tot in sijn eynde heeft hi ommer yet te stridene teghen gheestelike hoverdicheit. Want als alle andere sonden onder de voete sijn gheworpen: oncuysheit, gulsicheit, traecheit, ghiericheit, haet, nijt, toren, dan coemt hoverdie ende behagen ons selfs van niewe te voren ...

1) ‘luttel goets’ is één woord = geen (Mnl. Wdb. IV, 908).

2) Achter dit vreemde woord is wellicht ludich te zoeken. Vgl. hiervóór (blz. 169); luedighe honde, maar ook het woord hare is niet duidelik. (l. bare? Vgl. Opm.).

3) Bij deze passage staat op de rand van het handschrift: Nota super optime.

+ fol. 135a

4) Deze uitdrukking staat hier met dezelfde betekenis als ‘vore ende na’, nl. bij verschillende gelegenheden, steeds (Zie Mnl. Wdb. IV, 2060, waar geen voorbeeld met ‘in’ te vinden is). Het ontstaan zou verklaard kunnen worden door de bijgedachte: in vroeger en in later tijd.

[p. 246]

⁺Vander swesteren ende lolarden ende broetbagaerden ende van alsulkerandelike volke staet. Ende vander inwendeghe gheestelike mesquamen haerre letsaemheit. Ende oec wat si iaghen, daerse lutter met beiaghen, al eest dat si den armen schijn van buten draghen.

Gheliker wijs dat ghi voert horen selt overmids dat vijfste princepale boec van swesteren ende lollaerden ende brootbagaerden ende van alselkerande volc, dat na sijn eyghen hoeft ende na sijnen goetduncken leeft ende hem al meest houdt in wtwendegher eyghentheit van penitenciën ende oec in voernemenden scijn van buten, daer luttel aen belanc es, dat sij⁺ groot ende swaer achten. Mar vanden vierden boec laet ic hier vele achter ende wil u voert segghen der bagaerde prijs ende oec noch meer haren verborghenen lachter: het waer sonde ende oec scande, lietic de waerheit achter, want mij God overmids sijn ontfermherticheit daertoe vermaent ende roept ende verbonden heeft ende oec minen gheest voer sijn aenscijn daer toe besworen heeft, sijn gheestelike vonnesse te openbaeren, dat es een ghewarich ghetughe oft een orconde te ghevene tusschen quaet ende goet ende tusschen goet ende noch beter, ende ten dorden male tusschen dat beter ende oec dalre beste te gherakene sonder dolen, die werden yerste gheleydt vanden gheeste Gods sonder middel ter hoechster scolen. Want daer de hoechste scole der godliker minnen overmids bloten verhavenen inganc van gheeste beghint; daer in oft daer boven int yerste volcomen armoede des gheests daer wij ons selfs ende alre eenwilligher eyghenheit overmids godlike minne te male ons selfs verloechent ende in Gode ghestorven sijn. Mar dit simpele eenwoldeghe verteghen gheestelijc armoede dit en es nyegherincs te sueken; noch binnen ons noch buten ons en eest oec niet te vindene met eneghen werke, noch met al⁺ onsen doene, dat wij ommermeer ghewerken moghen na ghebeelder wijs. Want het houdt hem boven alle menichvoldeghe wisen van inwendegher oeffeninghen ende boven alle creatuerlike

+ fol. 124b

+ fol. 124c

+ fol. 124d

[p. 247]

navolghinghen in die blote eenvoldeghe overweselike ghestillicheit¹⁾ ons gheests, weselijc rustende in Gode. Boven alle overlidinghe werdet salichlijc in Gode, God met Gode beseten boven alle beweghinghe, daert in hem selven noch toe noch af en nemt. Ende van desen volcomen armoede waest dat onse here sprac: ‘Salich sijn die arme des gheestes, want hemelrijc es haerre’. Dats der gheenre, die aldus boven hem selven ende oec boven al haer werke in Gode ghestedicht ende weselijc inwoenachtich een setel²⁾ oft een troen Gods sijn, daer God op rust, want daer es Gods inwoninghe. Mar nummermeer en mach de mensche des ghevoelen, hi en si ten yersten overleden al onghestedicheit deser werelt ende oec alle sijns verstants, beyde van buten ende oec van binnen. Ende daer werden wij thronen, daer wij Gode boven alle navolghende beweechlijcheit besitten, dat es in die middelste iera[r]chie van den IX choren, daer de middelste inghelen in sijn. Ende dit heten ende oec sijnt die berrenneren³⁾, die daer altoes bloot instaren ende weselijc overneyghen,⁺ gheeste met gheeste, in salicheyden tot in de heyleghe stat der ghenadicheit Gods, dat es in dat sanctum sanctorum daer den mensche alle mesdaet ende alle daghelijcsche sonden, groot ende cleyne, in elke[n] oghenblicke te male verlaten ende vergheven wert ende oec die pine des vagheviers quite, alsoe dicwile als de mensche met sijn bloten eenvoldeghen ghesichte overmids minne ende kinnesse boven redene gheet, dat es alle uren alsoe dicwile, als de mensche antwoerde ende dat ingheesten Gods sonder middel ontfeet, van boven nederwert horende es dat inspreken Gods, dat es Cristus stumme, dwoort des vaders inden gheeste ghehoort. Want het en was, noch en es noyt mensche soe simpel noch soe grof, noch soe plompen esel van verstane, noch oec egheen soe groten sondaer, maer hadde hi Cristus stumme eens inden gheeste ghehoort ende

1) Hs. gheestelicheit, veranderd in ghestilicheid. Bedoeld zal wel zijn: ghestillicheit (vgl. bij Ruusbroec: ‘ene ghestilde ledicheit’. Vgl. ook: een valsche duistere stille haers selfs (beneden, blz. 15).

2) Hs. eensetel.

3) Hs. berrēnneren. De tweede r is bovenaan bijgeschreven. (Zie Opm.)

+ fol. 125a

[p. 248]

vernomen ghevoellikerwijs metten inwendeghen oren, op die selve ure waer hi een scouwende mensche ende soude ter stont iubelerende werden ende ontspringhen hem selven overmids hertelike ondrachlike vroeude.¹⁾ Van bliscapen en soude de mensche dan voertmeer in hem selven niet ghedueren noch ghebliven connen overmids hemelsche inwendeghen verlanghenisse van begheerten te Gode wert. Want Cristus stemme ende sijn eweghe woert dat doet ons Gode grootachten ende oec alle andere⁺ dinghe cleyne weghen, die hier beneden sijn. Ende oec doet ons Cristus stumme ende sijn eenvoldeghe inspreken, roepende in ons van boven nederwert, ons selven overliden in elker uren, als ic eer seyde, ende oec mede alle vremde onghestedicheit deser werelt. Ende alsoe wert de mensche een quicborre oft een levende gheestelike fonteyne, ebbende ende vloeyende ende overvloeyende, orspronghende ende weselijc iubilerende²⁾ boven al dit rustende in Gode.

Ende overmids dese drie dinghe wert ende es de mensche volcomelijc Gode ghelikende in alre heylicheit.

Dierste es: wij selen gheheelike wederboecht ende opghericht staen met alheit ons selfs, overmids dreyheit weselijc inghekeert in enicheit. Ende alsoe selen wij altoes inwert ebben met eenen eweghen hongherighen dorste na die onbegripelike overvloedeghe satheit Gods, die wij in doverste ons gheests boven al ondersceet, God met Gode, beseten hebben boven alle werc ende oeffeninghe, alsoe ic dicwile ons vermaent hebbe.

Dander wise, daer wij Gode echter in ghelijc sijn, dat es, dat wij wt ende overvloeyen selen overmids gracie ende glorie; metter selver meldicheit die God es selen wij verwollen hemel ende eerde. Ende al dat graciën ende ghenaden behoeft ende hebbelijc es tontfane, dat sal een godtelijc overcomende mensche al verwollen ende boven mate metter rijcheit Gods.

Maer dat derde houdt hem simpel boven dese twee riken

1) Lees: vroude. Misschien heeft de zestiende-eeuwse afschrijver met zijn spelling een andere klank aan willen duiden.

+ fol. 125b

2) Hs. iublierende.

[p. 249]

na onbeweechliker wijs, dat es een ghestedeghe, ghestilde, eenvoldeghe, weselike, overweselijcke¹⁾ satheit Gods, daer wij boven ons selven mede in Gode rusten ende weselijc inwoenachtich sijn na ghebrukeliker wijs sonder wederkeer ende daer sij[n] wij Gods ende ons selfs ende alles ledich boven onse selvesscheit.²) Maer met onse levenden, gheesteliken crachten selen wij opgherecht ende voerstaende bliven ende altoes werkelijc overwert scouwende ende sien overmids dreyheit in enicheit. Ende dat es de hoechste vroude ende welde, gracioeste melodie van bliscapen, die inden gheeste gheleghen es, oft die ic weet. Maer met onsen ghedooden gheesteliken crachten, daer wij puer arme van gheeste sijn ons selfs te male beroeft ende overleden, al soe selen wij inde godheit rusten ende sweven. Ende tusschen dese twee, dat es tusschen onsen vriën inkeer te Gode ende dat weselike besitten Gods, soe houdt haer altoes caritate in ons, daer wij alle doechde met werken te Gode, tons selven ende oec tonsen evenkersten voertmeer ewelijc daer boven.

⁺Siet, aldus hebbic u de hoechste gheestelike vonnesse Gods gheopenbaert, dat sonderlinghe die arme des gheests ende die wtvercorene ende oec die ghene, die in ordenen sijn gheset te levene naden rade Gods, van rechte in hem ghevoelen souden, warense gheleydt vanden gheeste Gods ende verhaven boven haer selven, ende waren de ghene, die verworpelijc gaen dat sij van buten scinen.

Want dit souden wij al principalijc vercrighen met vier dinghen.

Dierste dat wij Gode gheheelic minnen souden om hem selven.

Dander dat wij ons selven gheheellijc minnen ende lief souden hebben omme Gode te dienen ende sijn vri-eyghen knecht te sijn voertmeer ewelijc.

Dat derde es, dat wij elken mensche selen doen, dat wij willen dat hi ons weder doe, alsoe dewangielie tuucht: dat es een effen gewichte.

1) Hs. overwelijcke. Opmerkelik is de waarschuwende kanttekening in het manuscript: ‘Cave verbum sed non sensum’, d.w.z. verwar deze opvatting niet met de leer van de ‘vrije geesten’, die zich van dergelijke termen bedienen.

+ fol. 125d

[p. 250]

Maer ten vierden male selen wij onsen viant minnen ende hem lief doen, biddende voer hem ghelijc onsen vrient.

Dit soude ons al even licht sijn, conste wij te gronde ons selfs van binnen ghesterven ende ons gheheellijc onder ende overgheven in ghedoechsamheyden onder die gherechticheit Gods als in sijn ontfermherticheit sonder ansel ende eeneghe wrake alle dat te lidene ende vriwillichlic te ghedoeghene, dat God op ons ghestaden ende ghehinghen wilt. Ende oec wat⁺ ons eenich mensche aen doen mochte, waert rechte of onrechte, wij soudens alles even effene ghelijc sonder verkiesen staen, waeren wij gheheellijc metten gheeste inwert horkende overmids de binnenste ons heren Ihesu Cristi in Gode ghestedicht ende inwoenachtich verhaven boven ons selven, soe behielde wij altoes volcomelijc wet der minnen in eenpaerlinghe vrede onser binnenster eenvoldegher gheheelheit, dat die niet ghequest noch ghescoert noch oec ghedestrueert en worde van vremden wtsinneghe saken. Mar al dat in ons es ende leeft, beyde herte ende sin, ende ziele ende lijf, dat selen wij scoren ende breken loveliker wijs, consten wij, overmids inwendeghe verlanghenisse van begherten te Gode wert, ende alsoe navolghen al crighende in ontblivene onser binnenster gheheelheit. Ende souden ons daer toe op ons selven tornen, omme dat wij Gode engheen tijt oft engheen wile ontbliven van sinen claren gloriosen aenscine te scouwene sonder middel. Want dese inwendeghe stuerheit te Gode wert in ons behouden; dit es een heilich toren ende een gheestelike quale inder zielen, die den mensche nummermeer in hem selven ghedueren noch rusten en laet. Want wie dat hem op sijns selfs persoen torneghet, al hadde hem een andere yet mesdaen, hi es herde licht versoent, want hi suect altoes ootmoedelijc ghenade als oft hi selve mesdaen hadde. Want met eghenen dinghen en mach eenwilleghe eyghene crighelheit bat noch lichtere verdreven noch oec verwonnen werde[n], dan dat de mensche egheen dinc en ande¹⁾ noch en wreke noch

+ fol. 126a

1) Hs. onde.

[p. 251]

hem en beclaghe, wat datmen sinen persoen allene aendoet oft over den hals segghen mach.¹⁾ Siet, dit es wel [d]beste dat ic weet, dat de mensche hem selve drucke ende te gronde late.

Maer nu machmen cort voert vraghen waer omme dat alle goetwilleghe menschen des niet en ghesmaken noch en ghevoelen ende oec mede sonderlinghe die ghene, daer dit boec op ghemaect es, als op swesteren ende op lollaerde ende op alselkerande volc, die ‘darme kindere’ willen gheheten sijn, tfi der scanden! Dit en doet anders niet dan haer onghelike onhebbelicheit oft haer eyghen eencrigelicheit van binnen, daer alte vele af te segghene ware van meneghen quaden verborghenen poenten diese bina al ghemeynlijc in hen draghen, beyde swesteren ende lollaerde, ghelijkerwijs dat ic met haers selfs inwendeghe ghevoelene openbaer proeven sal, al doe ict seker noede. Mar hem eest noet; ende meer sal ic aensien de gheestelike noet mijns evenkerstens dan den luut mijnre scanden, op dat mijn caritate in hem ende oec in allen menschen van Gode weder te Gode vloeye, soe blivic vri van alder vremder famen.

⁺Nu willic u voert openbaren haer inwendeghe gheestelike mesquamen haerre letsamheid, ende oec wat si iaghen, daerse luttel met beiaghen, al eest dat sij den armen schijn van buten draghen. Dit moet ic Gode claghen, dat sij den gheesteliken inwendeghen armoede, daer al de macht aen leghet, soe onghelijc ende soe verre ende so vremde sijn ende en wetens nochtans selve niet. Want ic waen wel op mijn ziele ende op mijn beste ende oec inder waerheit, die God es, ghesproken, dit es mij dmeeste, dat de dusenste swestere ende oec bagaerde niet en sijn gheëyscht noch gheleydt sonder middel van Gods gheeste. Maer het doet haer eenwilleghe aenghenomen crighelheit, dat sij deen den anderen trecken vanden ambachte, om dat sij van haren dinghen soe vele houden ende haer wtwendich armoede, al²⁾ omme broot gaen, soe groot achten boven andere lieden staet. Siet, dit es de sake ende de waeromme,

1) Vgl. in Brabantse teksten: over hals comen, over den hals comen = overvallen (Mnl. Wdb. III, 53).

+ fol. 126c

2) Lees: als?

[p. 252]

dat menich simpel goetwillich mensche sijn ambacht laet varen eer hijt selve weet, waer hijt heeft, dat hem cort namaels berout, al scaemt hi hem weder te keeren. Ende omme dat hij eens of tweewerf heeft horen preken oft prisen armoede des gheests, hoe edele dat es, hier omme loept hi wt sinen eenwilleghen⁺ hoefde met eenre crighelheit van lande te lande, hier oft daer omme der lieden broot, oft gheet in een celle wonen met anderen broederen, die selve alsoe crighel ende eenwillich sijn na haer goetduncken. Ende aldus driven de cellebroeders haer eenwilleghe, aenghenomene crighelheit oft haer eyghen goetduncken vaste voert ende houden oec luttel goets van yemene yet, hi en si sonderlinghe van haerre wisen ochte hen ghelijc; dien selense hoechlijc prisen ende loven, ende oec sonderlinghe die ghene, die hen daghelijcs goedertieren sijn, houdense vele af, daermen haers lichamen wel pleghet ende wijn over wijn drincken ghevet, daer waest goet. Want sij sijn al meest cranc van hoefde ende hebben hem selven ‘wt veroeffent’ - dit es der bagaerde segghen - ende en moghen daer toe niet meer vasten dan nauwelijc als de heyleghe kerke ghebiedt. Mar de XL daghe die vastense al wt, want sij moetent doen van noede, maer daer met staen sijs ave. Nauwelijc vastense voert de vridaghe; nochtan segghen sij, dat sijt al puerlijc van minnen doen. Het tfi¹⁾ der minnen ende oec alle der gheenre, die niet meer en willen doen dan nauwelijc dat de heyleghe⁺ kerke ghebiedt; cume latense te rechte dat sij verbiedt. Ende hier bi willense nochtans arme kindere ghepresen oft arme menschen gheheeten sijn, ende loven hen selven bedectelijc int ghemeyne, omme dat si den armen verworpenen scijn van buten draghen. Dit moetic anderwerf Gode claghen, dat menich met al sijn armoede de helle sal beiaghen, omme dat sij den gheesteliken inwendeghen armoede soe onghelijc ende soe verre

+ fol. 126d

1) Men zou geneigd zijn hier alleen ‘Tfi’ te lezen, maar ook Carel ende Elegast vs. 804 heeft als variant het fi (Mnl. Wdb. VIII, 291). Het schijnt dat men in de voorafgaande t een woordje et (het) gevoeld heeft. De dubbele t zou dan alleen een spelling zijn, zoals die in dit hs. meer voorkomt.

+ fol. 127a

[p. 253]

ende soe vremde sijn, ende en wetens nochtans selve niet. Want al eest alsoe, als ic noch meer hebbe ghesproken, dat sij overmids penitencie ende hert leven haer nature van buten doden ende arme ende aleyndich ende versmaet sijn op eerterike ende al dit omme Gode liden, dat hen van buten toe vallen mach, dits wel goet, mar het es een herde cleyn dinc teghen dinwendighe doot des gheests, eer wij ons selfs ende alre inwendeghe gheesteliker eyghentheit ghesterven, daer sonderlinghe de broot bagaerde alte sere van binnen met besmet ende verdonckert sijn, omme dat sij van hen selven ende van haren eyghenen goetdunckene soe vele van binnen houden. Overmids haer sonderlinghe aenghenomenheit van buten willense hen selven soe hoghe prisen ende achten haer leven ende haren brootganc,⁺ dien willense hoechlijc setten in haer herte boven alle ordenen ende oec boven alle state van leven die inder heyligher kerke gheset ende ghefondeert sijn, soe achtense haren staet ende haer wise, daer sij met loepen van lande te lande, soe groot, ende houden soe vele van mallec anderen, dat hen seker dunct dat nyemen haers ghelijcs sijn en mach. Van groter heylicheit knielense deen voer den anderen, niet van oetmoedicheyden. Want ic hebbe dit aen hen vernomen, sij en dadens enen bisscop niet, die nochtans sijn eyghene ziele heeft gheset voer hen. Maer trouwen, sij hebben paepscap ende oec sonderlinghe die ghene die de heyleghe kerke te berichtene hebben ende boven hen sijn moeten, willense oft en willense, die hebbense in groter onweerdicheit van mesmoghene, dorsten sijt wel openbaren, omme dat sij den priesterscape wiken ende onderdaen moeten sijn, dat heeft hen sere onweert. Ende dit coemt den bagaerden van inwendegher, gheesteliker, opdraghender hoverdicheit, die boven alle dinc swaer te verwinnene es, omme dat si van hem selven ende van haren dinghen soe vele houden. Boven alle andere ordenen achtense haren brootganc groot. Ende wildi weten, waer af hem dit meest coemt? Altemale van⁺ eenwillegher crighelheit; omme dat sij van buten vri ende eyghen haers selfs willen sijn, daer omme en gaense in egheen

+ fol. 127b

+ fol. 127c

[p. 254]

andere ordene, die nochtans puerlijc sijn gheset ende ghefondeert overmids de macht ende de cracht des heylichs gheests, ende segghen dit daer toe, wanneer soe de mensche hem selven verbonden heeft in een ordene, dat hi dan voert meer alle sijn werke niet puerlijc wt gherechter minnen doen noch werken en mach omme des eyghens bants wille der ghelooften, dat hijt doen moet. Ende dits een puer valsche glose, daer bina oft alle de lollaerts met omme gaen, ende houden dat alsoe si. Want soe de mensche meer sijns selfs can wtgaen ende hem verbinden in rechter ghehoorsamheit onder eenen anderen mensche, ya beyde van buten ende van binnen, soe hi sekerre van binnen ende oec mede vriër wert te Gode noch meer ende overvloedelikere alle sijn werke wt gherechter minnen te werkene. Want dordene ende de bant der ghehoersamheit onder den oversten prelaet, hoe inghe oft hoe nauwe hi es, hi en beneemt ons egheene inwendeghe vrië werke der minnen. Mar soe wij meer bants ende ordenen ontfaen ende ons selfs vertiën ende wtgaen, soe wij vriër van binnen werden. Want Peter, die⁺ apostel Gods, was alsoe vrij, doe hi op de doot inden kerker lach ghevaen, als oft hi op der straten hadde ghegaen. Des en connen swesteren noch bagaerde niet te gronde begripen noch verstaen. Mar si willen segghen ende oec houdense dit, dat mee[r]der es Gode te dienen ende hem allene ghehoersam ende ghevolchsam te sijn, dit achtense mee[r]dere vele, dan datmen eeneghen mensche om Gods wille ghehoersam oft onderworpen soude sijn oft oec in eeneghe ordene te gaen, daer houdense luttel af oft als niet. Want sij sijn teenwillich ende te crighel ende al teyghene haers selfs, ende hebben liever vri te sijn van buten en[de] te lopene van lande te lande omme der lieden broot; dat ghenuecht ende ghelust der natueren hondertwerf bat. Hoe groot wtwindich armoede dat een bagaert hebben mach, hem esser nochtans dusentwerf bat toe, dat hi doen ende laten mach na sinen poente ende na sinen wille, alst hem te gherieve coemt, dan dat hi doen ende laten soude sijns selfs te verloechene totter doot wt eens anders wille, wat hem een ander

+ fol. 127d

[p. 255]

wilde doen doen in gherechter ghehoersamheit, dat hem dies bat ghelosten soude alsoe arm sijns selfs te sine sonder eenich verkiesen dan al dat hi selve nummermeer soude moghen willen⁺ doen. Siet, deser bagaerde, die aldus haers selfs te gronde van buten ende van binnen verteghen ende arm haers selfs ghestorvens wille in een ordene te gaen totter doot toe sonder wederkeer omme Gods wille, deser swesteren oft bagaerde es cume een in al eerterike, die hem aldus van binnen ghevoelen, dat sij dit souden willen doen, want sij hebben liever vri ende onghebonden te sijn van buten. Want inwendich armoede daer af en wetense als niet, noch dies en suekense als niet. Ende oec sijnse soe doerwortelt, deen metten anderen ghekeert ende gheset op haer eyghen goetduncken, omme dat sij van hem selven ende van haren dinghen soe vele houden en connense niet gheweten noch verstaen, in wat manieren datse gheestelijc inwendich armoede souden moghen beghinnen te suekene. Daer onse here af sprac: ‘Salich sijn die arme des gheests, want hemelrike es haerre.’ Dese armoede en ghevoelt de dusenste swestere noch bagaert niet: al draghense dlicht ende den scijn van buten, hem ghebreket dlicht ende den schijn van binnen. Want dat volcomen armoede des gheests, daer omme onse here af sprac, dat salicheit ende ewich leven nu eenre sempelheit in hem selven es, dat armoede en neemt in ons noch af noch toe met egheenre oeffeninghen. Want het es boven ons selfsheit ende boven alle werc ende navolghende oeffeninghe in⁺ doverste ons gheests gheleghen, daert niet en verdient noch oec nummermeer af noch toe en neemt, daer wert dat verborghen bloote eenvoldeghe verhavene gheestelike armoede ende oec boven al inwendich armoede wert daer inder overster enicheit God met Gode beseten na ghebrukeliker aert Gods boven alle navolghende beweghinghe in ghestedegher innegher enicheit Gods. Dit armoede en vant noch en sach noyt noch nye creature, hi en hadde hem selven tyerste overmids minne in die godheit verloren, want daer wert ons Cristus boven redene alle uren gheboren.

+ fol. 128a

+ fol. 128b

[p. 256]

⁺Ondersceet tusschen kinnesse ende minne, die hebben de groote clerke sonder leven ende goede menschen sonder hoghe verstaen, ende van dolinghen der vriër gheeste.

⁺Wat holpet mij dit, dat ic waer paeus oft cardinael oft een eertssch bisscop, ya, ende ic en twint van deser heerscapie en wiste, noch oec nummermeer weten en soude, seker? Soe waer ic mij alsoe lief een sweenre als een paeus oft een stalknecht als een coninc, oft een scepere als een keyser, ya, oft een stroe haddic dan alsoe lief te sijn, als ic dade here van al eertrike.

⁺Siet, ende aldus na dese ghelike soe es oec rechts den ghenen ghesciet, die daer toe comen wanen, datse Gods alsoe ledich willen staen ende sijn, alse doe waren, doen si niets niet en waren, ende selve God oft godheit willen oft wanen sijn, ende segghen oec, dat haer ghescapen wesen in dat onghescapen wesen Gods te male te niete vergheet. Deze quade vrië onvrië gheeste, die dit houden ende in hen ghevoelen alselke valsche, inblivende ledicheit sonder werc ocht sonder inwendeghe oeffeninghe van minnen, siet, dese quade menschen sijn vermalendijt vanden eweghen monde Gods. Want sij sijn te hans verordelt ende vermalendijt, ya, die ghene die selve wanen sijn, dien lieden en mach men niets niet ghehelpen noch gheraden, ya, alle die ghene, die ye met tonghe ghespraken, die talselker sotheit gheraken, datse wanen ende hem des van binnen dunct, dat haer wesen in dat wesen Gods vergaen soude. Ende dese valsche bedroghene menschen en willen noch van inkeer noch van wtkeer noch oec van werke noch van inwendegher oeffeninghen niet weten, ya, anders danse hen selven ledichlijc ende natuerlijc besitten in een valsche duustere stille haers selfs.⁺ Ende in dier natuerlijcker, verblinder donkerheit, ya, sonder licht oft sonder inwendeghe claerheit Gods te bekennen, soe dunct hen datse Gods wesen sijn, in sduvels ere. Ende hier omme willense alsoe bloot ende alsoe ledich sijn, als sij waren, doense niets niet en waren. Ende dits puer sotheit, waer dat

+ fol. 196c

+ fol. 197b

+ fol. 197c

+ fol. 197d

[p. 257]

sake dat sijt selve merken wouden. Want een dinc, dat in hem selven niets niet en es, dat en mach noch ledich noch onledich sijn. Want ghebenedijt sij mijn here ende mijn God, Ihesus Cristus, wiens onderworpen knecht dat ic bin, ic bekinne te rechts alle haer valsche bedroghene quaetheit. Ende ic weet al wel, waer mede datmen hen ghehulpen mach en[de] waer omme datmen hen nummermeer niets niet ghehulpen en mach. Want alle die ghene, die hen vrilijc willen laten onder die ghemeynheit der heylegher kerken, ende alsoe werkelijc in ende wt willen keren overmids die passie ende die heyleghe verdiente⁺ ons heren Ihesu Cristi, siet, dien lieden es te hans gheholpen, die in hem ende in sijn heyleghe binnenste met trouwen hopen ende gheloeven als in haren here ende in haren God......

+ fol. 219c

Hoe verdienlike dat es ghewareghe ghehoorsamheit inder ordenen. Ende hoe die lollaerde ende susteren dolen, die haren staet achten boven den staet der ordenen.

Maer dese drey poente moeten dobbeleren in VI manieren, ya, ghelikerwijs dat ghi hier namals ter stont horen selt van der vriwillegher ghehoorsamheit, hoe dat wij die houden selen vriwillichlijc, ommer beyde van buten ende van binnen. Want in ghehoorsamheyden soe beghinnen ende eynden alle doechde,⁺ ende oec alle heylich leven dat besluyt in volcomenre ghehoorsamheit totter doot toe. Want vriwilleghe dobbelerende ghehoorsamheit die es moeder ende wortele ende oerspronc alre doochde.

Siet, dit settic vriwilleghe ghehoorsamheit in ordenen, dat een monic oft een nonne altoes heeft lievere te doene ende oec te latene in gherechter besceydenheit, dat haer overste wilt ende begheert, dan dat sij doen ende laten mochten na haren wille oft na haer verkiesen, ya, wat dat ic verkiesen mochte mijns willen te doene, siet, die verkiesingen en can nummermeer soe goet noch soe edele noch soe volmaect ghesijn noch ghewerden, ya, in minen werken noch oec in minen doene, hoe groote gherechticheit oft oec hoe groote wijsheit dat ic

+ fol. 219d

[p. 258]

daer in beseghen oft orboren mochte, siet, nochtans soe waer mij dusent werf beter ende oec salichlekere mijnre zielen, dat ic mijns selfs te gronde van binnen storve in gherechter vriwillegher ghedoechsamheit ende gave minen wille sempelijc ende eenvoldelike over sonder eenich weder segghe[n] onder die heylighe ghehoorsamheit mijns overste prelaets. Want het waer mij dusentwerf beter ende oec profitelikere, dat ic minen prelaet⁺ volghede ende ic sinen wille dade in gherechter ghehoersamheit der ordenen, dan dat hi minen wille dede oft oec mijns eyghens goetdunckens yet volghede.

Want ic segghe u dit seker voer waer, dat die mensche herde sachte ende oec herde ghemackelijc rijt, die daer op eens anders hals sit. Ende dit meynic hier bi, want minen prelaet, dien ic ghehoersamheit ende trouwe ghelooft hebbe totter doot toe, die prelaet heeft sijn eyghene ziele gheset voer mij, maer ic en hebbe mijn ziele niet gheset voer hem.

Ende hier omme soe hetic ende radic u, ya, weder dat u prelaet es quaedt soe goet, nochtans onderwerpt hem uwen wille ende uwen moet. Ende en werct oec nummermeer wederstrevelijc¹⁾ teghen uwen prelaet, ya, noch oec om sterven noch om levene, mar sijt hem in allen goede dinghe ghehoersam ende onderworpen, ya, tot den eynde ende totter doot toe. Alsoe verre als dordene ghedreghet, soe doet ende laet altoes vriwillichlijc ende gheerne, ya, wat dat u u²⁾ overste prelaet heet ende ghebiedt, dat seldy altemale doen ende laten in gherechter oetmoedegher goedertierenliker ghedoechsamheit, ya, al waert oec totter doot toe te gaen inden kerker sonder scult³⁾ ende onverdient, siet, nochtans en seldi dat niet groot noch⁺ swaer achten te lidene om die eere Gods.

Want ic segge u seker dit voer waer, nochtans soe sal dit vele bedroghenre menschen teghen ende contrarie sijn, dat meerder heylicheit es in gheesteliken staet eenen mensche

+ fol. 220a

1) Hs. Dev. wederstrubbelic.

2) Hs. iave; Hs. Dev. u u.

3) Hs. Dev. onverscult.

+ fol. 220b

[p. 259]

ghehorsam ende oec onderworpen te sijn om Gods wille, siet, daer es meerder salicheit in gheleghen inden bant der heylegher ghehoersamheit, dant waer, dat men Gode allene ghehoersam ende ghevolchsam sij. Maer nu vint men eenrande gheestelike menschen als swesteren ende lolaerde ende oec als ghelijc cluysenaren van abijte, ya, die des niet en lyen noch niets niet en houden, maer sij segghen ende willen dese valsche opinie houden, opdat mee[r]der es Gode sonder bant dienen ende dat men Gode allene ghehoorsam es, siet, dit setten selke sotte dwasachteghe¹⁾ menschen mee[r]der ende rekenent hoghere, danse doen, dat een mensche in een ordene ghinghe om Gods wille. Ende in desen, die dit houden ende wederhouden, soe sijnse donckerlijc²⁾ bedroghen. Maer omme datse vri ende haers selfs eyghen van buten ende van binnen sijn willen ende datse oec moghen lopen van lande te lande na haer eyghen gherief³⁾ ende na haer eyghen goetduncken⁴⁾, siet, hier omme ende oec om vele⁺ andere dinghe soe hebben sonderlinghe swesteren ende lollaerde ende oec mede die clusenaren, dese drye partijen van menschen, sij draghen altoes verborghelijc in hen eenr[e]hande eweghe onweerdeghe hatye, ya, ghemeenlijc op alle dordenen ende oec alsoe wel op alle de clergie. Ende in desen soe es den lollaerden onrecht, ya, datse dordenen ende oec dpriesterscap, die vanden heyleghen gheest gheplant ende ghefondeert sijn, versmaden ende achte[n] oec haer dinc ende haer sotte eyghene eenwilleghe aenneminghe soe groot, ya, als om broet gaen ende oec mede haer wtwendich armoede, siet, dit settense in haer herte boven alle staet van ordenen. Ende dit coemt der lollaerden altemale van gheesteliker inwendegher verborghenre hoverdicheit, die in hen leeft ende dies sij oec selve niet en weten noch en bekinnen. Maer wildi weten ende merken, waer in dat die broetbagaerde, diemen daer heet lollaerde, alre meest dolen, dats omme datse van hen selven ende van haren broet

1) Hs. Dev. dwaelachtighe.

2) Hs. Dev. sekerlic.

3) Hs. Dev. ghemac.

4) Hs. Dev. ghedunken.

+ fol. 220c

[p. 260]

ganghe ende oec van haerre sonderlingher voernemender wisen, diese voeren boven andere menschen, soe vele houden; ende soe sunderlinghe groot achtense haer doen ende haren broetganc,⁺ ya, boven alle manieren van state, die in eerterike sijn: nochtans en hebbense te male eghenen state van ordenen. Ende hier omme soe sijnse herde verre daer af, datse wanen ende willen sijn. Trouwen, die lollaerden souden oic herde noede ende alte noede in eeneghe ordene gaen. Maer sij hebben lievere vri ende haers selfs eyghen van buten te blivene, ya, op datse vaste voortlopen moghen van lande te lande in haer eyghen goetduncken.

Siet hier omme en begherense ommer in egheen bedwanc van ordenen te sine. Het soude hen oec herde swaer ende alte swaer sijn, datse haren eyghenen wille te male souden moeten breken ende overgheven, ya, totten ijnde ende¹⁾ totter doot toe onder eens anders wille te doene.

Nochtans soe seggic u dat dit es thoechste ende dedelste werc ende dbeste werc ende dloenlijcste²⁾ werc ende oec dat alre volcomenste werc, dat de mensche ommermeer wercken mach, dat es dat hi sijns eyghens willen te gronde verniete ende vertye, op dat wij moghen sijn ende werden een vriwillich instrument onder die ghehoersamheit ons prelaets.

Siet dit hoert van rechte alle monken ende nonnen toe, datse beredere selen sijn altoes te doene ende te latene, dat haer overste wilt, dan yet anders, dat ic wille oft verkiesen mochte na mijnsheit³⁾.

Want merct, ic segge u noch meer, dat God eenen monic ende oec een ghewareghe nonne liever heeft, die haers eyghens willen te niete es worden, in een ordene⁴⁾ begheven om Gods wille, siet, dat vrië inwendeghe werc es Gode werdere ende oec eerlikere voer sijn godlike oghen dan al dat wtwendeghe armoede ende oec al die menichvoldeghe brootganghe die alle de lollaerden oft oec alle die swesteren ende alle die cluse-

+ fol. 220d

1) ‘totten ijnde ende’ is later bijgeschreven.

2) Hs. Dev. lovelicste.

3) Hs. Dev. haersheit.

4) Hs. ordenen.

[p. 261]

naren te samen ye ghewrachten. Want wtwindich armoede als armoede bi hem selven, siet, dat en behaecht eyghelijc Gode niets niet, ya, sonder vriwillich armoede des gheests van binnen.

⁺.. Want die bisscop noch oec die paus van Romen hi en heves selve egheen macht man oft wijf te sceedene, het en waer om wetteghe saken oft om enegherande dinghe dat wetteghen oft wetteliken huwelijc beletten mochte¹⁾.

Ende hier omme soe seggic u seker voer waer dit: Wat manne, die sijn eyghen wijf oft sijn kijnt oft sijn ambacht oft oec sijn wtwindeghe neringhe laet, ya, ende neemt eenen schijn aen van wtwendeghen armoede, dat sij swestere oft dat hi lollaert wert ende loepen alsoe van lande te lande, roepende ‘broet doer God’²⁾, siet, dit sotte wijf, die aldus haren eyghenen man ontloept oft oec die dwasachteghe man sinen eyghenen wive, om noch heylichliker te levene, dit sijn sekere die ghene, die der graciën Gods ontloepen, ende oec vallense voer Gode inden bant³⁾ der abolghen, dats in dootsonden.

+ fol. 250b

1) Hs. Dev. hinderen mochte ende beletten.

2) Hs. Dev. omme god.

3) Hs. Dev.: inden ban

V.

⁺Welc die quade menschen sijn die die vierte breken.

⁺.... (Die yerste partije) dat sijn alrehande ghemeyne werck liede oft ambachts liede, wie sij sijn, die daghelijcs ende alle die weke wt haer broot verdienen moeten met swaren arbeyde, ende dan in hem selven begripen, peysen ende dincken, hoe ende in wat manyeren dat elcke des sondaechs, als sij ledich sijn en[de] die weke wt es, haer sotheit ende haer ijdelheit ende⁺ oec haer ghenuechten selen moghen ghebruken. - - - - -

Dander partije die oec die vierte breken, dat sijn die ghene die dicwile tsaterdaechs tsavons oft in die weke van ghewoente ordeneren ende aviseren menegherande cleynlijc dincskens van⁴⁾

+ fol. 23c

+ fol. 23d

+ fol. 24a

4) Als hier niets uitgevallen is, zijn de woorden ‘van ende’ overbodig.

[p. 262]

ende om ghiericheyden tsondachs ende tsheylichs daechs te werkene, om datse in die weke haer grof labuer werc niet en willen verletten. - - - - - - - - - - - - - - - -

⁺(Die derde partije) dat sijn die ghene die dicwile van ghewonten op den sondach ende op die ghebode vierten oft op hoghe feestdaghe haer herte becommeren, ende oec verseren ende ordeneren¹⁾, wie ende watse alle die weke werken selen.

⁺(Die vierde partije) dat sijn die ghenen die heymelijc haer ambacht des sondachs oft op hoghe feeste daghe binnen huse wercken, als cleermakers ende rijke briërs ende beckers, die werken oft werken doen, en[de] sijs ghene noet en hebben noch ghebreck es van broode.

Die vijfste partije .. dat sijn alle die ghene die ghedaedst oft ghesette comenscaep hanteren op hoghe feeste daghe, anders dan nauwelijc datmen eten ende drincken moet sonder overtollijcheit, ende dat selve salmen copen ende vercopen met vreesen. Want broot ende bier en[de] wijn mede ende alle comenscap die op haren penninc gheseet es, dit mach men bat copen ende vercopen dan eneghe andere comenscaep daermen vele om dinghen ende weder dinghen moet. Want tusschen loven⁺ ende bieden ende tusschen doen en[de] laten soe gheschiet meneghe sonde ende quade ede van lieghene, van sweren, van bedrieghene ende menigherande loesheit, daer coepmans met omme gaen.

Die seste partije, die oec den riken om iaerlijken loen dienen, ende dan ter kerken niet en gaen, als sijt doen mochten ende oec mede sculdich sijn te doene,... dese menschen en can ic ommer niet ontsculdighen vander vierte te brekene noch oec van dootsunden. Want eest dat sake dat ghij vreest ende ontsiet eenen eertschen sterffelijken meester om een cleyne ghewin⁺ oft verlies, vele meer suldi vresen ende oec ontsien uwen hemelschen coninc. - - - - - - - - - - - - -

.. Die sevenste partije die oec die vierte breken, dat sijn alle die ghene die haren lichame ende hem selven cierlijc

+ fol. 24b

1) Waarschijnlik te lezen: versieren ende ordenieren.

+ fol. 24c

+ fol. 24d

+ fol. 25a

[p. 263]

cleeden, ende wtsetten, hoe dat sij der hoverdegher werelt ende den creaturen in ijdelheit der ijdelheit behaghen moghen. -

Die achste partije, dat sijn speelmanne ende speelwive, araude ende selke messelijken volc, dat met boerden ende met sotter trufferiën omme gheet, ende hem alsoe met sotter ijdelheit gheneren. - - - - - - - - - - - - - - -

⁺Die negenste partije .... dat sijn die ghene die tsondachs ende tsheilichs dach gaen scieten, caetsen, clossen, buyten, wedden om ghelt, dobbelen ende alsulken speel; dat es altoes quaet, dat wetic wel, ya, alle die weke doer eest sunde om gheelt wedden oft om ghelt spelen.

Die tienste partije, die oec die vierte Gods groffelijc breken, dat sijn die ghene, dat es wel kinlijc, die omme ghelt spelen ridderkens speel. Oec doense sonde diet sien ende horen, ende die hen ghelt gheven mede, want daer omme spelense, dat es haer sede. Want ridderkens speel dat es al duvelijcke const ochte toverie, des der ic wel voer Gode liën. - - - - -

Dat elfste die die vierte breken, dat sijn dese penninc prekers; sij moghen hen oec wel sere ververen, want sij hen selven des sondaechs ende op ghebode[n] vierten ghierichlijc omme ghelts wille gheneren. Want ic segget u wel al sonder weenen, dat op ban-vierten en soude van rechte nyemant na den penninc staen, het en ware alsoe in sijn iaerlijcke comenscap alsoe¹⁾ gheleghen ware, dat hen die²⁾ sondach den penninc ledichlijc⁺ inbrochte. Oec eest in vele manieren qualijc bestaedt datmen dese questeders³⁾ gheeft, want sij sijn ghie[r]ich ende verteerent onsoperlijc, ende gaen al met loghenen ende met duvelijker tuysscherije omme. Ende daer toe sijnt die quaetst bartuers⁴⁾ oft bedrieghers die men vint. Oec h[e]bbens die papen haer parlot; dat es qualijc bestaedt, alsoe hulpe mij God.

(Die twaelfste partije) dat sijn dese rabawen ende die ledeghe

+ fol. 25b

1) Dit tweede ‘alsoe’ zal wel geschrapt moeten worden.

2) Hs. dat hen die hen die.

+ fol. 25c

3) Lees: questeerders of questerers (geld-inzamelaars).

4) Lees: barterers, van barteren = ruilhandel drijven (Zie Mnl. Wdb.).

[p. 264]

wandel gheselle; sij moghen hen oec wel eysen vander hellen!

Die dertienste partije die oec die vierte breken te meneghen tijde, dat sijn dese ridders en[de] dese groote lantheren, die omme die eere der werelt tornoyen, boerden, speeren breken - dat sijn alle sduvels treken! - ende vrouwe[n] ende i[o]ffrouwen, die gaen sien, sij doen alle sonde in dien. Want waert dat die vrouwen thuys bleven, die ridders souden wel met vrede bliven oft met raste leven.

⁺Die veertienste partije ... die sijn te gheliken als taverniers sonder wijn. Ic en can oec niet gheloeven noch verstaen, hoe die taverniers ten sacramente dorren gaen. Want men in¹⁾ tavernen alrehande quaetheit doet teghen der heylegher kerken daet, diet wel besiet.

Die vijftienste die oec haer vierten te male ontleren, dat sijn alle die ghene die hen ghedachte ter taveernen keeren. - -

Die zestienste, wildijt weten, die oec wel dicke haer vierte vergheten, dat sijn dese sterke ionghe ghesellen, die op vasten daghe oft des sondachs vroech loepen drincken, eten, alsoe dat sij haer messe versuemen. - - - - - - - - - -

⁺Maer die seventienste, wildijt weten, die oec dicke haer vierte breken, dat sijn die ghene die de vighelij daghe oft quater tempere worpen wt haer hant, ende kiesen daer voer te vasten eneghe sant.

Vander achtiensten doen ic u ghewach, die oec der vierte af trecken, dat sijn dese nacht ridders en[de] dese sotte ghesellen, die met oncuysheit der wiven ende met sommegher grooter sonden omme gaen. Sij vasten wel den saterdach oft onser vrouwen avont, op dat sij voer hen int ghedinghe soude²⁾ staen. Maer wat holpet dat ict u verhale! Het es doorheit altemale. Want dat alle heyleghen ende oec onser vrouwe ende alle inghele voer u baden, ende u God selve woude visenteren mids sijnre ghenaden, het en holpe al niet een caf, ende³⁾ en stadij der sonden niet al af.

+ fol. 25d

1) Hs. int.

+ fol. 26b

2) Hs. sonden

3) ‘ende’ ontbrak waarschijnlik in de oorspronkelike tekst.

[p. 265]

Die negentienste die dicwile haer vierte breken gheerne, dat sijn die op vasten daghe smerghens vroech loepen in die mede taveerne. Maer ic segghe u wel, het en es gheene feeste; die dicke eten ende drincken willen als hem hongert, sij leven als een beest¹⁾. Van desen sprect sinte Pauwels al sonder spot, dat haren buyc es haren God. - - - - - - - - - -

⁺Die twintigste .. dat sijn die ghene, die quade onhuesse vuyle woerde over tafele spreken. - - - - - - - - - -

Die eenentwintichste, doe ic u verstaen, die oec haer vierte laten voerbij gaen, dat sijn die ghene die sheylichs daechs ende tsondachs tsmorghens langhe slapen, ende alsoe haer messe te horene achter laten - - - - - - - - - - - -

Die tweeentwintichste, ic u leere, die haer vierte zeer breken,⁺ dat sijn die tsondachs sachternoenens ten huys clappinghe, ter brulocht loepen dansen, reyen, werballen ende tsollen, ende alsoe met selker ijdelheit haer vesperen vergheten. - - - -

Die drieentwintichste partije ende die leste, dit en es gheen fabel, die breken oec dicke haer ghebode op heyleghe daghe, dat sijn die des sondaechs tot desen oft tot dien dorpe kerken²⁾⁺ gaen, ende daer op den kerchof staen couten ende clappen³⁾ ende meneghe loghene segghen die syere toe couten⁴⁾ oft segghen, ende als men die clocke tot onsen here clypt soe loepen die grove manne tenen hope in die kerke ende weder wt. Aldus vele hebbens sijs toch te bat, dat sij roepen: ‘ay here God ghenaade!’⁵⁾ en dat sij sien tsacrament tusschen spriesters hande. En es dit voer Gode ende voer die werelt niet groote scande, datse een messe lanc oft een ure nauelijcs in die kerke en connen ghesijn oft gheduren?

1) Om het rijm misschien te lezen: die beeste.

+ fol. 26c

+ fol. 26d

2) Lees: ter kerken? Of is ‘kerke gaen’ als samenstelling op te vatten? (Vgl. Mnl. Wdb. i.v. kerkgangen).

+ fol. 27a

3) ‘Couten ende clappen’ staat in 't hs. tweemaal.

4) In 't hs. veranderd in: lappen, dat, wegens het rijm. wel de oorspronkelike lezing zal zijn.

5) De ongewone spelling aa houd ik hier voor een poging om de rekking aan te duiden.

[p. 266]

Oec die wijven en die vrouwen en die oude rammelbeenderen en die oude quenen ralen, die van der rubben ende vanden beenen sijn ghemaect, sij clappen oec in die kerke ende spreken, die haer herten ten dienste Gods souden gheven met allen. -

^marginWant in die kerke en soudemen noch spinnen noch kimmen, noch backen noch brouwen, noch vollen noch spoelen, noch weven; dit soude al thuys sijn bleven. In die kerke en soude men oec gheen laken maken noch rekeninghe houden, watse costen oft wat sij gouden. In die kerke en soude men oec dlant niet ackeren noch haken, noch roden, noch sayen, noch mayen. Noch in die kerke en soudemen noch scapen, noch coeye, noch peerde, noch verkene, noch alsulke beesten en souden wij in die kerke niet spisen, noch voederen, noch oec eghenen commer noch verladen onleden van herten hebben. Daar met, dat es al sunde ende ghebrec, dat wij daer met yet becommert oft verbeelt sijn, als wij ons te Gode gheven souden. Want altemale eest sonde ende ghebrec, ya, waer toe dat wij ons keren, eest dat sake dat wij dmeeste om dminste verliesen, ende vriheit tusschen ons ende Gode ghemissen. Ende als dese dorpwive en dese oude quenen in die kerke comen, soe clappen sij soe vele vanden een ende vanden anderen, dat ic en weet watsij daer doen. Seker, sij bleven mij in eenre wijs alsoe lief^margin thuys, die ghene die in die kerke alsoe vele clappen ende couten, ende oec alsoe menichvoldich van binnen sijn van herten, ende van ghepeyse alsoe onghestadich, recht als oft sij thuys waren.

margin fol. 27b

margin fol. 27c

^marginVanden sesten ghebode, ende hoe dat bij es comen, dat die dinghen sijn eyghen worden ende onghemeyne.

Hier na comt dat seste ghebot: ghij en selt niet stelen noch egheen diefte doen noch begheren¹⁾. Ya seker, ic houter wel vore, dat harde vele dieve sijn, die dief sijn metter herten ende metter begheerten, ende die nochtans van buten openbaer niet

margin fol. 42c

1) Veranderd in: begaen.

[p. 267]

en nemen, noch en stelen. Want waer dat sake, dat alle die ghene stalen die daer dief sijn oft ander liede goet begheeren metter herten, het sij rechte oft onrechte, alsoe en soude nyemant niet bliven. Want alsoe wel es ons int tienste ghebot verboden dat wij nyemants goet begheren en souden, als ons hier in dit VI^ste ghebot Gods verboden es op die helle ende op die eweghe maledictie, dat wij niet stelen en souden. Want en begheerde^margin deen mensche des anders goet niet, ende hem elc metten sinen ghenueghen liete, nummermeer soe en stale hijt hem. Want alle diefte ende alle dat men steelt, dat comt princi[p]aellijc uter verkeerder begheerten ende wt eenre diefachtegher herten. Want al en hads God niet verboden, nochtans es altoes diefte oft ander liede goet tonrechte te begheren oft qualijc tonthouden groote sonde. Want sonder sonde noch sonder dootsonde soe en machmen niets niet stelen, dat wat merkelijc groot ware, het es hadde den oft en dede¹⁾ den mensche alte groote noet, oft daer moesten sonderlinghe noetsaken toe slaen, dat die mensche sterven oft verderven soude van ghebreken oft van honghere, ende dat hijs in gheenre voeghen andersens verbidden noch verdienen en conste. Want inder nauwer noot soe souden van rechte alle dinc ghemeyne sijn, alsoet God inden yersten beghinne al ghemeyne sciep. Want onse here God hij en heeft gheen goet ghedeylt noch onghemeyne ghemaect van sinen weghe noch na sijnsheit. Want dat die dinghe onghemeyn sijn worden, dat es toe comen bij verkeertheit der menschen ende overmids wandelbaerheit des volcks, die de dinghen alsoe verwandelbaer ghemaect hebben, ende noch alle daghe in lanc soe^margin meer ende meer onghemeyne maken. Want die [die] dinghe alre onghemeynste maken ende oec alre meest overvloedegher eertscher rijcheit vergaderen ende aen hen trecken, die sijn Gode alre verste ende alre onghelijcste, ende dat sijn oec dic-

margin fol. 42d

1) Lees één van beiden: ‘het en hadde die’ of ‘het en dede den’. De afschrijver schijnt een kanttekening in zijn tekst gedachteloos opgenomen te hebben. Vgl. zeventien regels verder: ‘van quade oft van quaetheit’, waar de laatste woorden ook te veel zijn.

margin fol. 43a

[p. 268]

wile die meeste dieve voer Gode. Want Jheronimus sprect, dat alle rijcheit sijn comen van quade oft van quaetheit, dat es aldus te verstaen, dat die ghene die alre rijcste sijn worden oft noch alle daghe worden, die vercrijghent dicwile alre qualijcste ende alre ongherechtelijcste, ya met vercopen¹⁾ oft met perschemen²⁾ ende oec met menigher loeser valscher ongherechter comenscap die sij doen, ende daer die liede heden des dachs met omme gaen, dat hen en roect hoe sijt winnen oft vercrighen, iest³⁾ rapen als sijt hebben, eest met vercopen⁴⁾, eest met dieften oft met rove oft met wat corbelgeringhen dat sijt hebben oft vercrighen moghen, het dunct vele menschen alleleens.

1) Lees: voercope.

2) Lees: perseme. Hierachter stonden de woorden ‘oft voekere’, die uitgeschrapt zijn.

3) Lees: eest met

4) Lees: voercopen

^marginHoemen menigherhande dieve vynt, dies niet heten en souden illen, ende de proeve dat nochtans waer es.

^margin... Die ghene die oec dat eertsche goet qualijc ende onordeneerlijc overbringhen, ende daer onsoperlijc leven alte male na haer quade lichamelijc lueste van overvloedegher spisen ende^margin van drancke ende van overvloedegher costelijker cleedinghen, daer sij der werelt ende den duvel ende hen selven in behaghen ende verhoverdeghen, dit sijn oec dieve voer Gode. Want datse den noettorfteghen armen inden mont soude[n] gheven, ende dat der armer van rechte sijn soude, dat stelen sij hen ende onthoudent hen tonrechte. Want sij verterent scandelijc ende onrechtelijc⁵⁾ boven redene ende beschedenheit ende boven mate haerre noet. Want waer dovervloedeghe goet, ende datmen tondoen⁶⁾ verleckert ende verdoet, wel effene ghedeylt, alle menschen die in eertrijcke sijn, die soudens ghenoch hebben, wel ende soperlijc af te levene. Want het heeft selc een man goeds, hij soudere hen xl oft hen l met spisen ende voeden, dat hij allene verdoet. Ende het heeft selke vrouwe oft ioffrouwe cleedere

margin fol. 43a

margin fol. 43d

margin fol. 44

5) Op de rand veranderd in: onvertoldichlijcke.

6) Vgl. Mnl. Wdb. V, 479 i.v. ondom.

[p. 269]

allene tot haren rugghe ende costelijker iuwelen tot haren hoefde, sij soudenre licht c arme menschen met scoyen ende cleeden. Scaemt u voer Gode, ende ghedinct dat onse here Ihesus Cristus naect ende bloot ende arm was om uwen wille, ende ghedinct oec dat ghij een arm sterffelijc mensche sijt ende ommer sterven moet; ende duere noch den tijd en weetti niet, noch wies noch waer dat ghij den yersten nacht wonen oft rusten selt, als ghij van desen eerterike sceyden selt, ende u ziele^margin uten lichame moet, ende ghijt al achter u laten moet, dat ghij hier versaemt ende vergadert hebt. Des en condi oec niet gheweten, te welker stede noch te wat herberghe dat u ziele yerst toe trecken sal, het en sij dat sake dat u God van binnen verthoene.

margin fol. 44e

^marginVanden ghiereghen mensche.

.... Mer anxt ende vreese ons selfs, hoe groet die es, si en mach ghiericheit niet veriaghen noch verdriven een seempsaet groet uten gheeste, sonder overnatuerlike gracie, die de ziele van boven begaeft overmids die gracie Gods ende mildicheit^margin der caritaten, al waer oec dat sake dat een mensche alle dat hi ligghende ende ruerende heeft in eertrike niet wtghesceeden te male ewech gave, allene om dat hem God daer omme weder gheven soude om anxte der doodt oft om vreese der hellen, om die pine des vagheviers quite te sine ende oec allene alle die goede werke wrachte, die alle menschen ye ghedaden, allene om sijns selfs wille, ende te hemelrike daer mede te comenne, die liede sijn hemelrijcs even na. Alsoe met dier comenscap die si driven ieghen Gode, willense ende weenense simpelment hemelrike copen ieghen Gode, alsoe men een paert oft een coe coept of een ander dinc, penninc om penninc, ghef mij dit, ic gheve u dat. Es dat heilicheit: ghef mij, ic gheve u oft di?¹⁾ Alsoe hebbic selke liede ghehoert, die haer

margin fol. 185a

margin fol. 185b

1) De woorden ‘u oft’ zullen wel van de afscrijver afkomstig zijn.

[p. 270]

comenscap ieghen Gode te voren wilden maken ende verdinghen ieghen Gode, oft si en dienden Gode niet, en soude hijs hen niet loenen. Trouwen, dat sijn alle sotte liede. Die en dienen eyghelijc Gode niet, want die mensche eyghelijc meer doet om datter hem af comen ende ghescien sal, dan hijt doet oft werct ter eeren Gods. Dat werc en drijft Gode niet, mer het ontsprinct wt puere natueren, oft wt onser eyghender redenen na enegherande goetdunckelijcheit ons selfs. Aldus drijft ende iaecht ons natuerlike minne, liefde ende eyghen knechtelike vreese, die wi tot ons selven hebben om ons selven, ende⁺ meynen te male ons selven ende en wetens niet, deen aldus dander alsoe, ende en gaen niet te gronde der dinc. Hier omme blijft ende es menich mensche bedroghen ende ongheleert vander waerheit, om dat wi Gode onse eyghene herte niet vrilijc en toeghen ongheveisdelijc, noch en ontdecken al bloet met vollen ghetrouwen voer sijn oeghen. Daer af comt ons alle gheestelike scade, dat wi Gode niet en betrouwen te gronde overmids sijn grondeloese wtvloyende milde ontfermherticheit. Deser liede es alte vele, die aldus hemelrike ieghen Gode coepen ende vercoepen willen, om dit oft om dat. Goeden coep willen sijt hebben, ende goeden coep oft om een cleyn ghewyn laten sijt varen. Dats die weder kerf van dien lieden. Nu laet deen voer dander slaen, ende voert cort merken vii manieren van lieden, die alle rennen ende loepen, ende met harer vroetheit Gode willen coepen oft hemelrike, elc in sijnre wisen; alse menich hoeft, alse menich wech; deen aldus dander alsoe, laulijc, ende wenen alle wel doen. - - - - - - - - - -

+ fol. 185c

⁺Van menegherande lieden die Gode ende hemelrike weenen coepen met harer wisen.

Dierste en weetic hoe ghevriën, die Gods nemmermeer te rechte en beliën, dat sijn alle die ghene die met ongherechten goede willen loepen, ende alsoe op Gode hemelrike wenen coepen, dat si maken groete cloesteren, gods huyse, stichten,

+ fol. 185c

[p. 271]

kerke, clusen, outare, provenden, groete iaerghetiden, ende oec daer toe cappelriën selen die zielen uter hellen vriën.

Dander sijn alle die ghene, dien groet goet van moeder, van vader es bleven, oft met gherechticheiden hebben sijt daer toe vercreghen; ende om dat si en hebben kint noch raet¹⁾, soe heeten ende bevelensi dat men dat groete overtulleghe goet sal deylen ende gheven na haer doot den armen, alsi cout sijn na haer live. Dat sijn vrecke, arme catijve! Als dese lieden den adem wt gheet, es die duvel wel ghereet. Mij twivelt ende wondert, al hier gheseit, wat menschen die alsoe tot in sijn inde leeft, ocht hi caritaten heeft.

Die derde sijn die ghene die vele bedevaert loepen, ende wide rennen van lande te lande om aflaet, nu hier, nu daer, ende vele popelen met lauwer herten uten lippen metten monde. Deze liede verhoert God selden tenegher stonde, die op dander side van ghewonten gheer[n]e sweeren, vloeken, parlamenten, vechten, scelden, lieghen. Dat sijn die ghene die hen selven⁺ bedrieghen! Si roepen wel hoeghe met luider stemmen van buten: Here God, gheloeft ende gedanct moeti sijn van alle dies ghi ons verleent.’ Alsoe soudense oec vollec den duvel dancken, haddense sijns yet te bat, oft eenen quaden mensche, waer dat sake dat hi hen yet goets gave.

Die vierde sijn alderhande menichfuldeghe ghemeyne lieden, die gherne ten sermoene ende oec ter kerken loepen rennen ende goede liede lief hebben ende haers ghebeeds begheeren. Mer op dander side in contrariën van ghewoenten dicwile in sonden sneven, vallen, ende alsoe opstaen weenen van tiden te tijden, met selken rouwe. Dese en moghen hen nemmermeer met eeren gheneeren noch ontdraghen voer doeghen Gods, want si leven altoes in twivelinghen van dootsunden. Ende alsi eens des iaers den pape te bichten comen, soe segghen si: ‘Here, ic hebbe gheloghen ende ghesworen; ic en weet niemeer, vraecht mij voert.’ Mer seker, soude mense ter galghen wert

1) Vervorming van ‘kind noch craet’. (Zie Aant.).

+ fol. 186a

[p. 272]

liden¹⁾, si souden vinden te segghene, daer men hen hondert dusenteghen om ontliven, soude! Ende dan seit die pape ter selver stont - ende es alsoe droncken als een hont - ende seit: ‘Absolvo te’, dats in dietsche: ic ontbinde oft ic absolvere di. Ende dan seit die pape: ‘ioffrouwe, gaet thuus wert, sijt onverveert; vallen ende opstaen es menschelijc.’ Mer het es oec duvelijc! Mer vaste volstaen, dats redelijc ende godlijc. Daer omme moeghen dat eyghelijc die ghene sijn, daer Cristus af⁺ sprect in dewangelie: als die blinde den blinden leidt, soe vallense beide inden putte. - - - - - - - - - -

1) In het Hs. is de i in ie veranderd.

+ fol. 186b

Opmerkingen over de taal van bovenstaande fragmenten.

Taal en spelling van deze teksten zijn slechts op die plaatsen voorzichtig ‘gerestaureerd’, waar een foutieve lezing het juiste verstaan zou belemmeren. Op menige plaats komt een ongewone spelvorm of een zonderlinge toepassing van buigingsvormen hoogstwaarschijnlik voor rekening van de zestiende-eeuwsche afschrijver²⁾, maar men bedenke dat Jan van Leeuwen een ongeleerde schrijver was, bij wie niet de regelmatige en verzorgde taalbehandeling van Ruusbroec te wachten is. Een normalisering van deze teksten naar de normen van Ruusbroec's taal zou evenzeer een onjuiste indruk geven van Jan van Leeuwen's taal.

In dit aanhangsel vindt men geen brede toelichting: ik beperkte mij tot enige opmerkingen, voornamelik uit lexikografies

2) Alleen de onderscheiding van ij en y is door mij genormaliseerd, temeer omdat mijn afschrift op dit punt niet duidelik was. Wat tussen vierkante haakjes staat is door mij ingevoegd. Sommige veranderingen, b.v. de invoeging van r in mee[r]der of de toevoeging van de in en[de], waren wellicht overbodig, en geschiedden voornamelik duidelikheidshalve. De mogelikheid bestaat ook dat mijn afschrift schrijffouten bevat, maar de kollatie met het handschrift, die ik anders stellig niet nagelaten zou hebben, werd door de oorlogstoestand onmogelik.

[p. 273]

oogpunt. Woorden en uitdrukkingen die men in het Middelnederlandsch Woordenboek of het Handwoordenboek voldoende toegelicht vindt, ging ik dus stilzwijgend voorbij.

De taal van de Nederlandse mystieken uit de veertiende en vijftiende eeuw is nog niet grondig en in samenhang onderzocht. Gemakkelik is die taak niet, omdat vertrouwdheid met het gedachten- en gevoelsleven van de mystici een eerste vereiste is. Die taal had begrippen en gevoelens uit te drukken, waarvoor de taal van het dagelikse leven op verre na niet toereikend was. Aanpassing werd dus enerzijds gezocht aan het kerkelike Latijn, anderzijds bij oudere of gelijktijdige Duitse mystici. Op Eckart's invloed heb ik bij een vroegere gelegenheid al eens gewezen¹⁾. Tauler, Suso e.a. hebben in oorspronkelike en vertaalde teksten ook hun invloed doen gelden. Maar daarnaast mag de eigen taalschepping niet onderschat worden. In de Nederlanden zou men de ontwikkelingslijn moeten volgen van Hadewijch over Ruusbroec en zijn kring naar de Noord-Nederlandse devoten: Geert Grote, Hendrik Mande en zoveel minder bekende, waarbij ook rekening te houden is met de invloed van vijftiende-eeuws-Latijnse geschriften als die van Thomas a Kempis en Gerlach Petersen, temeer omdat die door gelijktijdige vertalers in de moedertaal overgebracht werden.

In die ontwikkelingslijn neemt Jan van Leeuwen een plaats in, die wij door de omvang van zijn werk nauwkeurig kunnen bepalen. Voor een groot deel beschikt hij over een reeds gevormde taal. In de Rolie der woedegher minnen voelen we zijn afhankelikheid van Hadewijch's terminologie; in de overige werken behoeven we slechts enkele bladzijden te lezen, om aan de taal Ruusbroec's discipel te herkennen. Leggen we het Woordenboek er naast, dan geeft dat ons de bevestiging: allerlei termen die uitsluitend bij Ruusbroec opgetekend zijn, b.v. ansel, bekeersamheit, eernstachticheit, iersticheit, invlote, onghescapenheit

1) Zie het aangehaalde artikel over Meister Eckart en de Nederlandse mystiek, blz. 8.

[p. 274]

enz. vinden we bij Jan van Leeuwen terug. Maar ook in de neiging om nieuwe woorden te vormen sluit hij zich, soms met een zekere onmatigheid, bij de meester aan. Wanneer Ruusbroec spreekt van onthogen, dan zegt zijn leerling: ‘Want God is onthogende, ontbreidende, ontdiepende ende oec ontwidende alle ghescapene verstannissen’ (Hs. 667, fol. 85^b). Naast alheit, dat ook Ruusbroec kent¹⁾, vinden we bij hem: godesheit, selfheit, sijnsheit, mijnsheit, haersheit en onsheit. Met het praefix in vormt hij woorden, die tot nu toe niet opgetekend werden: inbitter, inclaer, ingherecht, inscaerp. Naast grontoetmoedich gaat hij woorden gebruiken als grontgierich en grontonderworpen, die in het Woordenboek ontbreken. Onder de suffixen heeft deze schrijver een voorkeur voor -achtig, blijkens de niet in het Woordenboek vermelde: kintsachtich (= kintschelijc), inwoenachtich, diefachtich, dwaesachtich, (var. dwaelachtich), ra(e)sachtich. Dit behoeven niet alle individuele vormingen te zijn: het kan een toeval zijn, dat ze nog niet, of alleen in enigszins afwijkende vorm werden opgetekend. Dat geldt ook voor afleidingen als nawandelinge (nawanderen was bekend), inhebbinge, moordech (naast: moordersch), eencrighelicheit (naast: eencregelheit), plompelijc, eenpaerlinghe (naast: eenpaerlike²⁾.

Neologismen daarentegen zijn waarschijnlik de volgende woorden: beherten (naast: behertigen), doerwortelt, gevoelsamheit, letsamheit, onbelidere, onderknecht (naar analogie van woorden als onderclerc, ondercoc, ondermeester), overswonge (vgl. het bijw. overswenge), stuermoedicheit (naast stuerheit uit Ruusbroec bekend), vergeesten, verladenisse van herten (vgl. verlatenisse en verladinge), voersetticheiden, wedersoeken, wissel omme wederwissel, wederstrevelijc.

Met een ongewone betekenis worden gebruikt: binnenbliven (in mystieke zin) daerme (= hart; vgl. inadere, dat dezelfde

1) Bij Ruusbroec vinden we ook: brootheit.

2) Onder de samenstellingen die in het Woordenboek nog niet opgetekend zijn, noteerde ik: banvierte, brootbagaert, brootganc (znw.), hoensei, huusclappinghe, lijftochtgoet, penninc-preker, medetaveerne, rammelbeenderen, wandelgheselle.

[p. 275]

betekenisontwikkeling heeft), ongemeen (= niet gemeenschappelik, van voorwerpen gezegd), sijn sinnen overmechtich sijn.

Behalve de genoemde, grotendeels individuele taalvormingen, leveren deze teksten ook andere lexicografiese aanwinsten, woorden die in engere of ruimere kring tot de volkstaal behoord hebben. Opmerkelik is, dat daaronder verscheiden bastaardwoorden voorkomen, als: electie, properetarijs of propitarijs (die tegen recht op ‘proper’, d.i. partikulier eigendom gesteld is), labuer-werk (een echt volks-eigen tautologie voor: zwaar werk), pylgeren, corbelgeren, ceyseneren (uitplunderen door boeten en belastingen), deviëren, die helsche cauderone (ketel, Fr. chaudron), parlot (zie Mnl. Wdb. i.v. perlot en pellote).

Verder noemen we het ww. foben (= bedriegen), waarvan alleen nog de afleiding fobaert opgetekend was, conventier (naast conventer, door het rijm gedekt), afpleinen (naast het bekende afplanen). Er zijn ook bijvormen die wellicht als jongere vormen voor rekening van de afschrijver komen: seenten naast het bekende seenden, briër (= briedere) en herhaaldelik gedaetst (éénmaal gedaechst), waar het Wdb. alleen gedaets (uit gedades) kent. Meermalen vindt men ook het bastaardwoord simpelment (= simpelike), dat in het Wdb. niet in een afzonderlik artikel behandeld wordt, maar éénmaal genoemd, uit de Roman van de Roos, in het artikel simpelike. Het woord nachtridder, tot nu toe alleen gevonden in de betekenis van boze geest, kent Jan van Leeuwen ook als synoniem van nachtganger en nachtraven.

Afzonderlike vermelding of bespreking verdienen nog de volgende woorden:

berrenneren (blz. 247: Hs. berrēneren), als naam voor de ‘middelste inghelen.’ Zeer aannemelik lijkt mij Verdam's gissing, dat achter dit waarschijnlik verschreven woord het woord barnaie verscholen is. De schrijver kan dit ontleend hebben aan Hadewijch, die spreekt van ‘alle die barnaie des hemels’ (Proza, ed. Vercoullie, blz. 190); vgl. Oud-fr. barnage = ridderschap.

[p. 276]

breken ende knouwen haren sanc (blz. 180). Vergelijk over dit misbruik, voortkomend uit ijdelheid en zelfbehagen de Proza-Spiegel der Sonden, fol. 87^b (ed. Verdam, II, blz. 224), en mijn Mnl. legenden en exempelen, blz. 166.

duvelvolen. Het is bekend dat dit niet meer begrepen woord in de verbinding ten duvelvolen varen vaag begrepen werd als duivel of als hel. In het Deventer handschrift Van vijf manieren broederliker minnen blijkt de laatste opvatting uit de toevoeging: ten eweliken duvelvolen varen.

gescmeyticht (blz. 128). Het Mnl. Wdb. vermeldt gesmidich en gesmiede; Kiliaen kent ghesmijdigh. Een vorm met t is nergens opgetekend. Moeten we hier denken aan de invloed van het Duits, waar naast geschmeidig ook gesmeiszig staat?

haermale (blz. 162). Naast de in het Mnl. Wbd. IV, 968 vermelde samenstellingen dumemael, vingermael enz. voor een duim, een vinger lengte, vindt men in deze tekst: ‘een haer male groot.’

kyer. In de Rolie der woedigher minnen hebben de afschrijvers, blijkens de varianten, geen raad geweten met een interjektie, waardoor ze aarzelen tusschen kyer, kenne en een enkele maal ay. De laatste is het duidelikst, en is te vergelijken met de bij Eckart veel voorkomende uitroep eia, die ook in de vertaling van Suso's Horologium telkens voorkomt. Toch schijnt een van de talrijker vormen kyer of kenne de oorspronkelike te zijn. Kyer zou als bijvorm van de uitroep keren verklaard kunnen worden, maar de oorsprong van kenne - als het geen verbastering is van het niet meer begrepen kyer - blijft mij duister.

corbelgeren (blz. 155) = belasting afpersen. In het Oudfrans, waar men dit woord allereerst zoekt, vond ik het niet

[p. 277]

opgetekend. Bij Ducange vindt men corbellagium verklaard als: tributum quod ex mercatoribus, qui merces suas in corbellis deferunt, exigitur.

crommer (blz. 154). Dezelfde woordspeling komt, gelijk men in het Mnl. Wdb. na kan slaan, voor in Doctr. II, vs. 3425 en in de Sassenspiegel.

questerer (blz. 268). Vgl. het proefschrift van Mej. Dr. E. Neurdenberg, Van Nieuvont, Loosheit ende Praktike, blz. 28 vlg. en het daar aangehaalde proefschrift van Dr. Eekhof: De questierders van den aflaet in de Noordelijke Nederlanden.

lauweren (blz. 175). Blijkens de samenhang (‘Van vrinde te vrinde soe moet men elken lauweren na den seden des cloesters’) moet dit woord betekenen: door geschenken of geld iemands gunst winnen. Het zou kunnen samenhangen met het M.E. Latijnse laureare, dat volgens Ducange de betekenis heeft van: decorare, coronare.

ludich (blz. 169). Van de mendicanten wordt gezegd: met den brootsac lopense van lande te lande, alsoe luedeghe honde. Het Mnl. Wdb. (IV, 874) kent van dit ‘in het Mnl. ongewone en in het Germ. zeldzame woord’ slechts één plaats, bij Velthem, waar er de betekenis ‘brutaal, onbeschaamd’ aan toegekend wordt. Jonckbloet's vermoeden dat dit hetzelfde woord zou zijn als het bij Kil. vermelde luegh, d.i. vraatzuchtig, gulzig, begerig, wordt daar niet waarschijnlik geacht. Mij dunkt dat de genoemde plaats bij Jan van Leeuwen, waar deze betekenis juist zo goed past, de waarschijnlikheid vergroot. Vermoedelik schuilt dit woord ook achter het onverklaarbare ludicx op blz. 245, maar in deze parallele vergelijking zou men dan ook een diernaam verwachten, b.v. bare, waarbij het rijm op hare ende tare bewaard blijft. Hare = (scherpe) wind zou als beeld van ongedurigheid desnoods passen, maar dat kan moeilik met luedich verbonden worden.

[p. 278]

derde mantelare (blz. 179). Dit woord, in het Mnl. Wdb. nog niet opgenomen, wordt opgehelderd door Ducange, dat mantellati gelijkstelt met ‘fratres tertii alicujus ordinis.’

oerspronghen. In het Mnl. Wdb. i.v. orspringen (V, 206) wordt vragenderwijze een denominatief órsprongen verondersteld, dat een verandering van orspronct in orsprinct overbodig zou maken. De eerste aanhaling bij het art. orspringen (‘dat alle wateren ... ierst oorsprongen uter welder zee ende vloeien weder toter zee’) aan Jan van Leeuwen ontleend (vgl. Hs. 667, fol. 192^b) versterkt deze veronderstelling, omdat oorsprongen daar zeer goed als tegenwoordige tijd opgevat kan worden. Een bevestiging brengt het deelwoord orspronghende op blz. 248.

rafusen (blz. 182). Uit het verband blijkt de betekenis: het onderspit delven (synoniem: wt gheworpen werden). Verdam vermoedt samenhang met refuus, in de zin van afval, uitschot (Mnl. Wdb. VI, 1188).

ralen (blz. 265). Vgl. Mnl. Wdb. op rallen en rellen. Als ralen niet uit rallen verschreven is, zou het een nog onbekende bijvorm zijn.

ridderkens speel (blz. 263). Dit spel, dat in de boetpredikatie tegen de vierte-brekers veroordeeld wordt, is in de tekst niet voldoende bepaald om er ons een denkbeeld van te geven. Alleen blijkt dat er geld bij te pas kwam. Over het breken van de ‘vierte’ kan men raadplegen het Utrechtse proefschrift van Dr. P.W.J. van den Berg: De viering van den Zondag en de feestdagen in Nederland vóór de Hervorming (Amersfoort - 1914), waar dit traktaat op blz. 128 vlg. besproken wordt.

zeenich (blz. 143). Dit uitheemse woord (‘in zeeneghen vriwilleghen afkeer’), dat uit andere Nederlandse auteurs niet opgetekend werd, maakt het waarschijnlik dat Jan van Leeuwen

[p. 279]

door persoonlike aanraking of door geschriften Duitse invloed onderging. Daaruit zou ook het voorkomen van een woord als sweenre te verklaren zijn.

seenten (blz. 155). Het Mnl. Wdb. i.v. seenden vermeldt een plaats uit Ruusbroec, die men ter opheldering kan raadplegen.

ceyseneren (blz. 155), afleiding van ceysenaer = cijnsenaer. Vgl. assisenere, waarvan het Mnl. Wdb. één plaats vermeldt, en dat Kiliaan kent als assysener.

sweenre (blz. 256). Het Mnl. Wdb. (VII, 2525) vermeldt swene, zonder bewijsplaats uit het Mnl., als ‘slechts in het Nederrijnsch’ voorkomende. De Teuthonista heeft nl. swene, verkensherdde; het Mnd. kent ook swêner, waarin de betekenis ‘zwijnenhoeder’ zich door zogenaamde volksetymologie ontwikkeld heeft uit de oudere ‘jonge man, boerenknecht’ (ags. swān, eng. swain). Eigenaardig is nu, dat dit Nederrijnse woord bij Jan van Leeuwen voor den dag komt in de vorm sweenre.

wederkerf (blz. 270): ‘Goeden coep willen sijt hebben, ende goeden coep oft om een cleyn ghewyn laten sijt varen. Dats die weder kerf van dien lieden.’ Verdam, die dit woord tot nu toe niet optekende, veronderstelt dat de betekenis is: tegenkerf, de kerf die met de kerf op de kerfstok van een ander moet overeenkomen.

werballen. Als naam van een spel komt dit woord voor bij de behandeling van de vierte-brekers. Het Mnl. Handwoordenboek geeft als betekenis van werreballen alleen: sollen met iemand.

Uit deze teksten tekenden wij nog de volgende uitdrukkingen aan: iemand iets waenwijs waer maken (blz. 175) met de betekenis: iemand misleiden. Verdam heeft indertijd gewezen op de eigenaardige uitdrukking den waenicwaers maken (Tijdschr. IX, 295), ontstaan uit waers wanen (vgl. Tijdschr. XIV, 36, 68).

[p. 280]

Daarnaast staat waendiwaers, waeniwaers en wanewaers. Hier treffen we dus een nieuwe variant aan, ontstaan uit versmelting met wijs maken.

het gaet aen die bintriemen (Hs. Deventer, fol. 79), in de betekenis van: het is er treurig mee gesteld; den sticke alte nauwe setten (fol. 254^a), in de zin van: de weg te eng afbakenen, het iemand te lastig maken; averecht nemen (fol. 252^a) = opvatten; kint noch raet hebben (fol. 185^d). Dit laatste zou door een afschrijversfout vervormd kunnen zijn uit kint noch craet, maar waarschijnliker lijkt mij een vervorming in de volksmond van het onbegrepen ‘craet’, op dergelijke wijze als later uit die uitdrukking ‘kind noch kraai’ ontstond.

Ten slotte vestigen we de aandacht op een viertal spreekwoorden uit Hs. 667: Over den nedersten tuyne gheetmen gherne tierst (fol. 50^a); Aen den tekene bekint men den man (fol. 121^d); Alse menich hoeft, alse menich wech (fol. 185^c); Die mensche rijt herde sachte, die daer op eens anders hals sit (fol. 220).

Utrecht.

c.g.n. de vooys.