Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 24

[p. 245]

Middeleeuwsche oorkonden uit Oldenzaal.

Door de welwillendheid van mijn vriend Prof. Gallée ben ik in de gelegenheid gesteld de volgende oorkonden waarvan hij een afschrift genomen heeft uit te geven. Het doel dat ik mij met de uitgave dezer stukken stel, is een bijdrage te leveren tot de kennis van een Nederduitschen tongval, dien men als het taaleigen van Twente, meer inzonderheid van Oldenzaal mag bestempelen; een tongval die beslist Nedersassisch is, maar toch in enkele opzichten afwijkende van 't Sassisch van den Heliand, dat dichter bij 't Frankisch staat.

Bij 't weergeven van de teksten heb ik mij veroorloofd meer gebruik te maken van leesteekens dan 't oorspronkelijke heeft. Ook heb ik mij bij het onderscheiden der letters u en v laten leiden door de niet twijfelachtige uitspraak, en hier en daar in afwijking van 't oorspronkelijke hoofdletters gebruikt.

1. Oorkonde van 1336.

Arnold van Sconenvelde, knape, ende Elsebe min[en] eyghte wiff, Clawes onse sone ende Margreta onse dochter ende al onse rechten erfgenamen doet kundigh allen den de desen breef seen solen of horen leesen, ende betoghedet openbare inde deser scrift, dat wi eyndrachtlicke mit willen ende mit vo^ulborde al onser reghten ervghenamen venkooft hebbet reckelike ende redelike Geerde van Dulre ende Lamberte den Stengere ende eren reghten erfgenamen onse hues dat gheheeten is to Woltbertinc, gheleghen in der marcke to Lemeslo in den kerspele tot Aldenzale mit toerve, mit twighen, mit warscopen ende mit aller slaghter nuet, also alset gheleghen is ende darto horet, ende sunderlike mit vijf luden, also Geerde Engelzen, Ecberte Atselen, ende Dayen (?), omme eyn entachtentigh. Brabantzgher pennincghe genghe ende gheve, de ons mit eren betalent (l. betalet) sijn in reden penninghen van Geerde en Lamberte vorghenoemt, ewelike ende erflike vor eyn reyght ooren (l. vrij?) eyghen to besittene ende to brukene, ende wi vorgenoemden hebbet dat vornoemde hus mit aller slaghter nuet, also als hir vorgheseget is, Geerte ende Lamberte vorgenoemt to erre ende erre erfgenamen behof opgedreghen in den gherighte tot Aldenzale, dar et inne gheleeghen is vor meyer Arnolde, richtere dar selvez in eynen hegeden heymale ende dreghedet

[p. 246]

em up in desen jegenwerdighen breve. Ende solen Geerde ende Lamberte vorgenoemt ende eren reghten erfgenamen wi ende onse reeghte erfgenamen des vornoemden huses mit aller slaghter nuet, also als et gheleghen is ende alse hirvor geseghet is, waren vor eyn reyght vri eyghen, wo men eyns vrighen eigens van reyghte sal waren also alse wi ghelovet hebbet ende lovet vastlike in desen breve to leestene. In orkune al deser vornoemden stucke so hebbic, Arnold van Sconenvelde vor genoemt desen breef ghegheven ende besegelt mit mines selves inghesegele vor mi, vor min wiff, vor minen kinderen ende vor al minen reghten erffgenamen in eijne ewighe vestnisse ende stedigheijt. Gescheen ende ghegeven int iaer onses Heren dusent drehundert sees en dartich up Sente Fabians ende Sebastians dagh, twijer heyligen martelaren; dar over ende an weren Wighman van Eghene ende Geert van Keppele, knapen, Geert Snoye ende Ludeken Vogel, scepenen tot Aldenzale ende anders bederver lude ghenogh.

2. Oorkonde van 1351.

Wi, ghemene scepene van Aldenzale, doet kundich ende bethughet openbare in dessen breve, dat vor uns quam Herman de Hebet, unse borghere, ende vertheych daer ende opetoch ende ghiftighede med ziner moetwillen umme selghet zir zelen ton Hilighen gheyste, med uns gheleghen, zine twe kampe, gheleghen bi uns op den Nyenvelde, erflike ende jummermeer tho hebbene ende tho brukene, ende vortmeer dezelve Herman heft gheghiftight dem vorseiden Hilighen gheste al zin goet, dat he achterletet na zinen dode, dat zi an ghereden ghode ofte an andren ghode, zunder en bedde, ene pole ende en paer lakene, dat mach he keren wat hi wil. Ende des zolewi, scepene tod Aldenzale, dem Hermanne alzo langhe alze he levet in rechter liftucht dôn gheven ende betalen van des vorscreven Hilghen ghestes ghode ende van denghenen de des Hilghen ghestes hodere zin, alle jare tusghen sunte Mertinsmisse ende medewintre dre molt ghodes roggen ende dre molt ghoedes korens. In tuchnissen dessen (l. desser) vorscr. dinch¹⁾ so hebbewi umme bede des vorscr. Hermans onzes stades cleyne inzeghel an dessen bref ghehangen. Ghegheven int jaer onzes Heren duzent drehundert ende eyn ende vijftich, des Vriedaghes na Paschen.

1) Moest zijn dinghe.

3. Oorkonde van 1365.

Ic, Gherd Ghalighaen, Feye mijn echte wijf, ende onse recht erven (l. ervend) doet kundich allen luden de dezen bref zolen zeen of horen lezen ende betughet openbare in dezen breve, dat wij mit moetwillen redelike

[p. 247]

ende reckelike verkoft hebbet stedes ervekopes Arende Wonder ende zinen rechten ervende (l. ervenden) dat goet tor Scoppen mit torve, mit twyghe ende mit al zinen rechten tobehorene, alzet gheleghen is in Luttermarke in den kerspele van Aldenzale vor eyn recht vryeyghen goet ende ledich ende kummerloes to hebbene ende to besittene erflike ende ummermeer, umme eyne summe gheldes de uns witlike ende wal betalet is, ende up eyne jaerlikes pacht, to ghevene den provest van Werden: alze achte scepel rocghen, dre scepel haveren bi spykermate ende dre schellinghe ende achte penninghe, ende hebbet dit goet vorghenomt opghedreghen ende daer up verteghen vor Jacobe van Beyne, gheheten Dompighe, richter to der tijd tod Aldenzale, daer he sat in gherichte ende in ghehegheden heymale ende zinen orkunt up untfengh, mit allen vertichnissen ende uplatinghen alze daerto behoert ende alze recht is. Vortmer zo hebbe wy, Gherd ende Fye vorghenomt, ghelovet in denzelven hegheden heymale ende lovet vastlike in dezen breve, dat wy ende unse recht ervent zolen Arende Wonder ende zinen rechten ervende (l. ervenden) waren des goedes ter Scoppen vorghenomt mit al zinen rechten tobehorene ledich ende kummerloes ende vor eyn recht vryeyghen goct in allen vorwarden ende maneren alze hyrvor ghescreven is wo men eyns rechten vryeyghens goedes mit rechte waren zal vor al deghene de des to rechte komen willet. Al arghelist in dezen breve utghesproken. Updat al deze dinch stede ende vast bliven, zo heb ic, Gherd Ghalighaen vor mi, vor Fyen myn wyf ende vor unsen rechten ervent myn zeghel an dezen bref ghehanghen ende hebbet voert ghebeden Jacobe den richter vorghenomt, dat he dezen bref wille mede over ons bezeghelen mit zinen zeghele. Ende want ic, Jacob richter vorgenomt, mijnen orkunt hijr up ontfengh, daer al deze dinch vorghes. vor mi scheden in ghehegheden heymale, zo heb ic umme bede willen van beyden siden myn zeghel mede an dezen brief ghehanghen, daer an ende over weren alze rechte kornothen Peter van Woesde, gheheten van Herghelo, Gherd Snoye, Gherd Stengher, Johan Wonder, Arend Ludgers ende anders goeder lude ghenoech. Ghegheven int jaer unses Heren dusent drehondert vijf ende sestich des dinxedaghes na Sunte Jacobs daghe, eyns apostels.

4. Oorkonde van 1390.

Ic, Geerlich van Dezenberghe, anders gheheten Pazie, ende Locke mijn echte wijf, maken kund allen luden med desen breve, dat wy püerlike om Godes willen ghegheven hebt ende ghevet in desen breve vor onse zelen den aermen luden in des Hilghen gheestes hues tod Aldensale, de daer inne wonachtich sint, een molt gudes winterrogghen bij der oelden Aldensaler marketmathe iaerliker pacht uyt onsen gude gheheten Zegherdinck ende uyt siner tobehoringhen gheleghen in den kerspele Degeninchem in der bür-

[p. 248]

schap to Noertdoerninghe, to hebbene ende to besittene ende iaerlix up to borene erflike ende ummermer, med weliken molt rogghen men iaerlix den aermen luden de in den Hilghen geeste sint sal copen herinc tegens de Vastene ende andere spise daer men de aermen mede spisen moghe, ende hebben (sic) daerup vorteghen alse wy med rechte solden vor Sander Bertrams, in der tijt richter tod Oetmersem, daer he sat to gherichte in eynen ghehegeden heymale ende sinen orkund up untfengh, med allen vertichnissen ende uplatinghen alse daerto behoerden. Welic molt rogghen deghene de dat vorscrevene guet telen ende bouwen of sic des underwinden of siner tobehoringhe een deel of al solen den aermen luden of we er verwaerre is alle iaer leveren ende betalen up den kerchof to Degheninchem tusschen sunte Mertene in den winter ende medewinter. Weerd dat se des nicht en deden, so moghen de vorscr. aermen lude of our bode dat vorscrevene molt rogghen of wes em daeran embreket alle iaer uytwinnen med gheesteliken rechte of uytpenden med werliken rechte, unvorvolghet ende unvorclaghet, weliker se willet uyt den vorscr. gude ende van denghenen de dat guet telet of bouwet of sic des ende siner tobehoringhe underwinden een deel of al ghenigherleye wijs. Ende biddet alle richtere gheestlic ende weerlic, wanneer de vorscr. aermen lude of oer bode des van em begheren of se daerto eeschen dat se em de uytwinninghe ende uytpendinghe wilt helpen doen alse vorscreven is. Vortmer so solewy ende onze ervende den vorscr. aermen lude des molt rogghen pacht rechte waerschap doen vor al deghene do des ten rechte comen willet. Alle arghelist in desen breve uytgesproken. In orkunde deser dinghe, so heb ic, Gheerlich vorghenomt, mijn seghel an desen breef ghehanghen, vor my, vor Locke myn echte wijf vorscr. ende vor onse rechten ervende. Ende tod eyner merren vestnisse so hebbewij voert ghebeden Sander Bertrams den rechter tod Oetmersem vorghenomt, dat he desen breef mede over ons beseghelen wolde med sinen seghele. Ende ic Sander Bertrams, in der tijt richter tot Oetmersem vorscr. want alle dese dingh vor my ghescheen sint, daer ic zat to gherichte in eynen gehegheden heymale, daer ic mynen orkund up untfingh, so heb ic umme bede willen van beyden siden vorscr. myn seghel mede an desen breef ghehanghen, daer mede an ende over weten (l. weren) alse rechte kornothen ende gherichtes lude Willem Iornigh, Herman Bertram ende anders guden (l. guder) lude ghenoech. Ghegheven int jaer onses Heren dusend drehundert ende neghentich up sunte Peters dach ad Cathedram.

5. Oorkonde van 1391.

Ic, Ludiken Ghadde, Heylike zyn echte wijf, ende Oth, onse zone, doet kundich allen lueden ende bekennet openbaer met desen openen breve, dat wy zamentlike ende eendrechtlike met onsen vrygen moetwillen hebt vercoft

[p. 249]

redelike ende reckelike stedes erfcopes Wyllikine van Lossere ende Oden sinen echten wive ende ern rechten ervenden den thenden smal ende grof beschaepen: alse dre molt guedes wynterrocghen by spykermathe, over dat erve ende dat get geheten ter Clywick, alsdat gelegen is met al sinen oelden ende nygen rechten tobehoren in der buerscap van Berchusen in den kerspele van Aldenzale umme eyne summa gheldes, de my, Ludiken Ghadde, Heyliken sinen wive ende Othen ern sone voers. uns samentliken van Williken van Lossere voerscr. witlike al ende wal betalet is, unde hebt voert desen voers thenden over dat erve ende guet ter Clywick voerscreven opgelaten ende opgedragen unde erflike des vortegen met handen ende met mude vor Hinrike van Overhagen, richter in der tijt tot Aldenzale, daer he sat in gerichte unde in enen hegeden heymale, tot behoef unde in hande Wylkens van Lossere, Oden sines echten wives un er ervende voers., met allen vortichnissen ende oplatingen als daerto behoerden ende alze recht is. Unde deses voerscr. thenden over dat erve ende guet ter Clywick voers. sal ic, Ludiken Gadde, Heylike syn wyf, Otto er zone voers. ende onse rechten ervende erflike waren un des rechte waerscap doen Wylken van Lossere, Oden sinen echten wive ende ern ervenden voers. wo men enes erfcopes met rechte waren sal vor alle deghene de des to rechte comen willet. Ook sint vorwarde in desen breve, dat ic, Ludiken Gadde, Heylike syn echte wyf ende Otto er sone voers. ende onse rechten ervende willen ende solen unde loven vaste in desen breve Wyllikene van Lossere, Oden sinen wive ende ern ervende (l. ervenden) voers. desen thenden over dat erve¹⁾ ende guet ter Clywick voers. to vorholdene in rechter leenscher weer by den rechten leenheren daer de voers. thende van to lene roret, sunder enigen ern hynder ofte schaden Wilkens van Losser, Oden synes wives of er ervende voers., al argelijst in desen breve uytgezeget. In eyn tuech der waerheit al deser dinc voerscr. hebbe ic, Ludiken Gadde voerscr. vor mij, Heyliken myn cchte wyf ende vor onse rechten ervende voerscr. myn segel an desen brief gehangen unde um eener meerren vestnissen willen hebwy zamentliken gebeden Hinrike den richter van Aldenzale voerscr. desen brief mede over uns met sinen segele te bezegelen. Unde ic, Hinric van Overhagen, richter in der tijt tod Aldenzale voerscr. want al dese dinc voers. in gerichte ende in hegeden heymale vor my gescheen sint ende minen orkunt daervan ontfengh, so heb ic um bede willen van beiden parthien vocrs. myn segel mede an desen brief gehangen, daer mede an ende over weren alze rechte kornoten ende gerichtes luede Herman Snoye, Gherd Ryckardinch ende ander guede luede. Gegeven in den jaer onses Heren Goeds dusent drehundert ende een unde negentich op Sunthe Aghatendach, ener hilgen juncfrowen.

1) Gespeld erbe.

[p. 250]

6. Oorkonde van 1401.

Wy, ghemenen schepenen der stad van Aldensale doen kundich allen lueden, dat vor ous daer wij seten in schependome ghecomen sint Clawes van Overhaghen, Styne zin echte wief, Sweder ende Clawes, oer kinderen. Ende bekanden, dat zee eendrechtlike mit oeren vrijen moetwillen hadden upghedraghen ende droghen op aldar vor ons den raetluden des Hilghen geestes to Aldensale to behoef des Hilghen geestes ende der armen luede die darinne sint puerlike omme Godes willen ewelike ende ummermeer een stucke boulandes gheleghen up den Clygessche, dat schot van der Leembeke an Arendes land Wonders, dar an beyde ziit ghelandet is die Zodenberch. Ende verteghen up dat vorg. stucke landes mit allen vertichnissen ende uplatingen, alse zee mit rechte, solde zee ofte oer ervende, dar nummer nicht an to hebbene ofte wachtene wessen nynerleye wijs, ende bekanden, dat zee ende oer ervede den raetluden ende den Hilgen gheeste vorscr. des stucke landes vorg. rechte warscap doen sollen vor alle dieghene die des to rechte kommen wilt, sonder argelist. In orkunde desses zo hebbewij, ghemenen schepenen van Aldensale vorscr. omme bede willen Claueses van Overhaghen, Stine zins echten wives ende ore kindere vorg. onses stades clene segel an dessen breef ghehanghen. Ghegeven int jaer ons Heren dusent vierhondert ende een des Godensdaghes nae Sonte Peter, die gheheten is Vincula Petri.

7. Oorkonde van 1401.

Wy, ghemeynen schepenen der stad van Aldensale doet kundich allen luden, dat vor ons ghecomen sint dar wy zeten in schependoem Williken van Losser, Ode zijn echte wijf, ende bekanden aldar vor¹⁾ ons, dat se hadden ghegheven ende gheven aldar vor ons erflike ende ummermeer oren camp, gheleghen tusschen der Meybreden by den weghe an de eyne syt ende Ludekens breden ten Thorve an de ander sijt, den raetluden in der tijt Onser Vrouwen ghilde tod Aldensale ende oren nacomelinghen wen men iaerlix darto kyset, to behoef der ghemeynen armen, in aldusdanen vorwarden, dat de raetlude, we se sint in der tijt, solen alle iaer upden Vrydach²⁾ vor medewinter, up den Vrydach vor Pinxteren, up den Vrijdach vor Onser Vrouwen dach Assumptio gheven den ghemeynen armen op elike tijt als voorscr. is eyn mudde rogghen an brode ghebacken, ende wes de vorscr. camp iaerlix meer doen mach des iaers, dat solen de raetlude gheven tod sijner tijt up der vorscr. Vrydaghe eyn an boteren, ende hirup so hebben Williken ende Ode vorscr. aldaer vor ons verteghen med hande med munde alles rechtes ende eyghendomes des se an den vorscr. campe

1) Vor geschreven bor.

2) Ook hier de v als b geschreven.

[p. 251]

hadden, ende bekanden dat se ofte ore ervende an den vorscr. campe nyrhande recht noch ansprake meer an hadden noch anbeholden nyerleyerwijs, al arghelist uytghesproken. To tughe der waerheyt, want wij onse orkunde hirup ontfenghen, so hebbewij onses stades cleyne seghel an dessen breef ghehanghen. Ghegheven int iaer onses Heren dusent vyerhundert eyn up Sinte Sixtus dach.

8. Oorkonde van 1403.

Wy, ghemeynen schepenen der stad van Aldensale doet kundich allen luden med dessen openen breve, dat vor ons ghekomen sint daer wij seten in schependome Arend Vosse ende Wobbe, syn echte wijf, ende bekanden aldaer vor ons, dat se reckelike ende redelike hadden verkoft stedes ervecopes Arende Wunder ende Johanne Wunder, in der tijt raetluden des Hilghen ghestes hues tot Aldensale ende oren nacomelinghen, raetluden des vorscr. Hilghen gestes hues, we se sint in der tijt, to behoef der armen eyn mudde guds wynterrogghen iaerliker ghulde by der Deventer marketmathe uyt oren campe gheleghen up den Nyenvelde achter eynen campe de den oelden Baghynen tohoert, te hebbene, to besittene erflike ende ummermeer, als omme eyne summa gheldes de em wytlike ende wal betalt were, als se darvor bekanden, ende hebt darup verteghen als se med rechte solden; welyc mudde rogghen vorscr. Arend, Wobbe vorscr. ende er ervende iaerlix betalen solen den vorscr. raetluden ende oren nacomelinghen, raetluden we se sint in der tijt bynnen Aldensale, in welyck hues om des gevoghet, tusschen Sunte Mertene in den wintere ende medewintere. Wert dat se des nicht en deden, so moghen de vorscr. raetlude ende or nacomelinghe, raetlude we se sint in der tijt, dat vorscr. mudde rogghen eyn deel of al uytwinnen van Arende, Wobbe vorscr. ende van oren ervenden ende vort van denghenen de zijch des vorscr. campes eyn deel of al underwinden, met ghestliken rcchte sunder ladinghe, oft uytpenden med werliken rechte unverclaghet ende unvervolghet. Vortmer so loveden aldaer vor ons Arend, Wobbe vorscr., dat se ende or ervende den vorscr. raetluden ende oren nacomelinghen raetluden we se sint in der tijt, des vorscr. mudde rogghen rechte warscap to done vor alle deghene de des to rechte komen willen, al arghelist uytghesproken. To tughe der waerheyt, want wij onse orkunde hirup ontfenghen, so hebbewy omme bede willen van beyden sijden onses stades cleyne seghel an dessen breef ghehanghen. Ghegheven int iaer onses Heren dusent veerhundert ende dre des Dinxedaghes na Sunte Vitus daghe.

9. Oorkonde van 1417.

Ic Wolter van Kovorde ende Sophya syn echte wijf maken kond allen luden med dessen openen breve, dat wy reckelike ende redelike hebben

[p. 252]

verkoft ende verkopen med dessen breve stedes ervecopes den raetluden des Hylghen gheestes hues tod Aldensale to behoef der aremen eyne iaerlikes pacht: alse achte mudde gudes winterrogghen by der Deventer marketmathe alse uyt onsen erven ende gueden ten Rykenhove to Voelt ende Dyderkint, to Lemeslo ende uyt oren tobehoren, gheleghen in den kerspele van Aldensale, to hebbene, to besittene erflike ende ummermeer, alse omme eyne summa gheldes, de ons wytlike ende wal betalt is, ende hebbet daerup verteghen vor Gherde van der Breden, gheheten de Snelle, in der tijt rychter tot Aldensale daer he sat to gherichte in eynen ghehegheden heymale med synen kornoten, hirna bescreven med allen vertichnissen ende uplatinghen, alse wy med rechte solden; welike achte mudde rogghen vorscr. solewy ende onse ervende iaerlikes leveren ende betalen kummerloes den raetluden des vorscr. Hilghen gheestes hues, we se sint in der tijt, bynnen Aldensale in welyc hues se willet, tusschen Sunte Mertene in den wintere ende der hochtyt to medewinter. Wert dat wy of onse ervende des nicht en deden, so moghen de raetlude des vorscr. Hilghen geestes hues, we se sint in der tijt, de achte mudde rogghen vorscr. eyn deel of al uytwinnen van ons, van onsen ervenden ende voert van denghenen de zijc onser vorscr. erven ende guden ten Rijkenhove ende to Dyderkant met oren tobehoren eyn deel of al underwinden of deze telen of bouwen, med gheestliken rechte sunder ladinghe of uytpenden med daghelics gherichte, unverclaghet ende unvervolghet, sunder jhenigerhande wedersegghen. Vort so solewy ende onse ervende den raetluden des vorscr. Hilghen gheestes hues, we se sint in der tijt, der achte mudde rogghen ghude vorscr. rechte warschap doen vor alle deghene de des to rechte komen willen, al arghelist uytghesproken. To tughe der waerheyt so hebbewij, Wolter ende Sophya vorscr., vor ons ende vor onse ervende onse seghele an dessen breef gehanghen, ende hebben voert ghebeden Gherde van der Breden, gheheten de Snelle, in der tijt richter tod Aldensale, dessen breef mede over ons to beseghelne med synen seghele. Ende ic, Gherd van der Breden, gheheten De Snelle, in der tijt richter tod Aldensale, want alle desse dync vor my gescheen sint daer ik sat to gherichte in eynen ghehegheden heymale ende myne orkunde up ontfenc, so hebbe ic omme bede willen van beyden syden myn seghel mede an dessen breef ghehanghen, daer med my an ende over weren alse rechte kornoten ende gherichtes lude Gherd van Hanichlo, gheheten Tappe, Ludeken ten Thoerve, selighen Ludekens soene, ende anders guder lude ghenoech. Ghegheven int iaer onses Heren dusent veerhundert ende seventene up Sunte Jacobsavent, eyns hilghen Apostels.

Aanteekeningen.

Van het taaleigen van bovenstaande stukken kan men in 't algemeen zeggen dat het één tongval, en wel dien van oos-

[p. 253]

telijk Twente vertegenwoordigt, hetgeen 't voorkomen van enkele geringe varianten en onregelmatigheden niet uitsluit. Vooreerst is ten opzichte van 't klankstelsel het volgende op te merken, dat in alle stukken aan Os. eo, (io, ia), Ndl. ie meestal beantwoordt ê (gespeld ee en e), bijv. breef, breve. Deze uitspraak van den ouderen tweeklank is nog heden ten dage die welke men over 't grootste gedeelte van 't Nederduitsch taalgebied in Duitschland en ons land hoort. Daarentegen bestaat eenige weifeling in 't gebruik van ô (gespeld o) = Got. o, Ndl. oe. N^os. 1, 2, 3, 6, 7, hebben, als ik wel geteld heb, alle o; N^os. 4, 5, 8 en 9 hebben soms ue of u, waarmede stellig onze oe- klank bedoeld is, doch terzelfder tijd steeds to. In N^o. 5 vindt men eenmaal hoogst onregelmatig geschreven guede luede, goede lui, en in N^o. 9 guder lude, hoewel het onmogelijk is dat de ue of u in deze twee woorden één en denzelfden klank heeft uitgedrukt. De gevolgtrekking die ik uit deze onregelmatigheid maak, is dat tweeërlei uitspraak, die van ô, een zeer scherpen gerekten o-klank, en die van onze oe naast elkaar bestonden. Dit nu is niets vreemds. Hoe het tegenwoordig in Oldenzaal en omstreken daarmede gesteld is, weet ik niet, maar in 't Oosten der Graafschap Zutfen, in het stedeke Groenlo en omstreken hoort men nog heden ten dage hetzelfde verschil. De landbevolking zegt gôd, môder, dôn, enz.; dezelfde uitspraak is geenszins ongewoon in de stad zelve. Daarnaast hoort men van een deel der burgerij goed, moeder, doen. In overeenstemming hiermee is het dat de eersten voor zoet, bemoeien zeggen zeute, bemeujen, de anderen zute, bemujen. Het bestaan van zulke verschillen in een en dezelfde gemeente heeft niets wat ons bevreemden kan; men mag veeleer vragen of er wel één plaats ter wereld is, waar zulks niet voorkomt.

Andere varianten die opmerking verdienen, zijn de volgende. Aan Os. iro, eorum, beantwoordt in N^os. 1 en 5 er, met de daarvan afgeleide adjectiefvormen eren, erre, doch N^os. 4, 6, 7, 8, 9 vertoonen or, oer, met afleiding oren, die wat den klinker betreft te vergelijken zijn met den ook aan 't Mnl. niet onbe-

[p. 254]

kenden vorm hore. De dat. pl. Os. im, iis, luidt in N^os. 1, 4, em, in 8 om naast em. Dem, dien, = Os. themu (themo, them) komt voor in N^o. 2. Ons Nndl. voegwoord en luidt ende, in overeenstemming met Os. endi; alleen in N^o. 5 komt unde voor naast ende. Eenmaal ontmoet men en, doch dit zal wel een schrijffout wezen. Zeer onvast is de onderscheiding van o en u vóór de neusklanken en in op naast up. Of in den hedendaagschen tongval van Oldenzaal nog sporen van deze verwisseling te ontdekken zijn, kan ik niet zeggen; in den Grolschen tongval zegt men onveranderlijk bijv. honderd, nooit hunderd, en steeds umme, nooit omme; ook is unde voor en onbekend.

Andere verschillen tusschen 't Oldenzaalsch en Grolsch - om kortweg de twee tongvallen zoo aan te duiden - zijn: 1. de ontkenning luidt in de oorkonden nicht, in de Graafschap nêt; 2. aan onze scherpe ee, Got. ài beantwoordt in de stukken meestal dezelfde klank, maar voor een vindt men eyn en en; voor geest zoowel gheest als gheyst. Neiging tot rekking vertoonen reyght, reeght naast reght in 1; en eyghte voor echte. Diezelfde neiging tot rekking bestaat ook nu nog in Twente, in tegenstelling tot de Graafschap.

Het meervoud van 't Praes. Ind. in den 1^sten en 3^den ps. gaat natuurlijk regelmatig uit op et, Os. ad (at); maar hier en daar duikt de uitgang en op. Zoo in N^o. 4 maken en hebben; in N^o. 6 doen kundich; in N^o. 9 gheven, maken, vercopen en hebben naast hebbet. Hoe deze afwijkingen te verklaren? Men zou kunnen denken aan verwarring tusschen indicatief en conjunctief, maar het is evengoed mogelijk dat die ongewone vormen ontsnapt zijn aan een schrijver die van een andere streek afkomstig was. Wie zal dit uitmaken? In allen geval weet ik zeten, 1 ps. mv. Praet. Ind., in N^os. 6 en 8, en weren in N^o. 9 niet anders te verklaren dan als ingedrongen uit den conjunctief, gelijk in 't Mnd. De 3^de ps. mv. Praes. Ind. van willen is meestal wilt, in overeenstemming met Os. willead.

Ten opzichte van verbindingen als hebbewi, solewy, zou ik geneigd zijn ze voor zeer oud te houden, dagteekenende uit

[p. 255]

een tijd toen de uitgang van den 1^sten ps. mv. nog m was. Immers uit mw zal licht ww ontstaan, welke ww na verloop van tijd weder vereenvoudigd wordt.

Tot de wisselvormen behooren draghet, p.p.p. gedragen en dreget, gedregen; deze laatste vorm komt, gelijk men weet, ook in andere dialekten voor.

Eenmaal komt voor mude, dat. enk. voor munde in N^o. 5. Hoewel deze vorm alleszins mogelijk is en de Heliand zelfs regelmatig mûth heeft, zou men kunnen meenen in dit geval met een schrijffout te doen te hebben. Sterker is echter mijn twijfel aan de juistheid van 't eenmaal voorkomende ervede, terwijl herhaaldelijk ervende wordt aangetroffen.

Ervend behoort tot die klasse van woorden die, oorspronkelijk deelwoord zijnde, geheel het karakter van een substantief hebben aangenomen, zooals Got. nasjands, talzjands, Os. berand, lêreand, friund, enz. Langzamerhand zijn ze in eene andere declinatieklasse overgegaan. In onze oorkonden volgt dit woord de oude consonantische declinatie in N^o. 3, waar de nom. pl. luidt ervent, en onsen (1. onse) rechten ervent; doch in N^os. 4, 7, 8, 9, leest men reeds nom. en acc. pl. ervende. Uit een gen. pl. ervende in N^o. 5, en uit een dat. pl. ervenden laat zich niet opmaken hoe de nom. pl. geluid heeft.

Schepen, st. en schepene, zw. zijn in de stukken beide in gebruik, doch 't eerste alleen in N^o. 2, is dus zeldzamer. Schepen beantwoordt rechtstreeks aan 't Fransch-Middel-lat. scabinus, waarvan Grimm o.a. zegt¹⁾: ‘Der name scabinus findet sich nicht vor Carls regierung (Savigny), 197, 198), doch hat er ihn schwerlich ersonnen, sondern ein vorhandnes wort auf die neue bestimmung angewandt’. Dit zal wel waar zijn, maar minder juist is wat Grimm verder beweert: ‘Zwar befremdet auf den ersten blick die schreibung scabinus für scapinus, der das ital. scabino, span. esclavin, franz. eschevin entspricht; allein die altfränk. mundart muss sich zu einer verweichlichenden

1) Deutsche Rechtsalterthümer 775.

[p. 256]

aussprache des inlauts p geneigt haben, da wir auch statt ripuarius sehr häufig und in den ältesten hss. ribuarius, riboarius antreffen.’ Hier is Grimm het spoor bijster: de b in scabinus is niet bevreemdend, maar noodzakelijk in een Romaansch woord in de 8^ste eeuw, onverschillig of het woord uit het Latijn stamt dan wel aan 't Germaansch ontleend is; die verzachting van p tot b tusschen twee klinkers heeft niets te maken met het Frankisch, hetwelk die verzwakking nooit gekend heeft. Uit die b volgt iets anders dan wat Grimm daarin gezien heeft; namelijk dit, dat het woord skapin bij de Franken in Gallië reeds in zwang was en als zoodanig gehoord werd door de Romaansche bevolking, toen deze de p tusschen twee klinkers nog niet in b had laten overgaan. Dit strekt dus tot bevestiging van Grimm's meening dat de benaming scabinus, beter gezegd scapin(s) ouder is dan de tijd van Karel den Groote. Schepen, schepene is niet alleen een Frankische, maar ook een Sassische term. Dit vermeldt Grimm dan ook met verwijzing naar schepene in den Saksenspiegel. Doch ten onrechte haalt hij daarbij ook aan scepene in de Lipsiaansche Glossen, en schepene bij Melis Stoke, want de taal van deze bronnen is Frankisch. In Twente gold natuurlijk Sassisch recht.

Terwijl schepene een term is dien Franken en Sassen gemeen hebben, is de benaming kornote, koornote beperkt tot Sassisch gebied. Welke personen zoo genoemd worden, kan men zien in Schiller-Lübben, Mnd. Wtb. onder kōrnote, waar o.a. als aanhaling voorkomt: ‘dar ick sat in eynen gehegeden gerichte, dar tho gebeden und gekoren worden rechte kornothen’; vgl. ook Verdam Mnl. Wdb. onder coornote.

Een ander Sassische uitdrukking is ‘in (ge)hegeden heimale’, die op hetzelfde neerkomt als het zooeven aangehaalde ‘in gehegeden gerichte’, en ‘am heghedeme dinge’. Voor heimaal zij verwezen naar de Rhoer's verhandeling over heymael in Pro Excol. I, 369-449; vgl. voorts Mnd. Wtb. en Mnl. Wdb. onder hegen. De bewering van H. Brunner, Deutsche Rechtsgeschichte, p. 129, noot, dat heimaal niederfränkisch is, is onjuist.

[p. 257]

De formule recklike ende redelike, of redelike ende recklike is evenzeer in 't Ndd. zeer gewoon; vgl. Mnd. Wtb. onder redelike(n) de zegswijze redeliken unde rekeliken, ook wel redeliken unde rechtliken. Volgens Gallée is rekelik en redelik nog in zwang, in den zin van behoorlijk.

Bij de volgende aanteekeningen zal ik elke oorkonde afzonderlijk behandelen, voor zooverre die tot opmerkingen aanleiding geven.

I. Betoghedet. Hiervoor zal wel moeten gelezen worden betughed-et, betuigen het. Vo^ulborde, dat. sg. van volbord, toestemming, inwilliging, consensus; z. Mnd. Wtb. onder vulbort.

Mit toerve, mit twighen, in N^o. 3 mit torve, mit twyghe. Voorbeelden van deze formule geeft Mnd. Wtb. onder twîch; o.a. ‘Also de beleghen is an holte, in velde, yn torve unde yn twyghe’; Grimm R.A. 43: ‘Mit torve, mit twige, mit watere, mit weide, mit lüden u. mit allerslachte nut.’

Mit warscopen, d.i. met markaandeelen. Zie Mnd. Wdb. onder warschop = ware.

Mit allerslaghter nuet (nut). Dezelfde uitdrukking reeds aangehaald uit R.A. Vgl. Mnd. Wtb. onder slachte nut.

Ende sunderlike enz. Hier schijnt iets uitgelaten te zijn, want er wordt gesproken van vijf ‘luden’ (lijfeigenen), terwijl er slechts drie genoemd worden. Syn is hier beslist 3 ps. pl. Indicatief, hoewel oorspronkelijk conjunctief; de gewone vorm is sint.

Eighen, subst. n. = Got. aigin.

Bederve, Os. bitherbi, enz. Vgl. Mnd. Wtb. bederve.

II. Vertheygh, deed afstand, van vertiën; zie Mnd. Wtb. vortien. In N^o. 3 vorteghen.

Opetoch, moet hier beteekenen ‘opdroeg’, vgl. upghedreghen eenige regels verder; zie Mnd. Wtb. o. uptên, waar andere beteekenissen worden opgegeven. De e in ope kan ik niet verklaren.

Ghiftighen, schenken. Mnd. Wtb. giftigen.

Med uns, bij ons. Voorbeelden van met, waar wij ‘bij’ zeggen, vindt men in Mnd. Wtb. o. mit.

Achterletet. De e in letet, Hgd. lässt, is de klankwijziging

[p. 258]

van â, en dagteekent dus van den tijd toen de â nog als zoodanig, en niet, gelijk thans, als å werd uitgesproken. Daarentegen luidt de overeenkomstige vorm in de Graafschap löt, eigenlijk lött, waarin de klinker verkort is tengevolge van den volgenden dubbelen medeklinker. De lange van ö klinkt als de Fransche eu in heure, niet als de eu in eux; het is de umlaut van å, niet van â. Andere voorbeelden van ē, als klankwijziging van â in het Twentsch zijn geve, gaaf, en de verkeerd als indicatief gebruikte conjunctief seten, zaten.

Pole, peuluw, is zoowel Mnl. als Mnd. Zie Verdam Mnl. Wdb. pole en Mnd. Handwörterbuch pōl, pole.

Keren. Vgl. Mhd. bekêren in den zin van ‘anwenden, verwenden’. De overgang der beteekenis is licht te verklaren, daar keeren en wenden synoniem zijn. Alleen is opmerkelijk de constructie met wat, terwijl wij zouden zeggen ‘hoe’, Twentsch wô.

Zin, in andere stukken in hetzelfde verband sint; ook in N^o. 1 hebben we reeds syn aangetroffen.

Stades, gen. sg. van stad, m., = Got. staps, On. star, plaats.

III. Ledich, vrij; Mnd. Wtb. leddich, ledich, loddich, frei, zur freien Verfügung stehend.

Uplatinghe, formeele bezitsoverdracht. Mnd. Wtb. uplatinge. 't Wkw. oplaten in N^o. 5. Utghesproken, uitdrukkelijk uitgezonderd. Mnd. Wtb. ûtspreken, mit Worten ausnehmen, ‘excipere.’

IV. Upboren, beuren, innen; Mnd. Wdb. upboren, einnehmen von Erbe, Geldern, Zöllen, etc.

Vertichnisse. Zie Mnd. Wtb. vortichtenisse.

Embreket, ontbreekt. In Mnd. Wtb. onder en(+)breken komen naast elkaar voorbeelden voor van entbreken, enbreken, untbreken, unbreken, umbreken.

Uytwinnen; dit beantwoordt letterlijk aan ‘evincere’ als term van 't Romeinsche recht; dus door den weg van rechte(n) terugkrijgen, uitwerken; Mnd. Wtb. ûtwinnen wordt omschreven met ‘herausgewinnen, bekommen.’ Het substantief uytwinninghe ontbreekt in gezegd Wtb.

[p. 259]

Uytpenden beteekent, als ik het wel zie: als dwangmiddel er beslag op leggen. Het woord wordt in Mnd. Wtb. niet opgegeven; evenmin het substantief uytpendinghe.

Ghenigherleye, eenigerlei; vgl. Jhenigerhande hieronder bij N^o. 9.

Waerscap; Mnd. Wtb. wârschop, Gewährschaft, Bürgschaft, Garantie.

V. To lene roret. Zie Verdam Mnl. Wdb. onder leenroerich. Voor roret zou men verwachten een vorm met Umlaut.

Uytgezeghet, synoniem van uytgesproken; zie boven en Mnd. Wtb. ûtseggen.

VI. Schot, d.i. schiet. Ook hier zou men een vorm met Umlaut: schut, uit skeotit, verwachten.

Nynerleie, geenerlei; uit nieinerleie; vgl. niên in den Heliand. Denzelfden oorsprong hebben nyer en nyr in nyerleie en nyrhande in N^o. 7. Mnd. Wtb. heeft onder nir: in nyrleyge wise en nirhande.

Godensdaghes. Nog heden is Gônsdag de gebruikelijke vorm voor Woensdag in Twente en de Graafschap Zutfen.

VIII. Ghulde, betaling; iets verder heet het: ‘welyc mudde - betalen solen’; en in N^o. 9 wordt gesproken van ‘jaerlikes leveren ende betalen’; wij zouden zeggen ‘den prijs er van betalen’. Vgl. Mnd. Wtb. gulde.

Ladinge. Zie Mnl. Wdb. i.v.

Dinxedaghes; evenzoo in N^o. 3. Ook in 't Nederlandsch is Dingsdag of, wil men, Dinksdag de ware vorm, en niet de op een onmogelijke etymologie steunende wanspelling Dinsdag.

IX. Voor Dyderkint leest men verder op Dyderkant; geen van beide lezingen kan ik verklaren; ons Hollandsch kant luidt in den tongval kante.

Jhenigherhande, eenigerhande. Jenich is nauwkeuriger in 't Hgd. ‘irgend ein’. Een wisselvorm van jeniger is geniger, dat wij boven in N^o. 4 aangetroffen hebben. Men weet dat ook in den Heliand beide vormen, gio en io niet zelden voorkomen. In Mnd. Wtb. vind ik alleen jenigerleie opgegeven.

[p. 260]

Deze beknopte aanteekeningen zullen voldoende zijn om de bewering te staven dat de hier medegedeelde stukken uit Oldenzaal een niet te versmaden bijdrage leveren tot de kennis van een Nederduitschen tongval binnen ons rijksgebied. Mogen ze tevens tot aanleiding strekken voor kenners van de Middeleeuwsche rechtstoestanden in onze gewesten om den zakelijken inhoud der oorkonden aan een grondig onderzoek te onderwerpen.

h. kern.