Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 24

Splitruiter.

In Bredero's Klucht van de Koe verhaalt Ghysje, de Gaeudief, bij zijn optreden, hoe hij onlangs op de Reden-rijckers Camer een kist heeft opgebroken, en de kas heeft gelicht ‘van al de swaricheyd, daer sy me beladen was,’ en zegt dan (vers 17) vervolgens

Ick stack het in myn Tas ‘ick raeckten daer me op 't hollen
By de soete Split-ruyters, die troetel-siecke snollen;
Die wisten my so te pollen enz.¹⁾

Het in deze regels voorkomende woord splitruiter, gelijk de goede lezing is, en niet spitruiter²⁾, wordt door den laatsten uitgever van deze klucht, Dr. J. te Winkel, in eene Aanteekening aan den voet verklaard door lichtekooi. Ofschoon de term zeer zeker geen heel eervolle betiteling bedoelt, is toch ongetwijfeld die omschrijving te ongunstig. Het woord bestaat in de volkstaal - bepaaldelijk in de zeemanstaal - immers nog en is eenvoudig eene ruwe benaming voor iedere vrouw

1) In de Volledige Uitg. van De Werken G.A. Bredero, Binger, 1890, Dl. I, 212. De tekst heeft ald. Spit-ruyter, maar de variant Split-ruyter. Dit laatste is de goede lezing.

2) Zie de vorige noot en verder het geheele volgende betoog.

[p. 168]

van wat leeftijd of conditie¹⁾, en uit onze oudere litteratuur ken ik er althans nog eene plaats voor, t.w. in Rosseau's Zingende Matroos, blz. 26. Een zeeman verhaalt hoe hij zich met twee andere mannen en drie vrouwen op een schip bevindt dat door een Spaanschen kaper bedreigd wordt. Hij zegt o.a.

Denkende hier raak ik wis mortis, indien het op een vegten gaat,
Want waar drommel zyn drie Mannen, verzelt van drie Split-Ruyters, magtig of in staat,
Om tegen zoo'n hondert of twee woedende Spanjaarden te vegten?

Ook in enkele oudere en nieuwere woordenboeken wordt het woord gevonden: men leest bij Marin²⁾: ‘Splitruiter, boertig woord: Une femme à cheval. Un cavalier fendu. Terme burlesque et bas, en van Moock geeft een gewijzigden vorm, t.w. Splitsruiter, met de verklaring: ‘in den gemeenzamen spreektrant, vrouw te paard, cavalière, femme à cheval³⁾.’ Deze omschrijvingen of aanduidingen als ‘vrouw te paard’ enz. strooken niet met de beteekenis waarin wij het woord bij Bredero en Rosseau, aantreffen of waarin het in de volks-, inzonderheid in de zeemanstaal nog veelal geldt. Toch bleek het mij ongeoorloofd de beteekenis ‘vrouw te paard’ geheel voor een verzinsel van woordenboekschrijvers te houden, want er schijnen bepaalde streken te zijn, waar men aan splitruiter deze of eene overeenkomstige beteekenis gegeven heeft. Prof. Verdam deelde mij mede het woord als eene schertsende benaming voor eene paardrijdende dame (amazone) wel te hebben gehoord, en Molema⁴⁾ noemt splitruiter als in Groningerland gebezigd voor ‘een vrouwspersoon dat als een man te paard zit,’ en volgens hem gebruikt men het in Groningen dan óók voor

1) Het was mij uit de matrozentaal, als een woord voor vrouw, meid, bekend voor ik het bij Bredero of elders had aangetroffen. Als eene platte benaming voor een vrouw of meisje vermeldt het Boekenoogen, Z. Volkst.

2) Groot Nederd. en Fransch Wdb.⁴, a^o. 1768.

3) Nederd. en Fr. Wdb. (a^o. 1835 of daaromtrent). Ook van Dale³ geeft splitsruiter op, maar men weet hoe de woordenboeken elkander naschrijven.

4) Molema, Wörterbuch der Gron. Mundart, 397a.

[p. 169]

een manwijf¹⁾. Zonder op te geven met welke beteekenis, vermeldt Molema daarbij ‘Hannoversch Splettrüter’. Ik vond sedert inderdaad in Dähnert's Platt-Deutsches Wörterbuch nach der alten und neuen Pommerschen und Rügischen Mundart (Stralsund 1781) het volgende: ‘Splett-Rüter nennet der Baur, ein reitendes Weibsbild.’ Al is het niet bepaaldelijk voor het Hanoversch, en in de door Molema opgegeven beteekenis, voor 't Nederduitsch is hiermede een bewijs van het voorkomen van splitruiter geleverd.

De toepassing van dit woord op een vrouw te paard (vooral op eene die er schrijlings op zit) is natuurlijk zeer begrijpelijk: men moest het er bij nadenken wel voor houden dat splitruiter eene samenstelling zou zijn uit twee goed bekende Nederlandsche bestanddeelen, de woorden split en ruiter, en dan was het toch te vreemd om eene vrouw in 't algemeen met deze benaming aan te duiden. Door het woord - dat, gelijk blijken zal, met de beteekenis vrouw, vrouwmensch, in onze taal moet gekomen zijn en dat in zekere streken of ondere zekere klassen die beteekenis nog altijd gehouden heeft - te gaan etymologiseeren is het hier en daar gekomen aan de beteekenissen ‘vrouw te paard’ en ‘manwijf.’ Nog noemt Molema op eene andere plaats in zijn boek²⁾ splietruter als een synoniem van rietenspliet, d.i. ‘een kind dat dikwijls met gescheurde kleeren thuiskomt.’ Hier hebben wij met eene andere etymologiseering te doen: uit split is geworden spliet en zoodoende is het in meer onmiddellijk verband gebracht met splieten, splijten; een rietenspliet heet namelijk ook een scheurroaven en is een kind of persoon die alles (stuk) rijt en splijt.

Al zal de zeeman, of wie anders ook die het woord splitruiter in den mond neemt, ook al verstaat hij er niet anders onder dan eenvoudig ‘vrouw’ of ‘meid’³⁾, altijd onwillekeurig aan

1) Verg. het gebruik van ruiter voor eene ‘bazige’ vrouw.

2) Blz. 348a.

3) Hier is verder afgezien van de jongere bijzondere beteekenis in het Gron. en Nederduitsch.

[p. 170]

de woorden split en ruiter denken en er zich de eene of andere voorstelling bij vormen, het zal uit de verklaring welke ik van deze benaming geloof te hebben gevonden blijken, dat elke zoodanige opvatting er van slechts ten opzichte van het eerste lid juist kan zijn, maar dat het tweede deel van de samenstelling in den grond met ndl. ruiter niet heeft uit te staan. Ik meen namelijk dat wij hier eigenlijk te doen hebben met een Skandinavisch woord en wel met een platten Noorschen volksterm voor vrouw of meisje, t.w. nnr. splitrötte. Is dit zoo dan wordt het tegelijkertijd duidelijker, waarom ons splitruiter juist een zeemanswoord is. Matrozen hebben het - evenals b.v. ook sloeber¹⁾ - van Skandinavische zeelieden overgenomen en onder de zeelui is het tot heden voornamelijk in gebruik gebleven. Van splitrötte is door eene populaire etymologie splitruiter gemaakt en die vorm is aanleiding geworden tot de reeds behandelde gewijzigde beteekenissen of opvattingen, aan het uitheemsche grondwoord geheel vreemd. Het Noorsche splitrötte is in zijne bestanddeelen en als geheel alleszins duidelijk. Het eene deel, split, is etymologisch en in beteekenis hetzelfde woord als ndl. spleet, split; het andere lid, overeenkomende met onr. rytta²⁾, moet opgevat worden als wezen, schepsel (in

1) Dit woord, in 't mv. als de (scheld)naam voor de Atjehers bij de Indische troepen welbekend, houd ik namelijk voor het Deensche slubbert, ‘Schlingel, Flegel, Esel’ (Kaper). Het Deensche woord zal misschien weer oorspronkelijk een Nederduitsch woord van onschuldiger beteekenis zijn; verg. bij Woeste westfaalsch slubbert: sul, (goede) slokker, goedzak. Verg. echter ook(?) noorsch slubb en slubba, nalatig, onachtzaam, onverschillig persoon, (groningsch) ‘slofhak’. Andere uit de Skandinavische talen overgenomen woorden zijn in het Ndl. b.v. nog scheg, stakker(d), tult. Van veelvraat is toch eindelijk eens, door O. Böhtlingk (in de Mededeelingen van de K. sächs. gesellsch. d. wissensch., Phil. Hist. Kl. 53, 36-42), uitgemaakt dat dit oorspronkelijk géén Skandinavisch woord is. Toen deze mededeeling verscheen (in 1901) lag bij mij het materieel gereed om juist hetzelfde aan te toonen. Enkele bijzonderheden omtrent de geschiedenis der onjuiste etymologie: veelvraat uit *fjallfress, door mij verzameld, zouden misschien ook nà het artikel van Böhtlinck nog wel van belang zijn.

2) Dit woord komt eerst in betrekkelijk jonge teksten voor en heeft al den schijn van een ontleend woord te zijn. Misschien komt het uit (Noord-)Duitschland; verg. dial.-duitsch rütte, rekel, ren (dit laatste komt in vorm overeen met gelijkbet. ohd. rudo, nhd. rüde). Minder waarschijnlijk, hoewel mogelijk, is het dat onr. rytta ontleend is aan ags. ryđđa, groote hond, bloedhond. - Ik dank deze mededeelingen aan de vriendelijkheid van Prof. Uhlenbeck.

[p. 171]

smadelijke toepassing op een mensch): de samenstelling vormt eene ruwe, maar ondubbelzinnige benaming voor eene vrouw¹⁾.

Splitrötte schijnt in het Noorsch (en misschien nog wel in één enkel dialect) alleen te staan, maar het heeft in het Oudnoorsch een merkwaardig aequivalent in gelijkbet. fudrytta, welks eerste lid overeenkomt met ons woord vot, vrouwelijk geslachtsdeel, dat in hondsvot bewaard is, en waarvan het tweede lid het reeds besprokene rytta, wezen, schepsel, is. Nog al merkwaardig is het, dat dit waarlijk niet kiesche of kuische woord alleen voorkomt in toepassing op de koningin in het schaakspel en wel in de samenstelling fuđryttumát, koninginnemat, het ‘mat dat gezet wordt door middel van de koningin,’ gelijk Fritzner den Onr. term omschrijft. De toepassing van zulk een ruw woord op de koningin van het schaakspel is naar mij dunkt te vergelijken met de vaak ook niet gekuischte benamingen waarmede de man uit het volk (en hij niet alleen) vaak de ‘poppen’ in het kaartspel betitelt. In bijzonderheden zal men hetgeen hier door mij over de beteekenissen der genoemde Oud- en Nieuwnoorsche woorden is medegedeeld kunnen vinden in het Oudnoorsche Woordenboek van Fritzner, 2^den druk, op de woorden fuđ, fuđrytta, fuđryttumát, en rytta. Ik mag ten slotte, ter vergelijking, nog wijzen op het in Friesland blijkbaar zeer gewone en niet als bepaald onkiesch beschouwde gebruik van fotse (eigenlijk cunnus) in den zin van: deern, meid. Het Friesch Woordenboek vermeldt (Dl. I, 427a) de uitdrukkingen: ‘In feardige; flinke; sterke; ondogense; brutale fotse’ voor: een reeë, flinke (enz.) meid.

Leiden.

a. beets.

1) Fritzner ² 1, 409a wijst ter vergelijking ook op nnr. sproekkedyr, ‘spleetdier’ als benaming voor een vrouwtjesdier. - Onwillekeurig komen hier voor den geest benamingen voor eene vrouw als hd. tasche (täsche), ndl. tas (tes), en hd. schachtel (in het Afrikaansch beduidt doos (niet anders dan?) cunnus). Men leze ook hetgeen W. Schulze schrijft in verband met δέλτα αἰδοῖον γυναιϰεῖον in Kuhn's Zeitschrift, N.F. 19, 611 vlg. (1905).