Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 30

[p. 286]

Abnormale spelling van goed in het Mnl., Mnd. en Ofri.

Dat mnl. guet, met ue = eu d.i. ö, kon ontstaan door invloed van guetlijc, ziet men bij Van Helten, Mnl. Spr. § 48. Toch zal men zich in het vervolg telkens af moeten vragen, of een bepaald hs. hier niet met ue de oe bedoelt; of ook ō, al naar den tongval. In het Stadboek van Groningen nl., zoowel in de redactie (van 1446) welke Pro Excolendo als in die (van 1425) welke Telting heeft uitgegeven, lezen wij steeds guet (of gued), des guedes, mv. guede, bw. guetlike enz. Nu is het reeds daarom moeilijk, in ue Umlaut te zien, omdat het hedendaagsch Groningsch voor het znw. (wat guet zeer vaak is) alleen gout kent, eveneens als bw. alleen goudelk; weliswaar wordt het bvnw. gout in de stad verbogen guie, doch de overgang van d tot j is in het Stb. nog onbekend. Daarenboven - en dit doet de deur dicht - stelt geen van beide redacties den Umlaut der ô door ue voor, maar de voor de 15^e eeuw aan te nemen eu wordt, evenals de oorspr. korte eu en evenals elke ō buiten Umlaut, oe geschreven in gesloten, o (of oe, althans T) in open lettergrepen; zoo is in PE Liber Primus I de aanhef: ‘Hier beghint der Stad boeck van Groninghē’ (ouder ndl. Groeningen) en T heeft in het opschrift: ‘Hijr beghynt der Stad boeck end wilkoer van Groninghen’; T 165 in 't opschrift ontfoeren, in 't art. voert; het corresp. V40 van PE ontforen, voert; zoogoed als het poss. (thans (h)eur) is oer, ore (of met voorafg. h), vindt men broder (hoewel in het tegenw. Gron. met Umlaut; intusschen heeft Stb. herhaaldelijk vormen, waaruit die van den hedendaagschen tongval niet kunnen zijn ontstaan), mv. brodere enz. Daarentegen woorden met oorspr. û, hetzij al of niet umgelautet: hues, wt, buten, tughen enz. Hier schijnen wij dus het geval voor ons te hebben, dat t.a.p. ondenkbaar werd geacht: een bij uitzondering algemeen worden van een abnormale spelling. Maar hoe is zoo iets mogelijk?

[p. 287]

Het antwoord springt in 't oog, zoodra men zich de normale vormen geschreven denkt: naast goet komt dan volgens de in het Stb. gebruikelijke spelling godes, gode, goetlike, en daar deze woorden konden uitgesproken worden met ‘zachtvolkomen’ o, zoo zou men door zulk een schrijfwijs aanleiding geven tot misbruik van Gods naam.

Tot dit resultaat gekomen, heb ik vooreerst de oudste wetten van Langewold vergeleken. In de verzameling, welke de 16^e-eeuwsche hss. op 1207 of 1250 stellen (Werken van Pro Excolendo I, daarnaar Von Richthofen, Fries. Rechtsquellen 366, Oorkondenb. v. Gr. en Dr. I 31), staat § 7 goet; uit welken tijd deze weinig aanstootelijke vorm afkomstig is, blijft natuurlijk onzeker. De volgende keuren, van 1282, onderscheiden den Umlaut der ô niet (soeken, voeren), doch hebben steeds guet, guedes.

Voor Oost-Friesland sloeg ik op V.R. 551, Zum emsiger recht; het gezochte woord staat er zeer dikwijls, en steeds als guet, gueden en dgl. De ô is er oe of o (moet, moten enz.); met Umlaut wellicht doet (facit), broder, en vooral 357a gheuoedet. Vormen welke Uml. moeten hebben komen in al deze bronnen weinig voor; bedenkt men echter, dat de tegenwoordige tongvallen, of in elk geval de groote meerderheid, op gōd zonder Uml. wijzen, dan zal men stellig niet aannemen, dat de haast algemeene u, ue in de middeleeuwen Uml. aanduidt, b.v. als generaliseering uit den pl. op -er.

In Noord-Friesland brengt ons de Eiderstedische krone der rechten wahrheit von 1426 (V.R. 561); gut met verbogen vormen komt er vaak genoeg in voor, steeds met u, daarentegen ten minste driemaal bloet (sanguis), en naast moder, broder, pl. brödere, d. pl. brödern.

Het Westerwoldsche Landrecht van 1470 (P.E. IV ii, niet zooals V.R. zegt ‘in den Zusätzen des fünften ... Bandes’; V.R. 258) heeft eveneens doen, bloet, moder enz., broders naast broeders, boeten (ww.), doch Cap. XV § 4 opschrift: Van gelt toe huiden, en in 't art. toe huyden. Daarnaast telkens en telkens: gue(d)t,

[p. 288]

guederen enz.; ditmaal echter heeft I 20 naast den pl. guede den s. dat goet (zoo V.R.; P.E. ook hier guet, maar hs. als V.R.). Naast het overweldigende aantal ue's moet oe gelden voor een lapsus.

Voor Drente heb ik vooreerst het Landrecht van 1412 nagelezen (Oude Vaderlandsche Rechtsbronnen 17). Ook hier is de Uml. der ô zeldzaam, maar toch leest men versoken en anrorende; daarnaast verhueden. Guet met verbogen vormen komt echter verscheiden keer voor, en weer altijd met ue. - Van de Ordelen van den Etstoel van Drenthe (OVR 16) heb ik eenige gelezen, en er hetzelfde gevonden als in de vorige gevallen; nog in het laatste stuk, van 1604, heeft goed met zijn verbogen vormen, dat weer herhaaldelijk voorkomt, steeds ue; een ontwijfelbaren Uml. heeft de schrijver onuitgedrukt gelaten in versoecken (p. 471 b); ook twijfelachtige gevallen als versoeck (Gron. verzuik), broeder hebben nimmer ue. De spelling handhaaft zich dus nog in de 17^e eeuw.

Dat in ndd. letterkundige werken in gut etc. de u een geheel andere verbreiding heeft dan in blut, mut en dgl., valt ieder dadelijk op; reeds Lübben zegt (Mnd. Gr. § 23): ‘Das Wort gût wird meist gut und nicht got geschrieben; es wird aber im Reime unbedenklich mit ô gebunden’. (Ik cursiveer.)

Evenzoo heeft het oofri. juist in dit woord zoo vaak u, gelijk blijkt als men de bewijsplaatsen voor û = ô er op naziet bij Van Helten, Aofri. Gr. § 20 B.

In Telting, Friesche Stadsrechten (OVR 17) staat slechts één Friesche tekst, de Franeker Buurbrief van 1417. Daarin lezen wij in 2: zyn guedt; verder komt ons woord er niet voor, maar ô is ook hier oe, o of bij Uml. e. - Bij lezing van V.R. ziet men, dat de Westerlauwersche 24 Landrechten woorden met oorspr. ô schrijven als moder, moet, met uitz. van gued (viermaal in het 18^e, tweemaal in het 24^e landrecht); ook heeft de 5^e der Wenden (p. 37) gued.

Voor het mnl. van Friesland is het Stadboek van Bolsward in dezen leerzaam (OVR 5). Ue komt er schier alleen voor = ogm. û of iu; echter is Uml. van ô weer zeldzaam en leest

[p. 289]

men toch (naast soeken enz.) ook men ... sueket (22) en (132) halfbrueders (bis), volle brueders naast volbroderen en (133) broeders, broeder [98 opschrift met attractie: Wie niet betalen mach mitten guede, die salt betalen mitten bluede; maar in 't art. zelf is er iets tusschengeschoven, vd. zonder attractie: wie ... n.b.m.m. guede, die salt betalen mit sijn lijf of mit sijn bloede]. Maar van geheel anderen aard dan het voorkomen dezer wisselvormen is het feit, dat guedt, gued, guet, gueden, guedruchtig enz., hoewel ze samen zeer veelvuldig aangetroffen worden, uitsluitend ue hebben.

De tijd ontbreekt mij voor verder onderzoek; daarom merk ik nog slechts op, dat de hier aangewezen oorzaak zich zelfs werkzaam kan toonen waar in open letgr. geregeld de ‘zachtvolkomen o’ door o, de oorspr. ô door oe wordt voorgesteld, daar de schrijver rekening kan gehouden hebben met het veelvuldig voorkomen van minder duidelijke spellingen.

Wellicht moet ik nog een tegenwerping beantwoorden, die men bij het owfri. zou kunnen maken. Immers uit Van Helten, Zur Lexicologie des Awfri. 25, blijkt, dat guēd bestond, met een aan quād ontleenden rijzenden tweeklank. Doch zulk een diphthong moet uitzondering zijn geweest, want het nwfri. heeft een oe-achtigen klank + ə; uit haar is dus ‘nahezu regelmässiges’ gued, guet niet te verklaren.

Groningen.

w. de vries.