Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 24

[p. 104]

Nieuwe fragmenten van Jacob van Maerlant's Spieghel Historiael.

Vóór eenige maanden werkzaam zijnde op het Rijks-Archief te 's-Hertogenbosch ontdekte ik, dat van de zich aldaar bevindende bundels met schepenregisters der stad Tilburg diegene, welke loopen over de jaren 1520, 1520/21 en 1522, omgeven waren door een perkamenten omslag, waarop Middelnederlandsché verzen stonden. Toen ik deze drie bundels opensloeg, zag ik, dat de bundel over 1520/21 en die over 1522 bovendien nog voorzien was van een perkamenten ruggestuk, hetwelk meer stevigheid aan de samengevoegde papieren registers moest geven. Ook op deze beide ruggestukken vond ik Middelnederlandsche verzen. Ten slotte ontwarde ik het stevige bindgaren, dat slechts bestond uit ineengedraaide strookjes perkament, en zelfs daarop kwamen dergelijke verzen voor. Nadat door de welwillendheid van den Rijks-Archivaris op mijn verzoek omslagen en ruggestukken van de registers waren afgenomen, kon ik gemakkelijk mijne vondst aan een nader onderzoek onderwerpen.

Het perkament is van goede qualiteit, dun en buigzaam, en aan de vleeschzijde even glad en blank als aan de haarzijde. Gaten komen er niet in voor behalve die, welke de binder der registers er in maakte. Aan beide kanten werd het beschreven met keurige letters, die bij al de gevonden stukken overeenstemmen, zoodat het schrift ongetwijfeld overal van dezelfde hand afkomstig is.

Ieder der 3 omslagen bestaat uit 1 dubbel gevouwen of 2 enkelvoudige folio-bladen, welke 30 c.M. lang en 21 c.M. breed zijn. Elk enkelvoudig blad heeft op iedere bladzijde 2 kolommen van 43 regels. De ruggestukken zijn ook 30 c.M. lang, doch slechts 7 à 8 c.M. breed en bevatten op iedere zijde slechts 1 of nagenoeg 1 kolom, eveneens 43 regels tellend. De geheele vondst bestaat derhalve uit 6 enkelvoudige folio-bladen en 2 ruggestukken, tezamen 28 kolommen met ruim 1200

[p. 105]

verzen uitmakend. De versregels op de draden zijn onleesbaar geworden en hebben daarom geene waarde.

De gelijkheid van het schrift bij de overeenkomst in vorm en hoedanigheid van het perkament doet aanstonds het vermoeden rijzen, dat omslag en ruggestukken eenmaal moeten behoord hebben tot éénen gemeenschappelijken codex, waarvan het perkament door een binder werd gebruikt om er archiefbundels in te naaien. Wijl deze arbeid hoogstwaarschijnlijk in Tilburg en, blijkens de zestiende-eeuwsche registrale aanteekeningen op het perkament, vermoedelijk niet lang na 1522 werd verricht, zoo kan men veilig aannemen, dat de codex te dien tijde in de buurt van genoemde stad thuis behoorde. Nasporingen ter plaatse, waar thans het Gemeente-Archief in orde wordt gebracht, mochten evenwel niet tot verdere ontdekkingen leiden.

Gelijk reeds werd opgemerkt, is het schrift keurig; toch onderging de codex niet de volledige bewerking der scribenten. De corrector heeft slechts hier en daar eenige verbeteringen aangebracht, doch in handen van den rubricator is het boek niet geweest, noch minder in die van den illustrator, al is ten behoeve van den laatste bij het begin van ieder nieuw caput eene ruimte open- en de te plaatsen initiaal weggelaten. Gewoonlijk springen daar twee of drie regels een eindje in, terwijl de tweede letter van het eerste woord uit den beginregel, dat is derhalve die letter, welke onmiddellijk op de initiaal volgt, als maiuscuul is geschreven¹⁾. Vergelijking met andere manuscripten en facsimilé's toonde aan, dat het schrift tot de 14e eeuw behoort. Op de recto-zijde van ieder folio-blad, d.i. op den buitenkant van den omslag, hebben de letters veel geleden door het voortdurend in handen nemen der registers; op de verso-zijde daarentegen zijn zij over het geheel goed bewaard gebleven behalve daar, waar het vocht ze bijna onleesbaar maakte. Meer schade deed de naald of priem van den binder, die geheele

1) Dit kan aanleiding geven tot vergissingen. Men zal bv. geneigd zijn Er te lezen, waar DEr (= daar) is bedoeld; zoo ook En voor EEn enz.

[p. 106]

woorden wegstak; doch het grootste nadeel berokkende het bindersmes, dat van tal van verzen op de ruggestukken òf kop òf staart wegsneed.

Een vluchtig doorlezen deed reeds gissen, dat de tekst van het gevondene tot den Spiegel Historiael moest behooren. Werkelijk bleek mij door vergelijking met het bekende Amsterdamsche handschrift, in 1863 door De Vries en Verwijs uitgegeven, dat al de verzen uit de Derde Partie zijn en dat zij omvatten: Spiegel Partie III Boek 3 caput 22 vers 27-74, cap. 23 vs. 1-122, c. 24 vs. 1; caput 35 vs. 54-72, cap. 36 vs. 1-122, c. 37 vs. 1-73, c. 38 vs. 83-94, c. 39 vs. 1-30, c. 41 vs. 28-126, c. 42 vs. 1-74. Voorts Sp. III⁴ cap. 30 vs. 71-80, c. 31 vs. 1-98, c. 32 vs. 1-58, c. 33 vs. 1-3; caput 37 vs. 33-74, c. 38 vs. 38-79 en eindelijk Sp. III⁸ cap. 28 vs. 9-64, c. 29 vs. 89-106, c. 30 vs. 1-68, c. 32 vs. 1-24; caput 52 vs. 66-78; c. 53 vs. 1-78, c. 54 vs. 1-62, c. 57 vs. 1-10. Hierbij zij opgemerkt, dat Sp. III³ c. 41 der fragmenten in het geheel 2 verzen minder, Sp. III⁸ c. 54 daarentegen 2 verzen meer bevat, dan de overeenkomstige capita in het Astd. hs., terwijl Sp. III⁸ c. 29 in de fragmenten eerst begint met vs. 89 uit hetzelfde hoofdstuk in het Astd. manuscript. Verder zijn in de fragmenten cap. 31, c. 55 en c. 56 van het 8e Boek overgeslagen. Bij de berekening van den omvang der quaternen blijkt, dat ook elders, in de niet-teruggevonden gedeelten van den codex dezer fragmenten, capita moeten ontbroken hebben. De indeeling in onzen codex stemt derhalve niet geheel overeen met die van het bekende Amsterdamsche handschrift.

Foliëering is niet te vinden. Een nieuw caput wordt aangeduid door eene interlinie en de reeds genoemde inspringing der verzen vóór de initiaal. Opschriften boven de capita ontbreken; slechts vindt men hier en daar aan den voet eener kolom een titel, die betrekkiug heeft op de daarboven staande verzen, doch deze titels verschillen van de opschriften boven de capita in het Astd. hs. Ook zijn zij door eene andere hand dan die van

[p. 107]

den tekst (vermoedelijk door eene uit het laatst der vijftiende eeuw) geschreven, zoodat zij alleen aantoonen, dat Maerlant toen nog gelezen werd.¹⁾

Behalve om de reeds genoemde indeeling zijn de fragmenten nog in een ander opzicht merkwaardig. Voor zoover mij bekend is, zijn er tot nu toe geene fragmenten gevonden, welke tot hetzelfde handschrift behooren als deze; evenmin werden er stukken ontdekt, die hetzelfde gedeelte van den Spieghel behandelden. Zij zijn derhalve van groot belang voor de tekstcritiek. Zoo worden door de Bossche fragmenten de emendaties van De Vries en Verwijs op Sp. III³ c. 22, 35; c. 23, 15; c. 23, 59; c. 36, 45; c. 41, 45; c. 42, 37; Sp. III⁴ c. 37, 51 en Sp. III⁸ c. 54, 1 bevestigd; die op III⁴ c. 37, 41 en c. 37, 51 weersproken. Dit laatste lot treft ook de coniecturen van Franck op Sp. III⁴ c. 37, 52 en III⁸ c. 29, 94 (medegedeeld II^e Partie blz. 517 en 518). Op niet minder dan 29 plaatsen wordt de Amsterdamsche tekst door de Bossche lezing verbeterd; zij zijn: Sp. III³ c. 23, 4; c. 23, 15; c. 23, 59; c. 24, 1; c. 35, 68; c. 36, 28; c. 36, 40; c. 36, 45; c. 36, 56; c. 41, 43; c. 41, 76; c. 42, 6; c. 42, 11; c. 42, 37; Sp. III⁴ c. 31, 56; c. 32, 34; c. 32, 48; c. 37, 36; c. 37, 48; c. 37, 51 en Sp. III⁸ c. 28, 28; c. 28, 33; c. 29, 94; c. 30, 5; c. 30, 19; c. 30, 63; c. 53, 33; c. 54, 11 en c. 54, 35. In al deze verzen staat de Bossche lezing dichter bij den inhoud der Latijnsche bronnen dan de tekst van het Astd. manuscript. Dat omgekeerd de Amsterdamsche tekst hier en daar eene verbetering der Bossche lezing aan de hand doet, behoeft nauwlijks vermeld.

Van niet minder belang is het om met hulp der fragmenten het verloop van Maerlant's tekst in andere opzichten na te gaan. Zoo trekt het de aandacht, dat voor het geven van meer

1) Op het perkament staan derhalve drie verschillende handen: 1^o eene veertiende-eeuwsche van den tekst; 2^o eene vijftiende-eeuwsche van de titels en 3^o eene zestiende-eeuwsche van de aanteekeningen betrekking hebbend op de registers.

[p. 108]

nauwkeurige aanwijzingen het aantal bijwoorden in de Bossche lezing veel grooter is dan in de Amsterdamsche. Bij herhaling vindt men tusschen den tekst van de eerste de woorden: vele, soe, al, wel, oec, daer, aldaer, altoes, daertoe enz., waar de laatste die niet heeft. Ook is de voorstelling van het eene of andere feit in de fragmenten niet zelden een weinig aangedikt. Heeft het Astd. hs. hi leed pine ende verdriet, dan luidt dit in de fragmenten hi leed pine ende swaer verdriet; alt volc dedem ere heet alt volc dede hem groet ere. Meermalen is de regeering van een werkwoord eene andere, zeer dikwijls bij gebruik, van geheel dezelfde woorden de woordschikking verschillend. Een en ander is geen toeval, doch opzet. Dit blijkt ook uit het herhaaldelijk voorkomen van een pronomen ter nadere aanduiding van subiect, obiect of bepaling in den volzin; dikwerf vinden wij die in den nieuw gevonden tekst zelfs daar, waar wij ze in ouder Mnl. niet zouden verwachten. Enkele malen geeft dit streven naar duidelijkheid in de fragmenten aanleiding tot het stellen van twee pronomina, als in: Dats siis vernamen; alle haddens siis ontfarmichede enz. Wij zien hieruit, dat de syntaxis uit het nieuw gevonden gedeelte vrij wat verschilt van die uit het bekende handschrift.

Van ander gehalte zijn afwijkingen als het substantivum spot voor scop ondanks het rijmwoord sop; de copiist verstond blijkbaar het woord scop niet meer en nam daarom een ander op, dat in het verband paste. Zoodanige afwijkingen der fragmenten zijn echter zeldzaam. In plaats van de uitdrukking in Anthonis tiden uit het hs. geven de fragmenten in sinte anthonis tiden; voor daarne lieflike ontfinc Clodoveus die coninc staat clodoveus die ionghe coninc. Deze en nog meer dergelijke plaatsen wettigen het vermoeden, dat de copiist behalve een handschrift met Maerlants tekst nog Latijnsche bronnen voor zich heeft gehad, waarmede hij in twijfelachtige gevallen Maerlant contrôleerde, òf kwamen deze afwijkingen reeds in den oorspronkelijken tekst voor en heeft de schrijver van het Astd. hs. of een zijner voorgangers ze overgeslagen?

[p. 109]

Niet minder trekken onze aandacht de verschillen in klankleer en woordvorming. Ziehier de voornaamste:

Amsterdamsch handschr.	Bossche fragmenten.
ee (< ai)	naast ei
ie (< eu: lieden, dieden)	naast u (luden, duden)
e of i (bij redupl. verba: hielt)	naast e (helt)
au	naast ou
ou (< ô)	naast oe
ei (< agi: seide)	naast eghe (seghede)
ei (vóór n + cons.: peinsde, seinde)	naast e (pensede, sende)
e (vóór r + cons.: erde, derste sitis)	naast a (arde, darste)
ae (< a vóór r + cons.: staerf)	naast a (starf)
o (umlaut (?) van o: doghet, ioghet)	naast ue (dueghet, iueghet).

Voorts vinden wij vormen als: eeuw, daden, at (praet. sg.), met, bestu enz. in het Astd. hs. naast eew, deden, aet, mit, bistu enz. in de fragmenten. Op enkele dezer regels zijn uitzonderingen om den wille van het rijm.

Met betrekking tot de medeklinkers vermelden wij, dat het Astd. hs. ts (< Fr. ch: roetse) heeft naast ch (roche) in de fragmenten; zoo ook cht (< ft: gichte) naast ft (gifte), z als beginletter vóór klinker naast s. Ook wordt in de fragmenten somwijlen in auslaut g (ch) ipv. k aangetroffen, bv. in: sprag, breg, sach tegenover sprac, brec, sac van het Astd. hs. Voorts vinden wij wanderen voor wandelen, gewaten voor gewaden enz.

Meermalen vertoont ook de woordvorming afwijkingen. Zoo hebben de Bossche fragmenten steeds ben, gewesen, dinket, seghede, bekennede, scuwede, begonde en somwijlen in het praet. singulare minneden, horeden tegenover bem, geweest, dinct, seide, bekende, scuwde, begonste, minde, hoerde in het Amst. hs. Elders in de fragmenten treffen wij aan heremite, abbet naast hermite, abt in het hs. Soms ontmoeten wij zelfs in de fragmenten woorden, die om hunne beteekenis of om hunne zeldzaamheid merkwaardig zijn. Van deze zijn de voornaamste: innarenstelijc (?) Sp. III³ 37, 22; coren variant voor keren vomere Sp. III⁴ 32,

[p. 110]

33; steente III⁸ 32, 10; alginder III⁴ 32, 56; bedden III³ 23, 102 var. voor leggen in het hs.; onwaenlijc III³ 37, 8 var. voor ongewerdich; versolasen III⁴ 30, 80 var. voor festeren; streken III⁴ 30, 71 var. voor striken; vlintroche III⁸ 53, 78 var. voor roetse; scabben III³ 22, 66 var. voor quade cledren. In het oog loopend is het vermijden van enclitische pronomina. Bijna overal in de fragmenten vindt men hadde hem, hadde hi, dede hem enz. tegenover haddem, haddi, dedem enz. in het hs. Men is geneigd aan te nemen, dat bij deze blijkbaar opzettelijke vervanging de copiist meermalen alleen het verbum heeft geplaatst, doch het pronomen vergeten; zoo ontmoet men hadde ipv. hadde hi (hs. haddi); dede voor dede si (hs. deedsi). Maakt het hs. veelvuldig gebruik van den verbogen infinitivus, de fragmenten doen dit bijna nooit, terwijl geapocopeerde of gesyncopeerde vormen, als: men voor menne of menen, seker (comparativus) voor sekerer in de fragmenten nagenoeg regel zijn.

De meeste der hierboven vermelde afwijkingen geven aan de verzen uit de fragmenten een geheel anderen rhytmischen gang dan die in het Astd. hs. is te vinden. Men oordeele uit enkele voorbeelden:

Amsterdamsch handschrift.	Bossche fragmenten.
Sp. III^3 22, 73.
Ende wat hem over es bleven.	Ende wat soo hem es boven bleven.
Sp. III^3 23, 37.
Alexius zat ende bat.	Alexius sat seker (veilig) ende bat ❘ te Edissen.
Sp. III^3 23, 72.
Ende wilde in Tharsen saen.	Ende wilde varen in Tharsen saen. (Lat. volebat ire).
Sp. III^3 36, 103.
Tote dien dat was dach.	Tote dien dat was scone dach.
Sp. III^3 37, 41.
Of di naect grote plaghen.	Of di naect wee ende grote plaghen.
Sp. III^3 42, 38.
Si laghen hem an ende baden.	Si laghen hem sere an ende baden.
Sp. III^4 31, 16.
Haddem therte verhoghet.	Hadde hem therte verhoghet.
Sp. III^4 31, 21.
Dien sochten si in haren gange.	Dien sochten si vele in haren gange.

[p. 111]

Sp. III^4 31, 24.
Int ende vander wostine.	In dat ende van der wostine.
Sp. III^4 31, 46 sq.
Ende toghede bi maniere	Ende togede wel bi maniere
Bede claghe ende bede.	Bedé hare claghe ende hare bede.
Sp. III^4 31, 60.
Ende mettem dander II man.	Ende met hem dander II man.
Sp. III^4 31, 68.
Voer des eencedels voete	Voer des gherns (l. gheens) eencedels voete.
Sp. III^4 31, 75.
Die broederen die dit saghen.	Die broederen die dit anesaghen.
Sp. III^4 31, 81.
Maer hem dinct dat si keren.	Maer hem dïnket dat si keren.
Sp. III^4 32, 6.
Ende werden wilde hermite.	Ende werden wilde heremite.
Sp. III^8 53, 9.
Na hem wart paues Leo gecoren.	Na hem wart leo paeus gecoren.
Sp. III^8 57, 2.
Van geslachten niet clenen.	Van gheslachte ende niet van clenen.

Waren wij even volledig ingelicht omtrent den bouw van het Middelnederlandsche vers als omtrent dien van het Angelsaksische en Oudsaksische, wij zouden hier allicht een beslissend antwoord kunnen geven op de vraag, in hoeverre de Bossche verzen meer het zuivere type vertegenwoordigen dan de Amsterdamsche. Mogelijk konden wij dan daaruit gevolgtrekkingen maken voor de niet minder belangrijke kwestie: Welke der bovenvermelde veelvuldige afwijkingen der fragmenten zijn werkelijke wijzigingen en latere toevoegsels, welke niet? Zooveel is zeker, dat het niet aangaat al de verschillen met het Astd. hs. op rekening te stellen van den copiist; vele zullen tot den oorspronkelijken tekst behoord hebben. De meerdere of mindere juistheid van een afschrift hangt niet af van den tijd van vervaardiging, doch van de nauwkeurigheid des afschrijvers Andere afwijkingen daarentegen danken wel degelijk haar ontstaan aan den tijd, waarin het afschrift werd vervaardigd, en aan het dialect van den afschrijver. Voor een nader onderzoek wordt door de onderstaande uitgave gelegenheid geboden.

Zal die uitgave evenwel nuttig en leerrijk wezen, dan dient

[p. 112]

volgens het voorafgaande de nieuw gevonden tekst met dien uit het bekende hs. en tevens met Maerlant's Latijnsche bronnen te worden vergeleken. Met het oog hierop geven wij beneden den tekst der Bossche fragmenten, die op zich zelf zeer goed leesbaar is, met de varianten uit het Amsterdamsche manuscript, hier en daar voorzien van enkele aanteekeningen, terwijl wij zoo noodig den tekst der Latijnsche bronnen citeeren. Voor deze laatste hebben wij gebruik gemaakt van Vincentius Bellovacensis' Speculum Historiale in de editie van Mentelin ± 1473 (groot folio) en in die van Hermannus Liechtenstein Venetiis 1494 (klein folio); verder raadpleegden wij eene andere bron van Maerlant namelijk Martinus Polonus' Chronicum Summorum Pontificum atque Imperatorum Romanorum in de uitgave bezorgd door Plantijn. De interpunctie, in enkele opzichten afwijkend van die van De Vries en Verwijs, is van ons; de telling der verzen evenals de opschriften der capita zijn overgenomen uit de reeds genoemde uitgave van het Astd. handschrift; waar een nieuwe volzin in het midden van een vers begint, plaatsten wij een hoofdletter. Voor het overige is aan den tekst niets veranderd. Van hagiographische aanteekeningen en geschiedkundige opmerkingen hebben wij ons onthouden.

's-Hertogenbosch, October 1904.

Spieghel Historiael. Derde Partie.

Derde boek.

⁺Als sine iaren alsoe voertbrochte,
Dat hi huwelic wel doen mochte,
Hebben si hem ene maghet vercoren
Van keysers gheslachte geboren;
Ende maecten hem een camer ghinder,

+ fol. 1 recto a.

[p. 113]

 

Daer slapen souden gheen¹⁾ twe kinder.

 

Ende dedese trouwen papen ende clerken

 

Te romen in sinte bonifacius kerke,

35

Daer men se croonde²⁾ na den sede

 

Ende na den rechte der edelhede.

 

Dus hebben si den dach ghehouden

 

Mit bliscap ende mit groten vrouden.

 

Des avonts es eufemiaen

40

Tot sinen sone gheghaen

 

Ende seide: ‘Minne! doet u cleder wt,

 

Ende gaet slapen mit uwer brwt.’

 

Alexis ghinc in die kamer saen

 

Ende es voer dat bedde ghestaen,

45

Ende castiede sine bruut

 

Mit heilighen worden, die hi brochte wt;

 

Ende gaf haer siin vingherliin

 

Ende andere chierhede fiin

 

In een cindaelkiin ghewonden,

50

Ende sprac an haer tien stonden:

 

‘Ontfanc dit ende hout mi

 

Also langhe, als gods wille si.

 

Ende god moet ons gheleden,

 

Ende wesen twisschen ons beden.’

55

Mittien nam hi in stilre hoede

 

Een deel mede van sinen goede,

 

Ende ghinc te scepe ende es te waren

 

Tot laodicien³⁾ ghevaren.

 

Van dane tot edissen hi gaet;

60

Dats ene stat, die in suryen staet,

 

Daer ghescreven in een cleet

 

Ons heren ymage steet

1) Versta: die.

2) De Vries en Verwijs veranderden reeds de lezing van het Amsterdamsche handschrift in croende. Vincentius Bellovacensis heeft: et imposite sunt eis singule corone.

3) Vinc. Bell.: pervenit Laodiciam.

[p. 114]

 

Sonder mensche konste ghescreven.

 

Daer hevet hi al siin¹⁾ wech ghegeven.

65

Den armen doer gode saen.

 

Scabben hevet hi anghedaen,

 

Ende ghing mitten armen mede

 

Op onser vrouwen kerchof in die stede

 

Sitten bidden, als men daer plach.

70

Hi ontfinc op elken sonnendach

 

⁺Gods lichame. Datmen hem gaf,

 

Daer helt hi siin leven oec af²⁾.

 

Ende wat soe hem es boven bleven,

 

Hevet hi den armen ghegheven.

□ lse alexis dus was ontgaen,

Dede siin vader eufemiaen

Den sone soeken die werlt dure,

Soe dat somme³⁾ die aventure

Tot edissen brocht in die stat,
Daer hi onder die arme sat,
Ende si en ghekennen niet en conden;
Nochtan dat si ten selven stonden
Hem aelmoessen hebben ghesent;
Doch hevet hise wel ghekent.
Ende hi sprac: ‘God! des dank ic di,
Dat du dat verlenes⁴⁾ heves mi,
Dat ic doer die name diin
Hebbe van knechten miin

1) Versta: tsiin.

+ fol. 1 r^o. b.

2) Vincentius: Sancta quoque dei mysteria singulis diebus dominicis accipiebat, et de elemosynis que ei dabantur quantum ei sufficeret, reservabat; cetera vero pauperibus erogabat.

3) In het Astd. hs. se some; vg. V. Helt. Mnl. Sprk. § 376a en Stoett Mnl. Synt. § 248.

4) Lees: verlenet.

[p. 115]

15

Aelmoesen al nu ontfaen’¹⁾.

 

Die knapen quamen te lande saen

 

Ende seiden, waersoe sine sochten,

 

Dat sine vinden niene mochten.

 

Die moeder plach altoes

20

Van diere tiit, dat sine verloes,

 

Dat si enen sac leide op die vloere;

 

Daer sat si op mit drove voere

 

Ende swoer, dat si des niene begave,

 

Tote dat si maer wiste daer ave

25

Wat haer soen waer ancomen.

 

Die bruut die hi hadde ghenomen,

 

Die sprac tot haere swegher mede:

 

‘In sceide niet van deser stede,

 

Mar ic wille wat somes seghet,

30

Doen, dat die tortelduve pleghet:

 

Alse ghevaen es ofte doot

 

Haer lief, haer ghenoot,

 

Sone kiessi nemmermeer negheen.

 

Dus salic oec doen overeen,

35

Onthier ende ic weet te waren

 

Waer miin soete man es ghevaren.’

 

⁺Alexis sat seker ende bat

 

Op tkerchof ter edissen in die stat

 

⁺Seventien jaer achtereen

40

In heilighen levene, alst wel sceen,

 

Onbekent ende oec vergheten.

 

Doe wilde onse here doen weten,

 

Wat eren dat hi waerdich ware.

 

Onser vrouwen beelde²⁾ openbare

45

Tot enen heilighen man van der kerken:

1) In het Astd. hs. moet ebbe vervallen, zooals De Vr. en Verw. reeds hebben voorgesteld.

+ Register a^o. 1522

+ fol. 1 verso a.

2) Lees met het Astd. hs.: Onser Vrouwen beelde sprac openbare.

[p. 116]

 

‘Ganc hene ende nauwe merke

 

Gods man, die daer buten sit.

 

Sine ghebede, die hi bit,

 

Die es voer gode waert.

50

Seg hem, dat hi come inwaert.’

 

Die ghene dede dat men hem hiet,

 

Ende sochten ende vants niet,

 

Want hine hadde siins ghene conde¹⁾.

 

Weder in ghinc hi tier stonde

55

Ende bat onsen here aldan,

 

Dat hi hem toghen wilde den man.

 

Onse vrouwe seid hem echt:

 

‘Die voer die dore daer sit recht,

 

Dat is²⁾ hi, daer ic di toe sende.’

60

Mit desen teyken hine kende.

 

Te sinen voeten hi daer vel,

 

Ende hi bat hem daer also wel,

 

Dat hi in die kerke ghinghe.

 

Dus wort hi bi desen dinghe,

65

Alexis, daer bekennet sere;

 

Ende alt volc dedem groet ere.

 

Dese heilighe man vloech crachtelike

 

Dese ere van aertrike,

 

Ende ghinc heimelike wtter stat

70

Ende te leodicien³⁾ nadat.

 

Daer es hi te scepe gegaen

 

Ende wilde varen in tarsum saen,

 

Daer sinte pouwels was gheboren.

 

Sine monster⁴⁾ hadde hi vercoren,

1) De lezing der fragmenten is beter dan die van het Astd. hs. - Vincentius: qui exiens quesivit eum et non cognovit.

2) De lezing van het Astd. hs. is onjuist. De Vries en Verw. emendeerden reeds dats.

3) Vergelijk boven cap. XXII v. 58.

4) Vinc.: ibique navem ascendens volebat ire in Tharsum Cicilie, ut in templo sancti Pauli, quod ibidem erat, maneret incognitus. In het Astd. hs. is ire niet vertaald.

[p. 117]

75

Want hi daer te wesene minnet

 

Om te sien¹⁾ al ombekennet.

 

Mar god, die sinen wille doet

 

Beide inden winde ende in die vloet,

 

Die hevetten gheiaghet voert

80

In die havene van roemre poert.

 

Alexis hevet hem daer versien

 

⁺Ende ghinc uten scepe mettien,

 

Ende ghemoete sinen vader,

 

Dies niet en kende allegader;

85

Daer hem menighe volghede naer.

 

Doe riep hi anden vader daer:

 

‘Gods man, nu sie wel op mie;

 

Miner armoede ontfarme die.

 

Ik ben een arm vrent man;

90

Ontfanc mi in dinen huse dan.

 

Gef mi die crumen doch ter spisen,

 

Die van diinre tafle risen.

 

Dat god seghene dine jare,

 

Ende hi diins soens neme ware,

95

Dien du waenes hebben verloren.’

 

Den vader quam dat kint te voren,

 

Ende ward bekent²⁾ mit sulker name,

 

Ende hiet dat hi mit hem quame,

 

Ende bewiisdem daer enen knecht

100

Ende een bedde, daer men echt

 

In siin woninghe siins pleghen soude.

 

Ende dede hem bedden daer hi woude,

 

Dat hi³⁾ emmer soude sien aen

1) Versta overeenkomstig het Astd. hs. siin en verg. vs 87 en 88.

+ fol. 1 v^o. b.

2) De lezing van het Astd. hs. schijnt beter. Vincentius heeft: Tunc pater filius recordatus et compunctus eum iussit venire ad se.

3) Lees met het Astd. hs. hine. Met hi uit vs. 102 en 103 wordt de vader bedoeld. Vincentius: et deputato ei ministro iussit (pater) ei fieri grabatum in atrio domus sue, ut intrans et exiens videret eum. Tevens blijkt, dat de lezing der fragmenten in vs. 104 beter overeenstemt met het Latijn dan de redactie uit het overeenkomstige vers in hct Astd. hs.

[p. 118]

 

Ten incomene ende ten wtgaen.

105

Hi hiet, datmen siins name hoede

 

Ende men¹⁾ van siinre taflen voede,

 

Ende hem niement spreke an,

 

Dat arren mochte enighen man.

 

Dus es alexis ghinder bleven

110

In sonderlinghe scarp leven

 

Beide in vasten ende in waken,

 

In bedinghe ende in goeden zaken.

 

Die mesniede helt des siin spot,²⁾

 

Ende van den scotelen dat sop

115

Goten si op den heiligen man;

 

Ende emmer meer quaets deeds hi hem nochtan³⁾.

 

Alexis al dit gaerne ontfing;

 

Want hi wiste wel die ding,

 

Dat hem die viant daer beriet

120

Al dat leit ende dit verdriet.

 

Dus was hi mitten vader daer

 

Ombekent seventien iaer.

□lse hi vernam ende bekende⁴⁾

Hiermede eindigt fol. 1 van het Register over het jaar 1522. Op fol. 2, dat wij van de verso-zijde moeten beginnen, staat een ander gedeelte van den Spieghel Historiael; de tusschen beide folia gelegen bladen gingen verloren, zijn ons althans tot nu toe onbekend gebleven.

1) Versta: menne.

2) Lees met het Astd. hs.: scop.

3) Lees overeenkomstig het Astd. hs.: deedsi h.n. Vincentius: multas ei iniurias inferebant.

4) De lezing der fragmenten verdient de voorkeur. Vincentius: Cum autem completum sibi tempus vite cognovisset.

[p. 119]

tekstkritische noten

⁺⁺‘Die di dient ende dus staet bi?
Doer hem moghes¹⁾ seker wesen,
Soe bistu ghedient van desen.’
Doe seide hi hem beiden ghinder:
‘Nu, mine wel lieve kinder,
En sceit niet, mar blijft ghesellen
Ende keert weder tot uwer cellen,
Daer ghi langhe in hebt ghewesen,
Ende²⁾ verliest u loon niet van desen
Want ghi sult van uwen lone
Beide saen comen ter crone.
Hierom es u die koringhe ghesent,
Want u leven varinghe ent.’
Aldus versoende hise bede,
Ende si keerden³⁾ weder gerede.
Ende eulogius die starf daer
Binnen den XV^en4) daghe dernaer;
Ende des darden daghes derna mede
Starf die zieke daer ter stede.

□n sinte anthonis tiden soe was,
Als ic van heraclides oec las,
Een man, die simpel paulus hiet,
Die van sinen wive sciet,
Want si was van dorper vite,
Ende hi es worden heremite.
Te sinte anthonis es hi comen;
Die heilighe man hevet vernomen,
Dat hi monec wilde wesen.
Anthonis antwoerde te desen:

55 D.h. des machtu s.w. 56 bestu. 57 D. seidi them beeden g. 58 wel ontbr. 59 E. sceet n., maer bl. g. 60 tuwer. 62 En verl. n. uwen l.v.d. 63 W.g.s. met u.l. 64 Beede. 65 Hieromme. 68 soe keerde. 69 die ontbr. 70 Binnen XV dagen daer naer. 71 E.d. derds d. daerna m. 72 Staerf. - 1 In Anthonius t. was. 2 Alsic in Heraclidese l. 5 soe. 7 sente. 9 moenc. 10 antworde.

+ Register a^o. 1522.

+ fol. 2 v^o. a.

1) Lees overeenkomstig het Astd. hs.: moghestu.

2) Lees met het Astd. hs: En.

3) De lezing van het Astd. hs. is onjuist en wordt door die der fragm. verbeterd.

4) Er staat: XV^o.

[p. 120]

 

‘Du best een oud man ende swaer,

 

Ende heves altoe wel LX iaer.

 

Men mach die¹⁾ hier niet ontfaen;

 

Du soud ter lichter ordine gaen.

15

Ic sitte allene ander haghe,

 

Ende cume ten vijften daghe

 

Soe ontfanc ic arme spise

 

Ende cume na menscher²⁾ wise’.

 

Paulus die vervaert hem niet

20

Ende seide: ‘Wat soe ghi ghebiet,

 

Dat wilic al ghaerne anevaen’.

 

Anthonis es gheghaen

 

In sine celle, daer hi hem sloot

 

⁺Viif daghe³⁾. Clene noch groot

25

Sone sprac hi paulus an, -

 

Nochtan wachte buten die man, -

 

Soe dat anthonis ondede die dure

 

Omme die nootterf der nature,⁴⁾

 

Als dies hem niene conde onthouden.

30

Ende hi⁵⁾ daer henegaen den ouden,

 

Want hine mochten met hem niet wesen.

 

‘Neen,’ antwoerde paulus mit desen,

 

‘Hier wilic leven ende bliven doot’.

 

Anthonis siet, dat hi clene no groot

35

Mit hem daer en hadde spisen,

 

Ende hi IIII daghe⁶⁾ in sulker wisen

1) Versta: di. Vincentius: non potes hic monachus fieri.

2) Vergelijk het Astd. hs. - Vinc.: et post quinque dies etiam cum summa penuria sumo cibum.

+ fol. 2. v^o. b.

3) Ook het Astd. hs. geeft vijf aan; in verband met vs. 36 kan dit onmogelijk goed zijn. De Vr. en Verw. stellen voor III. Vinc. heeft: per totum triduum.

4) De lezing van het Astd. hs. is onjuist; de gewone vergissing tusschen nature en aventure. Vincentius: Post hoc necessitate nature compulsus exivit et ait: Recede senex; mecum habitare non potes.

5) Lees: hiet of hi hiet.

6) Vinc.: ct iam quarto die continuo ieiunis permaneret. Verg. echter vs. 24.

[p. 121]

 

Aldaer beide in sulker noot.

 

Hi ontsach hem, bleve hi doot¹⁾,

 

Dat hiis sonde soude beghaen;

40

Ende hevet den aldus ontfaen²⁾,

 

Ende levende³⁾ scarper na dien dach

 

Selve, dan hi ye te voren plach.

 

Hi gaf hem scuertse van palmen bomen

 

Ende seide: ‘Hierof soe nem gome;

45

Alsoe als mi zi es pinen⁴⁾,

 

Dattu hierof makes linen.’

 

Paulus piindem in desen doene

 

Altote dien dat was noene,

 

Wel ende nuttelike daertoe nochtan.

50

Ende anthonis sprac hem an:

 

‘Hets quaet ghedaen; breg ontwee

 

Ende mac andre bet ende oec mee.’

 

Dus leide hi hem an soe swaren last,

 

Hem die IIII daghe hevet ghevast,

55

Dat hem dat dochte: hine conde

 

Hem niet ghevolghen tier stonde⁵⁾;

 

Ende sciet van hem confus van zinne.

 

Nochtan paulus hier inne

 

Ende toghede gheen droevic ghelaet,

60

Noch en sprac noch en pensde quaet.

 

Ende alse die sonne onderghinc,

1) Deze regel is overgeslagen in de Bossche fragmenten.

2) De lezing van het Astd. hs. dient verworpen. Vinc.: timens ne ex eius morte sibi maculam relinqueret, tandem eum suscepit.

3) Lees: levede(?) Misschien eene schrijffout voor leveden (plur. ipv. sing.).

4) De juiste lezing zal wel te halen zijn uit de combinatie van wat de Bossche fragmenten en het Astd. hs. geven, nl.: Also alse du mi zies pinen. Vinc. Accipe et intexe funes sicut me facere vides.

5) De lezing van het Astd. hs. is geheel onjuist. Vinc.: Itaque seni per IIII dies ieiunio tam grave pondus imposuit, ut cum imparem tanto labori se videret, hac necessitate coactus ab eo recederet. Vert. het eerste dat uit vs. 55 door ‘opdat’ en sciet uit vs. 57 door ‘zou scheiden’; hi uit vs. 55 is Paulus.

[p. 122]

 

Ontfarmde anthonis der ding:

 

‘Sech, oude, wiltu dat wi broot¹⁾

 

Een deel eten duer die noet?’

65

Paulus antwoerdem dit woert:

 

‘Abt! dattu wilt, dat ga alvoert.’

 

⁺Dese antwoerde ende dese omoed

 

⁺Sachte sere anthonis moet;

 

Dat hi ter spisen niene was ghier,

70

Mar anden meister al sette hier.

 

Doe sprag hi: ‘Sette die tafle dan,

 

Ende bring ons oec broot voertan.’

 

Ende als hi dit dus hadde ghedaen,

 

Nam anthonis een broot saen,

75

Dat droghe was, ende maket nat.

 

Drie stucken nam hi na dat,

 

Die hi voer paulus leghet.

 

Enen salm hi selven seghet,

 

Ende dede oec viertich ghebeden

80

Na sine rechte, oude seden;

 

Ende proevede paulus oec in dat.

 

Paulus beide mede ende bat

 

Tote datter doncker nacht es comen.

 

Anthonis hevet teenbroot ghenomen

85

Ende hevet gheten altemale;

 

Ende onbeide in stilre hale

 

Den andren, die noch niene at²⁾.

 

Doe seide die: ‘Oude, nu nem dat’³⁾.

 

Paulus die seide: ‘In ete niet,

90

Ghine eet mede, diet ghebiet’. -

 

‘Neen,’ sprac anthonis, dies ghewoech⁴⁾,

1) De aanvullingen zijn naar het Astd hs.

+ Register a^o. 1522.

+ fol. 2. r^o. a.

2) Men vergelijke de lezing der Bossche fragm. en die van het Astd. hs. met Vinc.: Denique profunde nocte Antonius, absumpto uno paximate, senem tardius comedentem, donec unum totum assumpsisset, expectavit.

3) Et tum ait: Manduca senex et alterum. Zie ook de voorafgaande noot.

4) Lees met het Astd. hs.; Dits gevoech(?) -

[p. 123]

 

‘Ic ben een monec; dits ghenoech’.

 

Ende paulus die sprac: ‘Mi ghenoeght mine,

 

Want ic monec begheer te sine’¹⁾.

95

Anthonis die es opgestaen,

 

Ende hi seide XII salme doe saen

 

Ende daerna also menich ghebede;

 

Ende hi ruste een lettel sine lede.

 

Doe stont hi op, alst hem tiit dochte.

100

Ende voertan van middernochte

 

Soe sang hi selve ende las

 

Ende bat om dat hem nutte was,

 

Tote dien dat was scone dach.

 

Den ouden²⁾ paulus hi daer sach

105

Soe ghereet in allen dinghen.

 

Doe seidhi: ‘Broeder, constu volbringhen

 

Alle die daghe te levene in desen³⁾,

 

So moghestu hier mit mi wesen’.

 

Paulus seide: ‘Icne weet niet,

110

Of ghi anders yet ghebiet;

 

⁺Want dat ic noch hebbe vernomen,

 

Soe waen ic wel te hovede comen’.

 

Als tiit was ende anthonis gesmaect,

 

Dat hi ter zielen was volmaect,

115

Makede hi hem bet af eene celle

 

Ende seide: ‘Du best monec, geselle.

 

Nu wone allene ende bekinne

 

Dar duvel macht ende hare onminne.’

 

Daer beiaghedi binnen een jare

120

Ons heren gracie al openbare,

 

Soe dat hi ghenas die onghesonde

 

Ende verdreef die helsche honde.

1) Vinc.: Cui Paulus: Mihi quoque hoc satis est, quia monachus desidero.

2) De lezing in het Astd. hs. strijdt met het Latijn, dat senem heeft.

3) De invullingen zijn volgens het Astd. hs.

+ fol. 2. r^o. b.

[p. 124]

tekstkritische noten

□ U was een man wt sinne¹⁾ sinne
Ende hadde enen viant inne,
Die prence was van den vianden.
Anthonise brocht menne handen.
Hi seide: ‘Miin doen es niet dit,
Mar den simple paulus bit;
Want die minste duvele ghemene,
Die onwaenlicksten²⁾ ende clene
Behoret toe den meesten luden,
Ende den simplen ende den ruden
Betaemt te ligghene an omoet
Die meeste viant onder voet.’
Met hem es anthonis gheghaen
Te paulus ende seide hem saen:
‘Iach wech desen viant coene,
Wants niet van minen doene.
Licht dat ic ben te fier
Den onwaerdighen te dinghen hier.’
Ende dus liet hi die lude daer,
Ende ghinc te siere celle dernaer.
Paulus stont op ter stede
Ende sei innarenstelike³⁾ bede;
Ende sprac ten duvele: ‘Rume dit vat;
Miin abt anthonis hiet di dat!’⁴⁾
Die viant sprac mit overmoede:

1 Nu w.e.m. uten zinne. 3 prince. 4 te handen. 5 Die s.: m.d. en es niet dit. 6 simplen. 8 Die ongewerdichste ende cl. 9 Behoren. 10 Enten s. enten vuden. 11 B.t. leggene met omoet. 12 viande. 13 Mettem. 14 Te Pauluse e.s. saen. 15 I. uut. 16 Want hens niet. 17 bem. 18 D. onwerdighen t. dwingene h. 19 Dus liet hise beede daer. 20 daer naer. 21 P. stoet up daer t. st. 22 E. viel in nerenstelike gebede. 23 duvel. 24 M.a. Ant. heet mi dat. 25 Die duvel.

1) Lees: sinen.

2) Lees: onwaenlickste.

3) De mogelijkheid bestaat, dat wij hier te doen hebben met het versterkende praefix in; wijl echter de vorm sei niet tot de 14^e eeuw behoord kan hebben, zoo hebben wij hier allicht eene bedorven lezing en zal in overeenkomstig het Astd. hs. wel eene praepositie zijn geweest.

4) De lezing van het Astd. hs. is onjuist. Vinc.: Antonius dixit, ut ab homine isto recedas.

[p. 125]

 

‘Ic doe es niet, doer kaerls¹⁾, verwoede!’

 

Mittien hi dat vel aneving,

 

Dat hem op die scouderen hing,

 

Ende sloeghe dicke ende sprac ghereet:

30

‘Vare henen, viant; die abt dat heet!’

Ruggestuk uit het schepenregister van 1522, aan iedere zijde slechts één kolom bevattend en wel verso kol. a en recto kol. b der geheele bladzijde. De inhoud van verso a sluit onmiddellijk aan bij het bovenstaande.

⁺⁺Die viant die beghonde te gherede
Die goede liede te vloeken mede:
‘Versufte kaerl, die niet te²⁾ weten
Ende die wi alle hebben vergheten;³⁾
Onversaet ende onreine diet,
Dat uwe ghenoeghet niet!
Wat bestaet u, dat ghi doet
Op ons uwen overmoet?’
Paulus die seide al overluud:
‘Dune vaers mitter vaert hieruut,
Di naect wee ende groter plaghen;
Ic salt ihesum cristum claghen!’
Die duvel hevet hem al ontseghet
Ende dorper woerde angheleghet;
Ende paulus die wort gram.
Te siere cellen dat hi quam;
Ende ghinc op enen berghe staen,
Op ene hoghe roesche, vele saen
In die hette van den daghe,
Die in egipten, sonder saghe,

1) Lees: kaerl. Vinc.: Non exibo, detestabilis senex.

+ Ruggest. Reg. a^o. 1522.

+ v^o. a.

2) Lees: en.

3) Geene der beide lezingen beantwoordt aan den tekst van Vincentius: Detestandi senes, quos oblivio vestra preterit; insatiabiles qui propriis contenti estis. Ook het Latijn schijnt niet in orde. Misschien stond er: quos oblivio nostra (gewone schrijffout) preterit; insatiabiles qui propriis non contenti estis.

[p. 126]

 

Alsoe heet es, na gheloven,

 

Als ware een onsteken oven.

 

Daer stont hi stille als een stake

 

Ende bat gode om die zake,

55

Ende seide aldus: ‘Christe Ihesu,

 

Du siets dit ende weets wel nu,

 

Dat ic van deser roche neder

 

Niet en come ter cellen weder,

 

Noch dranc onbiten noch spisen,

60

Ende sterven oec mede in deser wisen,

 

Dune onbints des menschen bant,

 

Daerne in hevet die viant.’

 

Hine hadde niet gesproken al,

 

Dat die duvel maecte ghescal

65

Ende riep: ‘Paulus, nu ganc van dane;

 

Groet ghewelt gaet mi ane.

 

Ic vare wt ende ic ne kere

 

Tesen vate nemmermere.

 

Paulus groot eenvoudichede

70

Dwingt mi ende iaghet mi mede,

 

Ende en weet waer henegaen.’

 

Doe voer hi wt den mensche zaen

 

Ende als een groot drake ende stranc

De weggesneden kolommen verso b en recto a van het ruggestuk (register a^o. 1522) moeten bevat hebben vers 74-76 van bovenstaand caput 37, en vs. 1-82 van caput 38, waarbij dan weer het volgende aansluit. Het voorste gedeelte van alle verzen is weggesneden, doch kan op de meeste plaatsen uit het Astd. hs. worden aangevuld.

⁺...... c huden op desen dach¹⁾
‘God selve mitten oghen anesach.’

+ r^o. b.

1) De afwijking met het Astd. hs. is hier te groot om eene gissing te wagen.

[p. 127]

85

Die heileghe lude ten selven stonden

 

Hebben hem ghevaen ende gebonden

 

In vasten yseren banden

 

Ende senden wt der werelt handen,¹⁾

 

Omdat siin hovaerdichede

90

Ghenedert worde daer mede.

 

Want hi al verstoten ware

 

Uter heiligher lude scare;

 

Doch dat sine mit haren ghebeden

 

Binnen den iaer brochten te vreden.

In die heremitage soe was
Een monec die hiet helyas,
Die der wijf onfarmen begonde,
Want hem lichte ghevallet sonde;
So dat hi een clooster beiaghede.
Daerin waren oec²⁾ der maghede
Die plaghen den dienst ons heren,
Also alse hiese hem wilde leren.³⁾
Twe iaer berichte hise daer
Ende hadde twisschen XX ende XL iaer⁴⁾.
Hi vel doe aldaer in coringhen,
Die dicke ancomt ionghelinghen;
Want hem siin vleesch dede verdriet.
Uten cloester dat hi doe sciet,

1) Versta: te handen; verg. cap. 37 vs. 4. De dativus der werelt moet worden opgevat als belanghebbend voorwerp bij wtsenden en niet als dativus bij de praepositie wt. Vinc. heeft: (eum) secularis vite conversationi dederunt.

2) Vermoedelijk heeft de copiist der Bossche fragm. oec in plaats van ccc gelezen. Vinc.: usque ad ccc feminarum numerum collegerat.

3) Dit vers beteekent: Zooals hij den dienst haar wilde leeren. Het pron. hem (dat. plur.) slaat dan op wijf evenals in vs. 4; of hebben wij hier een dubbelen acc. en slaat hem op dienst?

4) De ware lezing zal wel zijn: XXX ende XL iaer. Vinc.: adhuc invenis XXX vel XL annorum.

[p. 128]

15

Ende ghinc hene te woestinen

 

Dolende mit groter pinen

 

Twe daghe al sonder broot.

 

‘God, here,’ riep hi, ‘slach mi doot;

 

Of doe dat ic di dies ben quiit!’

20

Als hi quam ter aventiit,

 

Hevet hi den slaep anghenomen,

 

Ende siet drie ingle an hem comen,

 

Die seiden: ‘Twi laestu dus bliven

 

Den cloester allene vande wiven?’

25

Hi seide: ‘Ic was dies in vare,

 

Dat ic mi selven of hem ware

 

Schadelic ende swaer verlies.’

 

Si seiden: ‘Of wi dan dies

 

Di quite maken, wiltu dan

30

Die cuere weder nemen an?’

⁺Den swaren wech so vinc hi an,
Ende hi leed mit groter pine
XVIII daghe doer die woestine,
Som bi scepe som bi lande.
Talre eersten dat hine vande,
Soe groeten hine na siere tale
Ende dede hem te wetene wale,
Wie hi waer al openbare.
Mettien soe quam die prence dare
Van dien lande, ende hierom es
Opgestaen heraclides
Ende begaf ieghen hem die tale,
Ende liet den prence gebruken wale.¹⁾
Heraclides die wort al erre,
Als hi sach, dat langhe ende verre

+ fol. 1. r^o. a.

1) Door het gebruik van het pron. pers. in den tekst van het Astd. hs. ontstond daar eene moeilijkheid, die door de Bossche fragmenten wordt weggenomen.

[p. 129]

 

Haer twier tale daer liep¹⁾.

 

In siin ghepens stille ende diep

45

Vernoiede hem,²⁾ die heilighe man

 

Ghenen moghende man sprac an,

 

Ende hiene alsoe hadde ghelaten,

 

Ende peinsde: hi wilde sire straten.³⁾

 

Mar Jan den clusenaren

50

Wort te hant sine pensinghe mare,

 

Ende want daer haer negheen

 

Andren verstont van hem tween,

 

Van heraclides ende van ian,

 

Riep hi⁴⁾ sine taelman,

55

Die hare beider tale verstont:

 

‘Wi sullen spreken mont ieghen mont.’⁵⁾

 

Hierbi bekennede heraclides

60

Wel die rechte waerheid des,

 

Dat het waer een geestelike man,

60

Die ghepens geweten wel can;

 

Ende marrede oec vele te mere.

 

Alde ghesproken hadde die here,

65

Ende hi orlof hadde ghenomen,

 

Es hi dus ter talen comen

65

Ende al mit sinen taelman:

1) De lezing van het Astd. hs. lijkt minder juist; een adverbium gemerre (vs. 42) is twijfelachtig, bovendien heeft Vincentius: prolixas illorum confabulationes graviter ferens.

2) Het pron. pers. moet in het Astd. hs. worden ingevuld, gelijk De Vr. en Verw. reeds voorstelden. Voor het wegblijven van het voegwoord dat in de Bossche fragmenten vergelijke men Stoet Mnl. Synt. § 470.

3) Hie uit vs. 47 slaat op den kluizenaar; hi uit vs. 48 op Heraclides, die ook subiect is van peinsde.

4) Hi = Jan overeenkomstig den tekst van Vincentius.

5) In het Astd. hs. luiden v. 55-58 aldus: Die haerre twier tale verstond, Ende seide: ‘Ganc henen ter stont, Ende doe ghenen broeder cont, Wi sullen spreken mont ieghen mont.’ De vier gelijke rijmen hebben den copiist der Bossche fragmenten zeker in de war gebracht. Vincentius heeft: Vocavit theodorum interpretem suum et ait: Die fratri illi, noli esse pusillanimis quia iam nunc tecum loquar.

[p. 130]

 

‘Twi quam di die coringhe an,

 

Dat du diere ziele souds scaden

70

Mi te begripen van minen misdaden?

 

Twi pensetstu in dinen sinne

70

Dat ic in mi niet ne bekinne?¹⁾

 

⁺En weetstu niet wat de scrifture seget²⁾,

 

Dat dien gonen dien thevel weghet,

75

Hevet noot des arsaters talrestont;

 

Niet die gone, die es ghewont.³⁾

75

Du moghes an mi ende ic an di

 

Vinden meer troest der bi,

 

Al waert dats di hier niet gesciede,

80

Du vonts an andren heilighen liede.

 

Mar dese die hem moet minghen

80

Al in waerliken dinghen,

 

Die mach cume tere stonden

 

Vinden raet van sinen sonden,

85

Alhier comen te deser stede

 

Om raet van siere salichede,

85

Dat⁴⁾ hi sinen orbare sprect

 

Gheliic als .I. knecht, die ombrect

 

Sinen fellen here ende ontvliet.

90

Sone waert te prisene niet,

 

Hadde ic sulken man begheven

90

Ende niet ne ware sprekende bleven.

 

Want du best bi custume ghereit

1) De Bossche fragm. geven de eerste helft, het Astd. hs. de tweede weer van den tekst bij Vinc. Bellov., die aldus luidt: Cur in tuis sensibus cogitasti, quod nec in me cognosco, nec tuos mores decere scio?

+ fol. l. r^o. b.

2) Deze regel is in de fragm. geheel onleesbaar en uit het Astd. hs. aangevuld.

3) De lezing van het Astd. hs. in vs. 74 is fout, omgekeerd deugt gewont uit vs. 76 der fragmenten niet. Vinc. heeft: An ignoras scriptum esse, non sanos sed male habentes egere medico?

4) Versta vs. 85 en 86 aldus: Die mach cume alhier comen t.d. st. om raet van siere salichede, zoodat enz. De lezing van het Astd. hs. wijkt hier belangrijk af van die der fragmenten; beide geven echter een gezonden zin.

[p. 131]

 

Altoes te diere groter salicheit.’

95

Heraclides die verstont hier an,

 

Dat het was een heylich man;

95

Ende bat hem dore ghenade,

 

Dat hi gode voer hem bade.¹⁾

 

 

 

Die goede man wert vro om dat

100

Ende gaf hem enen sochten plat,

 

Ende seide: ‘Du sout in dinen tiden

100

Wel vele tribulacien liden,

 

Ende du soud noch biscop wesen.

 

Ende die viant coert di in desen

105

Om te sien dinen vader,

 

Ende sustren broederen beidegader

105

Te troosten²⁾, dat si di werlt lieten.³⁾

 

Nu en laet di niet verdrieten;

 

Ic segge di, dat bi karitaten

110

Si hebben beide die werlt ghelaten,

 

Ende diin vader sal hiernaer

110

Leven rechte seven iaer.

 

Nu bliif voert in die woestine;

 

Volbrenc dine begonnen pine.

 

⁺115 Nochte lande oec sone kere

 

⁺Doer dine maghe nemmermere.

115

Want die wel doet ende dies afstaet,

 

Siins en wort altoes gheen raet.’

 

Dese ian seide oec mede,

120

Dat hi hadde daer ter stede

 

Gheleghen XLVIII iaer;

120

Ende hie nie en sach aldaer

 

Dat aensciin van eenre vrouwen.

 

Ende niement en mochten scouwen

1) De hierna volgende interlinie komt niet voor in het Astd. hs.

2) Vinc. heeft: demon ventilare te temptat, suggerens et patris desiderium et fratris sororisque conversionem.

3) Het hs. der fragmenten heeft laten, doch onder de a twee punten, en er boven ie.

+ Register a^o.

+ 1520/21 fol.l.v^o.a.

[p. 132]

125

Sulke tiit, so hi at ende drang;

 

So dede hi siin leven lang.

□ Erafion was oec een man
Die anders gheen cleeder droech an
Dan een linniin cleet omt coud.¹⁾
Dese hadde siins selves sulc gewoud,
Dat hine hadde ghene ghere
Goet²⁾ te hebbene min no mere.
Altoes was hi van lettel spisen;
Ende hi levede in sulker wisen,
Dat hi studierde ende sochte³⁾
Die heilighe boeke, der hi mochte.
Hine bleef oec niet in ere cellen,⁴⁾
Haer ende taer ghinc hi hem quellen.
Van desen seit men oec dat,
Dat hi quam in eenre stat,
Daer hi hem selven vercochte
Om XX scellinghe⁵⁾; ende diender onsochte
Heidinen luden, ende diende hem soe,
Dats siis sider waren vro;
Wants hise alle karstiin maecte.
Hine at ander ding no en smaecte
Els dan borne ende broot.
Dien sin hadde⁶⁾ vast ende groot
Ter scrifturen, die hi leerde

1) Vergelijk de Amstd. lezing. Vinc. heeft: Serapion qui et syndonius vocatur, qui veste non alia quam syndone utebatur, apathes etiam id est impassibilis vocabatur.

2) De lezing van het Astd. hs. is fout. Vinc.: quia nullum possidendi desiderium patiebatur et abstinentia nimia omnium rerum.

3) Lees met het Astd. hs: dorsochte.

4) Verg. de Amstd. lezing. Vinc.: et iugi meditatione divinorum librorum unius cellule quiete non poterat esse contentus.

5) Verg. het Astd. hs Vinc. heeft: viginti solidorum precio.

6) Lees: hadde hi.

[p. 133]

 

Den heiden, dien hi bekeerde.¹⁾

25

Die sculden quite ende oec vri;

 

Ende si seiden: ‘Wi siin bi di

 

Quite van den helscen viant;

 

Nu es quite van onser hant.’

 

Die XX scellinghe hevet hi vortbrocht,

30

Daer hi om hem hadde vercocht,

 

Ende hi die²⁾ vaste hadde ghehouden;

 

Ende gaf se hem, woudsi of ne wouden.

 

Ende sprac: ‘God hevet mi

 

Voldaen, dat miin wille si.

35

Neem tgoet, daer ic mi om vercochte.

 

Ic wille sien, of ic yet vinden mochte

 

Andre, dien ic stonde in staden.’³⁾

 

Si laghen hem sere an ende baden

 

Dat hi mit hem bleve allegader

40

Als haer heer ende haer vader.

 

Hi seghet, dats hiis niene doet.

 

Si seiden: ‘Soe hout dan dit goet,

 

Daer ons af es comen ons behout,

 

Ende ghevet den aermen daer du wout.’ -

45

‘Gevediit,’ sprac die, ‘selve dat;

 

Inne gheve ghenen vremden scat.’ -

 

So doe ons,’ spraken si, ‘dit allene:

 

Over een iaer soec ons tatene.’

 

Dus es die heilighe man ghegaen

50

Van stede te stede vele saen,

 

Ende quam tatenen in die stat.

 

Drie daghe dat hine dranc no en at.

1) In het Astd. hs. loopt de zin door.

2) Lees: die hi(?)

3) De lezing van het Astd. hs. is minder goed. Reeds De Vr. en Verw. emendeerden dien. Vergelijk voor het overige Vinc.: aurnm, quod pro me dedistis, recipite, ut alios quoque, quibus subvenire possim, reperiam.

[p. 134]

 

⁺

 

Soe was hi daer doe in stede,

 

Hine hadde hallinc no penninc mede,

55

Noch hine droech scape no vel¹⁾,

 

Noch sach²⁾, noch anders oec niet el

 

Dan een simpel liniin cleet.

 

Hem quam an een hongher heet.

 

Op enen huvel ghinc hi mede

60

Staen in middel vander stede,

 

Daer die borghers plaghen te stane,

 

Als si te rade plaghen te ghane;

 

Ende sloech sine hande ende riep mede,

 

Dat men hem groet gewelt dede.

65

‘Goede luden,’ riep hi, ‘ghenaden,

 

Helpt mi ende staet mi in staden!’

 

Die lude liepen daertoe mit vare

 

Ende vraghen hem, wat hem ware

 

Ende waen hi quam. Hi sprac te hant:

70

‘Ic ben comen wt egiptenlant,

 

Ende monec soe ben ic begheven.

 

Sider dat ic was verdreven

 

Wt minen warachtighen lande,

 

Vel ic in drie woekraren hande.

Hier eindigt fol. 1 van het Register over het jaar 1520/21. Evenals bij den omslag van het Register over het jaar 1522 sluit ook hier fol. 2 niet rechtstreeks aan bij fol. 1; de tusschen gelegen bladen ontbreken. Wij beginnen met de verso-zijde.

+ 53 daer in die stede. 54 allinc 55 drouch scerpe no vel. 56 Sac, no anders 59 Upenen huevel. 60 in midden. 61 porters. 63 Hi slouch. 64 groot 65 lieden. 67 Die lieden liepenre toe met vare. 68 Ende vrageden w.h.w. 69 Oft wanen hi quame. 70 comen ontbr. 71 moenc bem ic. 72 Sidert. 74 Viel ic in dr. woukers h.

1) De lezing in het Astd. hs. doet vermoeden, dat bij scape het abbreviatie-teeken voor de r is weggelaten. Vincentius heeft: Neque vero pecuniam habebat, nec peram vel pellem, vel aliud quicquam secum preter syndonem, qua erat amictus, ferebat. Het Catholicon, Brito en de Conflatus geven pera door sacculus weer; alleen Papias zegt: pellis caprina pendens a collo procincta usque ad lumbos. Heremieten droegen dikwerf een geite- of schapevel.

2) Versta: sac.

[p. 135]

tekstkritische noten

Cap. XXX vs. 71 E. streecte met s.h. 72 Haer h. want. 73 Dobbel pr. naer dat. 74 makedse. 75 A. hiit hare. 76 Pl. soe vortmeer h.l. 77 Allen rouwe te legghene neder. 79 ten avontm. 80 Ende festeerde dien man wale. - 1 In die hermitagie mede. 2 Wandelde. 3 heileger lieden dor G. 5 Entie h.s. in haerre v. 7 wortele. den ontbr. 8 Wandelinge scuwen.

Vierde Boek.

⁺⁺Ende streecse doe mit siere hant
Hare hovet, wan¹⁾ hise droeve vant.
Ende dubbel provende nadat
Gaf hi haer, ende maket se sat.
Als hi haer dus hadde vergheven,
Plach si voerwart al haer leven
Alle rouwe te ligghen neder,
Ende vrolike te comene weder
Ter rechtertiit te avontmale
Ende versolaesde den wale.

□ N die heremitage daer mede

Wanderden in somigher stede

Vele heilighe lude doer god

Sonder celle, huus of cod;

Ende dese heten si in haren viten
Sonderlinghe anacoriten.²⁾
Bi wortelen leven si van den cruden.
Wanderlinghe scuweden si van luden;
Sine houden hem niet in ene stede.

+ Register a^o. 1520/21.

+ fol. 2. v^o. a.

1) Lees: want.

2) Vinc.: quos anachoritas vocant. - Anachorieten, ook wel anachoretae, eremitae of solitarii gheheeten, zijn over het algemeen personen, die afgezonderd van anderen (aoli) levende zich terugtrekken van de drukte der staatsbezigheden en het gewoel der wereld (ἀναχωριν) om in de eenzaamheid (in eremo) hunne zaligheid te bewerken. In engeren zin worden er onder verstaan die religieuzen, welke naar een bepaalden regel of ten minste met een onderscheidend kleed in afzondering gaan wonen, in tegenstelling met de gemeenschappelijk levende religieuzen (coenobitae). - De anachoretae droegen aanvankelijk den naam van monachi, doch deze werd in de M.E. dikwijls aan kluizenaars en later zelfs aan coenobitae gegeven. Zie verder Kirchenlexicon IV pag. 330 i.v. Einsiedler.

[p. 136]

10

Daer si die nacht begaet mede,

 

Daer bliven si in haer rusten.

 

Twee moneken began dies lusten

 

Van nitria, dat si van dien

 

Enen emmer wilden sien;

15

Want sine mare ende sine doghet

 

Hadde hem tharte verhoghet.

 

Al was hi varre van hem versceiden,

 

Si wilden sien onder hem beiden;

 

Want sine monec in siere iueghet

20

Bekenneden ende van groter dueghet.¹⁾

 

Dien sochten si vele in haren ghanghe,

 

Doch vonden siin - al marret langhe -

 

Ter sevender maent van haerre pine

 

In dat ende van der woestine;

25

Want hi was verwildert²⁾ daer.

 

Aldaer soe hadde hi XII iaer

 

Ghewesen in dat ongediede;

 

Ende al scuwede hi alle liede

 

Hem te comene daer gehende,

30

Nochtan diegene die hi kende,

 

Nontvlo hi in ghene haghe,

 

Mar hi bleef hem bi drie daghe

 

⁺Ende sprac mit hem van dinghen,

 

Die der³⁾ sielen orbaer ghinghen.

35

Ten vierde daghe, als si scieden

 

Ende hi mede doer hem lieden

 

Met hem ghinc ende ghebrochte,

 

Quam een lewinne fel ende onsochte,

1) Versta: ‘De monniken met wie hij in zijne jeugd verkeerde, vóórdat hij “verwildert” was (d.w.z. vóórdat hij naar “de wildert” of de wildernis zijn verblijf had verplaatst), erkenden hem als een goed monnik en van groote deugd.’ - Vergelijk ook de lezing van het Astd. hs., waarvan De Vr. en Verw. eene min of meer gewrongen verklaring geven. - Vinc. heeft: quia olim ipsis in monasterii conversatione carus et familiaris fuisset, auditis eius virtutibus, tetenderunt (ad eum).

2) Zie de voorafgaande aanteekening.

+ fol. 2. v^o. b.

3) Lees: ter.

[p. 137]

 

Die meeste, diemen ghinder vant,

40

Tot ghenen eenzedel altehant.

 

Ende al zach si daer hem drien

 

Harde wel, soe wist si wien

 

Dat si meende, ende niemen el.

 

Tes eensedels voete si vel

45

Ende misbaerde gheliken dieren,

 

Ende toghede wel bi manieren

 

Bede hare claghe ende hare bede.

 

Alle haddens siis ontfarmichede;

 

Mar hi die wiste, dat men sochte,

50

Dat was dies meeste verdochte.¹⁾

 

Voren soe ghinc die lewinne;

 

Si drie volgheden mit sinne.

 

Over rugghe sach si dicken;

 

Daerbi mach men wel micken,

55

Dat men haer daer volghen soude,

 

Aldaer siise leiden woude.²⁾

 

Wat sal hier af tale lang!

 

Deensedel dede sinen gang

 

Daer toter lewinnen dan

60

Ende mit hem dander II man.

 

Van ere roche dat si brochte,

 

Versuchtende sere ende onsochte,

 

Vive gewassene lyoene.

 

Die waren van sulken doene,

65

Datter negheen siin³⁾ ne mochte,

 

Sin dat sise ter werelt brochte.

 

Elken leidesi mit goeder moete

 

Voer des gherns⁴⁾ eensedels voete.

1) Vinc.: movit omnes et precipue illum, qui se intellexerat expetitum.

2) De plotselinge verschijning van een woud in het Astd. hs. is zeer verdacht. Vinc.: ut quo illa ducebat, anachorita sequeretur.

3) Versta: videre.

4) Lees: gheens (of hern?).

[p. 138]

 

Die goede man verstont stille,

70

Wat die stomme beest wille.

 

Hi aneriep gode den hoghen

 

Ende seghende haer oghen,

 

Ende hem quam mitten gesciene

 

Altehant an haer siene.

75

Die broedere die dit anesaghen,

 

⁺Die met pinen in langhen daghen

 

Die eensedel hebben ghesocht,

 

Hem hevet harde wel ghedocht,

 

Dat si pine ende swaer verdriet

80

Niet verloren hebben om niet;

 

Mar hem dinket, dat si keren

 

Met vromen ende met groter eren,

 

Want elck wel verdrecken¹⁾ can

 

Die doghet van den heilighen man,

85

Ende wat miracle god dede

 

Doer sine grote heilichede.

 

Noch hoert hier wonderlike saghe!

 

Die lewinne na vijf daghe

 

Brochte haren fisicien,

90

Die se dus hadde versien,

 

Een ru vel van enen diere

 

Van eenre sonderlinghe maniere,

 

Dat die goede man anehinc;

 

Ende veronweerde niet die dinc,

95

Die hem die stomme beeste brochte,

 

Want hi pensede wel ende hi dochte,

 

Datter een ander here was af,

 

Die alsulke ghifte aldaer gaf.

□ Er²⁾ was in dat selve lant
Een ander eensedel bekant,

+ fol. 2. r^o. a.

1) Lees: vertrecken.

2) De letter d werd niet door den illustrator ingevuld.

[p. 139]

 

Die in die woestine bovender zee

 

Wanderde daer neven cyene.

5

Doe dese eerst wort der werelt quite

 

Ende worden wilde heremite,

 

So aet hi wortel ende cruut

 

Al sulc als hi vant daer wt,

 

Die daer wassen in den sande

10

Soete ende scone meniharande¹⁾;

 

Mar so en conde hi niet bekinnen

 

Wilke veniin hadde binnen,

 

Of welke daer waren ghesont.

 

Die smake en was hem niet cont,

15

Welc dat yet of niet te²⁾ dochte,

 

Want hem die hongher noot anbrochte,

 

Soe dat hi ........... verwoeden;

 

Want hi quade at mitten goeden,

 

Soe dat hem van binnen tlijf,

20

⁺Gheliic oft hem dade een kniif

 

Altemale doerscoren dochte.

 

Siin torment was soe onsochte,

 

Hi moste koren³⁾ menighe stont

 

Dat hi at, weder doer den mont.

25

Als hem dus wee was in die maghe,

 

Dat hi bi nachte ende bi daghe

 

Emmer waende tliif verliesen,

 

Dinct hem seker⁴⁾ siin dat kiesen

 

Niet tetene altoes dan die pine

30

Te doghene vanden venine.

 

Dus hevet hi den sin gheleghet,

1) Lees: menigherande.

2) Lees: ne.

+ fol. 2. r^o. b.

3) Vergelijk de lezing keren in het Astd. hs. en zie het Mnl. Wdb. i.v. koren en keren in den zin van vomere. Vincentius heeft: (cum) frequens vomitus cruciatibus non ferendis ipsam animi sedem, stomacho iam fatiscente, dissolveret.

4) Versta: sekerer (comparativus).

[p. 140]

 

Dat hi dat cruut hevet ontseghet

 

Ende hi binnen VII daghen nadat

 

Gheenrande wortel en at;¹⁾

35

Ende begonde alsoe ghebaren,

 

Of hem die geest soude ontfaren.

 

Hem quam daer toe een wilt dier

 

Goedertielic²⁾ ende niet onghier.

 

Ende daer van crude laghe ghebont³⁾,

40

Dat hi lesten tot ere stont

 

Ghegadert hadde te siire liifnere

 

Ende en durste, al haddiis ghere,

 

Altoes niet daer ane comen.

 

Ghint diere hevet cruut ghenomen

45

Ende warpt voer sine voete,

 

Ende las mit goeder moete

 

Dat goede cruut daer ute den quaden.

 

Dat goede leid het⁴⁾ mit staden

 

Voerden eensedel, als oft woude,

50

Dat hi ghint cruut nutten soude;

 

Tander dat oec gheveniint was,

 

Warpet weder in dat gras.

 

Dus leerde die goede man

 

Bi sinen marken daer an

55

Die goede crude ende die quade

 

Alghinder bider beesten rade,

 

Wat hi sal scuwen of ontfaen;

 

Ende es den honghere dus ontgaen.

1) Het Astd. hs. heeft hier eene dubbele negatie.

2) Lees: goedertierlic.

3) Lees: lagh een ghebont.

4) Het gebruik van het mannelijk pron. pers. in het Astd. hs. hier en in vs. 49 wekt bevreemding en is bovendien in strijd met vs. 52, waar geheel juist het neutrum wordt gebruikt.

[p. 141]

tekstkritische noten

□ N tween stede was ic¹⁾ mede,

Daer men mi te wetene dede,

Dat sinte anthonis abt hadde ghewesen.

Hierna volgt het Ruggestuk uit het schepenregister van 1520/21. Het heeft evenals dat, hetwelk bij het Register van 1522 behoort, slechts één kolom op iedere zijde, doch is niet zoo goed bewaard gebleven als het laatstgenoemde. Op vele plaatsen heeft de naald van den binder het doorstoken en de letters onleesbaar gemaakt, terwijl vooral op de recto-zijde veel van de verzen is weggesneden, zoodat daar eene aanvulling, zelfs met hulp van het Amsterdamsche handschrift, niet goed mogelijk is. Wij geven daarom dit gedeelte, zooals wij het vonden, en vangen aan met de verso-zijde, die aan de andere voorafgaat en waarvan de versregels kunnen worden hersteld.

1 In tw. steden. 3 Daer sente A. - 33 di. 35 harentare. 36 Alse die scrifture lijet openbare. 38 up. 41 peinsedic. 42 Om minen Martijn.

1) Bedoeld is Postumiaen. Verg. Sp. Hist. III⁴ 25, 49.

Vierde Boek.

⁺⁺‘Dat ic die²⁾ dede volscriven
Die dinc, die du liets achterbliven
Van siere viten haer ende tare
Als diin gescrift³⁾ luud openbare.’

Sulpicius antwoerde weder:

‘Doe ic di hoerde op ende neder
Spreken van den heiligen luden
Die du vonts in genen zuden,
Doe pensede ic stille ende dochte
Van minen martine ende sochte⁴⁾,

+ Ruggestuk Reg.

+ a^o. 1520/21. v^o.

2) Lees: di en verg. vs. 38. Onder ic wordt verstaan Postumiaen en onder di Sulpicius.

3) Vergelijk het Astd. hs. - Vinc. heeft: ea te supplere compellerem, que illo libro tuo de virtutibus beati viri perfessus es preterisse.

4) De Vries en Verwijs willen de rijmwoorden van vs. 41 en 42 omzetten; sochte - dochte. Wij zien echter, dat de Bossche fragm. met het Astd. hs. overeenkomen. In overeenstemming met het Latijn is Martinus causaal obiect van dochte (cogitatio) en is vs. 43 sq. causaal obiect van sochte (prospiciens). Vincentins heeft nl.: tacitis ad Martinum meum cogitationibus recurrebam merito prospiciens omnia illa, que singuli diversa fecissent, per unum istum facile completa.

[p. 142]

 

Dat hi hadde selve allene

 

Alle die dueghet, die ghemene

45

Dander hadden in die sprake.

 

Nu hevestu gheseit hoghe sake,

 

Behouden der heiligher lude vrede,

 

Sone hoert¹⁾ ic in ghere stede

 

Di so hoghe dinghen tellen,

50

Martiin en mocht er an ghesellen;

 

Want dine lude van diin vite²⁾

 

Waren al der werelt quite,³⁾

 

Ende saten in woestinen vri

 

Den enghelen ende den hemel bi,

55

Ende daden wonderlike zaken;

 

Martin mochte al volke ghenaken

 

Goet, quaet, arm ende rike.

 

Hi was altoes ghemeenlike⁴⁾

 

Int gheselscap van den clerken,

60

Die verwarret waren der kerken,

 

Mit biscope, die hem alle daghen

 

Daer anleiden niewe plaghen,

 

Ende emmer wilden scandaliseeren.

1) Vinc. heeft: Nam cum excelsa retuleris (quod mihi dixisse liceat pace sanctorum) nihil a te penitus audivi in quo Martinus esset inferior. De vert. hoert ic der fragm. staat dichter bij den Lat. tekst dan sagic van het Astd. hs.

2) De lezing van het Astd. hs. is verkeerd. Reeds De Vr. en Verw. stelden voor: in dire vite, of seget die vite of wel die liede, die eremite. In verband met vs. 69 en 75 werd de laatste lezing de waarschijnlijkste geacht. De Bossche fragm. doen echter de voorkeur geven aan: in dire vite. Vinc. heeft: Illi enim ab omni impedimento liberi, celo tantum atque angelis testibus, plane admirabilia docentur operari.

3) De coniectuur van Franck: ‘der werre guite’ (zie Sp. II pag. 516) vervalt hiermede.

4) De fragmenten geven in de hier volgende acht verzen eene betere lezing dan het Astd. hs., vooral met betrekking tot het Latijn: iste in medio cetu et conversatione populorum inter clericos dissidentes, inter episcopos sevientes.

[p. 143]

 

Nochtan bleef hi in siere weren

65

Ende als ene borch onverwonnen,

 

Die ghene engiene winnen connen.

 

Oec soe dede hi alle besonder

 

Alsoe grote miracle ende wonder,

 

Alse enich heremite oec dede,

70

Of noch doet in enigher stede.

 

Martiin gheliict den ridder wel,

 

Die bestaet een orloghe fel

 

Mit onghedeelden sticken¹⁾ sere,

 

Nochtan winnet zeghe ende ere.

⁺.......... like woerde
.......... hads geset.
.......... s duvels tale bet
.......... schen in alre wiis.
.......... artin ghenen mespriis
.......... mi hem keren
.......... ewangelie ons heren,
.......... e in seghet mede:
.......... als martin dede,
.......... nt volbringhen.
.......... elovet sulke dinghen²⁾
.......... het ihesum karste.
.......... lighe, die in darste³⁾
.........., ende niene doghen
.......... die si niene vermoghen,

1) Versta: met ongelijke kansen, volgens De Vr. en Verw. Vinc. heeft: qui pugnaverit in inequo loco et tamen victor evasit.

+ r^o.

2) Vinc. heeft: Nam cum Dominus ipse testatus sit, istiusmodi opera, que Martinus implevit, ab omnibus fidelibus esse facienda: qui Martinum ista non credit fecisse, non credit Christum ita dixisse. Men vatte de Amst. lezing aldus op: Wie dan, wie derhalve zulke dingen niet gelooft, weerspreekt enz.

3) De Vr. en Verw. vertalen vs. 50 en 51: Die in dorst, in begeerte naar de wereld leven. Men lette op de vormen dorst, durst, derste, darste.

[p. 144]

 

.......... hem in hare ghedochte,

 

.......... n man volbrochte,

55

.......... iever te lachterne dien

 

.......... selfs sonden besien.

 

.......... wi alle varen,

 

.......... ander dinc begaren,

 

.......... martiins voert:

60

.......... r, het ware moert.’

 

.......... sprac: ‘Neen, laet dit ligghen

 

.......... macher bet of sigghen;

 

.......... meest ghesien hevet das,

 

.......... here langhe was.’¹⁾

65

.......... al eest dese last.

 

.......... ende occ te vast,

 

.......... ontsegghen niet,

 

.......... dat ghiit ghebiet.

 

.......... keren daer ane

70

.......... postumiaene,

 

.......... eseghet hevet goede woert.

 

.......... mi wachten voert,

 

.......... niene wort ghehoert,

 

.......... s brochte voert.²⁾

75

.......... ghewaghe ic niet das

 

.......... s hi ridder was

 

.......... nec was begheven.

 

.......... rt niet opghegheven

 

.......... e van andren man,

De omslag van het schepenregister over het jaar 1520 bestaat uit 2 folia zoodanig om genoemd register aangebracht, dat de

1) De lezing der fragm. was vermoedelijk: Die siin ionghere langhe was.

2) Deze vier gelijkluidende rijmen zijn zeker niet fraai. Zij komen ook in het Astd. hs. voor. Het Latijn heeft: Cavendum mihi esse imprimis arbritror, ne ea de Martini virtutibus repetam, que in libro suo Sulpitius ille memoravit. - Vergelijk ook boven Sp. Hist. III³ 41, 56 sq.

[p. 145]

tekstkritische noten

recto-zijden naar buiten zijn gekeerd. Folio 1 recto heeft door het voortdurend in handen nemen van het register veel geleden, terwijl de letters van fol. 1 verso door het vocht sterk zijn verbleekt. Folio 2 echter is in zijn geheel goed bewaard gebleven behalve aan den benedenrand zoowel van de binnen- als van de buitenzijde. Iedere bladzijde heeft wederom 2 kolommen; onder sommige van deze schreef met kleiner letter eene hand, vermoedelijk uit het laatst der vijftiende eeuw, den inhoud of titel der verzen, die er boven staan. Zoo vinden wij onder kol. b fol. 1 r. van sinte martiin den paeus; onder kol. b fol. 1 v.: noch van sinte eloy moer ...; onder kol. a fol. 2 v.: van sinte Justiniaen ende van den paeuesen; onder kol. a fol. 2 r.: van sinte michielsberghe in cleen bretaengen. De mededeeling onder kol. b fol. 2 r. is geheel onleesbaar. Genoemde titels stemmen niet overeen met die boven de capita van het Amsterdamsche handschrift.

11 Ende versuchten s. mede. 13 Ende hem w. 14 Vander inghelen h.g. 16 Ghene br. 17 an scoudere. 18 Gene m.g. 19 te lijctekene. 20 woch. 21 wort. 22 vort. 23 gehort hadde.

Achtste Boek.

⁺⁺Maghe, clerke ende ghebure
Die saghen an dese aventure,
Ende versuchte¹⁾ sere oec mede
Om die dulle menschelichede,
Ende wonderde²⁾ sere ende langhe
Vanden inghel hoghen ghanghe,
Die ten hemelrike gaet.
Ghenen brant, dat verstaet,
Die hem an scoudren ende an lier
Die man gaf, die lach int vier,
Bleef hem te licteken an.
Doe ghinc wech die heilighe man
Predeken ons heren woert,
Ende seide weder ende voert
Wat hi ghehoert hadde ende gesien.

+ Register a^o. 1520.

+ fol. 1. r^o. a.

1) Lees: versuchten.

2) Lees: wonderden.

[p. 146]

 

Den goten predike¹⁾ hi na dien.

25

In hierlant castiede hi oec langhe,

 

Mar der luder overghanghe

 

Ne conste hi niet gedoghen,

 

Want sine vertreden ende vertoghen

 

Ende oec waren si hem som fel;²⁾

30

Dus ruumde hi tlant ende dede wel,

 

Ende quam in inghelant gevaren.

 

Daerna soe voer hi te waren

 

In sassen³⁾, daerne ontfinc na recht

 

Mit eren coninc seghebrecht,

35

Die was conincx daghebrechts soene.

 

Aldaer soe gaf hem die goene

 

Enen cloester te makene stede,

 

Daer hi foillane doe in dede,

 

Sinen broeder, abbet wesen.

40

Selve soe toech hi na desen

 

In woestinen, daer hi sat

 

Heimelike ende gode oec bat.

 

Doe riepmen tkonincx rade,

 

Dat hem dochte siin sine scade,

45

Soe dat hi sette sine vaert

 

Ende quam te vranerike waert,

 

Daerne lieflike ontfinc

 

Clodoveus, die ionghe⁴⁾ coninc.

1) Versta: predikte.

2) Het Astd. hs. mist een obiect in vs. 28. Vincentius: Irrucntium populorum multitudines non ferens et aliquos contra se invidia commotos deprehendens discessit.

3) De lezing van het Astd. hs. is verdacht. Vincentius heeft: Peregrinaque littora petens per brittanniam in saxoniam transvectus est. Met Oesterike kon echter Sassen bedoeld zijn.

4) Vinc. heeft: ibique a francorum rege clodoveo honorifice susceptus. Het Astd. hs. mist dienovereenkomstig de bijvoeging ionghe. Vanwaar komt dit woord in de fragmenten? Gebruikte de copiist naast een hs. van Maerlant's werk ook nog verschillende Lat. bronnen? Vergelijk boven de aanteekeningen bij Sp. III³ 41, 72 en III⁴ 37, 48, welke plaatsen eveneens op de mogelijkheid van gebruik der fontes wijzen. - In Beda, de hoofdbron voor het leven van Furcijn, komt de bijvoeging niet voor.

[p. 147]

 

Daer hi enen cloester makede,

50

Daer hi moneke in¹⁾ wel gerakede

 

⁺Sette in te dinen²⁾ daer gode. -

 

Eens reet hi, al dede hiit node,

 

Mitten coninc tere stede,

 

Daer hem an quam die rede

55

Ende starf heilichlike ende scone,

 

Ende wort begraven te perone

 

In die kerke neven den outaer;

 

Daerne sider over vier iaer

 

Sinte eloy ende sinte abrecht,

60

Om te doen ere ende na recht,

 

Ontgraven daden ende verhieven

 

Doer sire eren ende doer sire lieven,

 

Ende vonden gheheel ende rene

 

Sonder smette groot of clene.³⁾

□ A desen⁴⁾ wort paeus de erste martiin
Tien tiden, dat constaen constantiin
Die keysercrone droech mit scande,
Want hi wort onghelovich te handen
Alse eraclius siin oudevader.⁵⁾
Om dit te beteren⁶⁾ algader

1) Het woordje in moet vervallen.

+ fol. 1. r^o. b.

2) Lees: dienen.

3) Hierna volgt een nieuw caput zoowel in het Astd. hs. als in de fragmenten. De aanhef van het caput uit de laatste stemt echter niet overeen met dien van het caput uit het Astd. manuscript, doch vangt aan met vs. 89 van laatstgenoemd hoofdstuk, zoodat de Bossche fragmenten 88 verzen hebben overgeslagen. De samenhang wordt hierdoor eenigszins verbroken.

4) D.i. Theodorius. Zie Sp. Hist. III³ 29, 86.

5) Lees: oudervader. Vinc.: Anno quoque prenotato Martinus Romane ecclesie LXXII presidet. Eo tempore Constans imperator in monothelitarum heresim incidit, sicut et avus eius Heraclius.

6) De lezing van het Astd. hs. schijnt onjuist; vermoedelijk werd beterne bedoeld. Zie ook het Latijn der volgende aanteekening. Hiermede vervalt tevens de coniectuur van Franck: werne (Zie Sp. Hist. II p. 518).

[p. 148]

95

Hevet paeus martiin genomen

 

Ene consilie ende dede comen

 

Te romen vele goeder Clerke.

10

Daer versamedi¹⁾ vander kerke

 

Paulus, den valschen patriarke,

100

Die tonghelove predicte starke,

 

Daer eraclius doe in starf.

 

Die quade keyser dat verwarf,

15

Dat hi sende in ytale

 

Om tlant te berechten wale

105

Enten paeus doen verdriet,

 

Enen die olimpius hiet.²⁾

Als die ghene te romen quam,
Sach hi ghinder ende vernam
Die ecclesie rechter³⁾ al te gadere.
Nu hadde hi gaerne ene quade adere
Daer in gheporret⁴⁾ om verwerren
Ende oec om den paeus vererren;
Mar god hevet hem benomen,
Want hine can es niet te hovede comen.
Olimpius siet hem verwonnen,
⁺10 Ende sine dinc niet volbringhen connen.
Ende hi beval enen seriant:
Alse hem die paeus mitter hant
Ons heren lichame toedroege,

1) Vinc. heeft: Proinde Martinus papa celebravit Rome consilium, ubi et damnavit omnes pravi dogmatis assertores. Sed maxime Paulum Constantinopolitanum falsi nominis patriarcham. Het Astd. hs. heeft vermeesamen het gewone woord voor excommunicare.

2) De tekst loopt in de Bossche fragmenten voort. Er is daar geene interlinie.

3) Lees: recht al te gadere = geheel compleet(?) Vinc.: invenit ecclesiam coadunatam.

4) De lezing der fragmenten verdient de voorkeur boven die van het Astd. hs. Vinc. heeft: voluitque scisma sancte ecclesie intromittere.

+ fol. 1. v^o. a.

[p. 149]

 

Dat hi hem dat hovet afsloeghe.

15

Mar god verblende soe den seriant,

 

Dat hi den paeus sach no vant,

35

Wilctiit soe olimpius name

 

Van den paeus gods lichame.

 

Die liede hi met snerne¹⁾ wel

20

Die knape, seder dat hem gevel.

 

Olimpius siet, dat onse here

40

Mitten paeus es der soe sere,

 

Ende bescermet in elker stede.

 

Vrientscap makede hi ende vrede

25

Metten paeus vaste ende goet,

 

Soe dat hi hem te wetene doet,

45

Dat hem die keyser hadde geboden,

 

Dat hine emmer soude doden.

 

Dus maecti paeus²⁾ ieghen die kerke

30

Ende ieghen alle die roemsche clerke

 

Ende vursamenden groot here

50

Om te varen mit starker were

 

In cicilien op die sarrasine,

 

Die den landen daden pine

35

Ende wildent den roemschen rike ontbreken.

 

Mar onse here wilde dat wreken,

55

Die sonden van den quaden here,

 

Om roemschen here, soe dedi sere,

 

Want grote sterft onder hem quam,

40

Die menighen siin liif benam.

 

Ende olimpius die starf mede

60

Van evele in desen selven onvrede.

 

Daerna constant constantiin

 

Sende te romen die boden siin,

1) Lees: Dies liede hi met suerne (d.i. swerne.) Vinc. heeft: quod et postmodum predictus armiger diversis cum iureiurando confessus est. De lezing met sinne uit vs. 19 van het Astd. hs is te onbeteekenend om goed te kunnen zijn.

2) Lees met het Astd. hs.: pays.

[p. 150]

45

Die den paeus martiin traken

 

Uter kerken om die zaken,

65

Dat hi vander herisien

 

Den keyser selve dorste castien.

 

Ende hebben mit hem brocht

50

Te constantinoble ende besocht,

 

Of hi den keyser volghen woude.

 

⁺70 Noch mit dreyghen no mit goude

 

Soe en mocht men in ghenen dinghen

 

Die dinc an den paues volbringhen.

55

Doe was¹⁾ versent onscone

 

In een lant dat hiet cersone,

75

Daer sinte clement van domiciane

 

Versent was na minen wane.

 

Daer starf hi om tghelove ons heren

60

Voer gode waerdich groter eren.

 

Dese selve quade constantiin

80

Om die onghelove siin

 

Dede²⁾ gheselen ende blouwen

 

Ende leven mit groter rouwen

65

Ende ontliven mede nochtan

 

Menighen goeden heilighen man,

85

Omdat si niet en wilde lien

 

An siere quader heresien.³⁾

□ Inte eloy na den lichame
Was lanc, in sinen ghanc bequame,
Roet int aensciin, scone ghehaer

+ fol. 1. v^o. b.

1) Vul in: hi overeenkomstig het Astd. hs.

2) De lezing van het Astd. hs. is onjuist: het obiect is niet de paeus, doch wordt eerst later genoemd en wel in vs. 66.

3) De lezing in de fragmenten is beter dan in het handschrift. - Hierna volgt niet de tekst van cap. XXXI, zooals wij zouden verwachten, maar van cap. XXXII. Het eerste gedeelte van het overgeslagen of opzettelijk weggelaten caput komt ook niet voor bij Vinc. Bellovacensis.

[p. 151]

 

Carsp ende utermaten claer:

5

Recht hadde¹⁾ inghels gedane,

 

Simpel ende wiis te scouwene ane.

 

Sine cleder - alsmen doe plach,

 

Die vorbare was ende int hof lach²⁾ -

 

Beset ende gheboert mit goude

10

Ende mit steenten menichfoude

 

Om den hals chierlike ghewracht

 

Mit werke, deran lach cracht.

 

Al sine ghewaten waren diere

 

Ende meest al sidiin na lants maniere,

15

Dat hi te sonderlinghe niet ware;

 

Mar naest ter huut droech hi die hare.

 

Dit hevet hi al sider algader verteert

 

Om darme entie siele gheneert.

 

Seder waren cranc die cleder sine

20

Ende hi gorde hem mit ere line

 

Ende dicke was hi naect oec mede,

 

Om dat hem tarme volc we oec dede.³⁾

 

Die coninc plach hem cleder gheven,

 

Want hi minneden al⁴⁾ siin leven.⁵⁾

1) Vul in: hi.

2) Bedoeld is waarschijnlijk: ‘Als ieder, die voornaam was en aan het hof verkeerde, toen placht te dragen.’ - Intusschen is int hof ligghen niet de geijkte uitdrukking voor ‘aan het hof verkeeren.’

3) Vergelijk de lezing in het Astd. hs. - Vincentius heeft: plerumque propter pauperes etiam expoliatus.

4) Ook het Astd. hs. heeft al; lees echter met De Vr. en Verw. als. Vincentius heeft: quia sicut animam suam ita illum diligebat.

5) Het trekt de aandacht, dat tusschen 2 verso-zijden van hetzelfde blad niet minder dan 20 capita zouden hebben gestaan. Deze tellen in het Astd. hs. 2643 verzen. Wijl ieder blad 4 kol. van 43 verzen of in het geheel 172 verzen bevat, zoo zouden er niet minder dan 16 bladen tusschen de 2 verso-bladz. hebben gelegen. De onaanfnemelijke dikte van dit bladenpak doet veronderstellen, dat hier in het hs. der ragmenten eenige capita werden overgeslagen. Vergelijk boven Sp. III⁸, 32.

[p. 152]

tekstkritische noten

⁺Die patriarke ne mochts onbliven,

Gallinicus, hine moste ghedoghen,
Datmen wtstac siin oghen
Ende men in ellende seinde.
Soe vreselike hise alle sceinde,
Die enichsins om sire scade
Ghecomen waren daer toe bi rade,¹⁾
Dat het altoes moeste wesen
Als hem iet droep van der nesen,
Die hem ave was ghesneden,
Soe dede hi doden of ontleden
Enighen, die hadde misdaen.
Selden mochtem dat ontgaen.

□ Ustinianus hevet ontfaen

Siin rike, dat hem was ontgaen

Bi dorperlike verradenisse

Int iaer gods seven²⁾ ende sesse.

Ende hi regneerde seven iaer;
Onghelove liet al voer waer.
Doe was die paeus sergius doet,
Daermen duecht af scrivet groot.
Na hem wort leo paeus vercoren
Die darde, die wi dus nomen horen,
Ende wort paeus mit ghewout.
Hieromme somme cronike hout

66 patriaerk en m. ontbl. 68 hem utestac sine o. 69 menne i.e. sende. 70 wredelike mense a. scende. 71 D. eenechsins van siere sc. 72 Daer toe genomen was te rade. 73 Ende altoos so moest oec wesen. 74 Alse. 76 dedi d. ochte ontl. 77 die hem h. mesdaen. - 1 Justiniaen. 3 dorperliker verranesse. 4 Int jaer ons Heren VII^c ende sesse. 5 hi ontbr. 6 O.l. hi. 8 Daermen af scrivet doget gr. 9 wart paues Leo gecoren. 10 Die derde, d.w.d. noemen h. 11 E. wart paues met gew. 12 someghe coronike.

+ fol. 2. v^o. a.

1) Men vergelijke de Bossche en de Astd. lezing van deze en de volgende verzen met Vinc.: Tantam in adversarios ultionem exercet, ut quotiens a naso, sibi exciso, defluentem reumatis guttam detergeret, pene totiens aliquem ex his, qui contra eum conspiraverunt, iugilari preciperet.

2) Vul in: C (overeenkomstig het Astd. hs.)

[p. 153]

 

Desen lewen buten ghesteken;

 

Van hem soe wilse bedi niet spreken,

15

Want hi vander kerken was ongecoren.

 

Van romen soe was hi gheboren

 

Ende siin vader die hiet iohan.

 

Els niet ic van hem tellen can

 

Dan hi omtrent II iaer

20

Besat den roemschen stoel aldaer.

 

Na hem wort een iohan ghecoren,

 

Die seste, ende was van grieken boren;

 

Petron was siins vader name.

 

Martelaer wart hi¹⁾ gode bequame.

25

Na hem quam die sevende iohan;

 

Van romen was gheboren die man,

 

Gregoris soe hiet siin vader.

 

Wiis ende wel sprekende bedegader

 

⁺Was hi; ende in sinte peterskerke

30

Makede hi van duren gewerke

 

Ene trone diere sere

 

In onser vrouwen marien ere.²⁾

31

Doe wort paeus sisinnus

 

Van romen gheboren, wi lesen dus;

35

Siin vader die hiet cresmont.³⁾

 

Hi was paeus een corte stont

1) Bedoeld is Johan VI.

+ fol. 2. v^o. b.

2) De lezing wijkt hier belangrijk af van die in het Astd. hs., hetwelk twee verzen minder heeft, waardoor de telling der regels van hieraf verschilt. Martinus Polonus, aan wiens Chronicum Summorum Pontificum atque Imperatorum Romanorum (cf. ed. Plantini pag. 290 sq.) deze verzen door Maerlant zijn ontleend, schrijft: Hic fecit oratorium sanctae Mariae Dei genitricis, intra ecclesiam beati Petri Apostoli, cuius parietes Mosaico opere depinxit. Onder oratorium wordt volgens het Catholicon en den Conflatus eene ‘kapel’ verstaan: locus orandi tantum orationi consecratus. Eene trone (vs. 31 der fragm.) daarentegen is eene verhevenheid waarop een beeld ter vereering wordt gesteld. De plaats van de troon is evenwel een plaats van vereering en gebed, een oratorium of ‘kapel.’

3) De lezing in het Astd. hs. deugt niet. Mart. Pol. heeft: ex patre Cresimundo.

[p. 154]

35

XX daghe ende nemmere.

 

Doe wort paeus ende here

 

Een constantiin, was van surien;

40

Johan hiet siin vader, hoer wi lien.

 

Dese paeus constantine

40

Onboet doer die lieve sine

 

Justiniaen mit siere bede

 

Tote constantinoble sire stede,

45

Nadien dat hi siin lant verwarf.

 

Eerlike, alset wel bedarf,

45

Hevet die keyser den paeus ontfaen

 

Ende bat hem daerna saen,

 

Dat hi hem ene misse dade.

50

Des wort die paeus saen te rade

 

Ende dede hem misse saen bequame,

50

Ende gaf den keyser gods lichame.

 

Die keyser lach doer sine waerde

 

Metten aenschiin op die aerde,

55

Ende bat ten paeus dat hi bade

 

Gode voer sine grote misdade.

55

Ende hevet den paeus oec der mede

 

Vernuwet aldaer ter selver stede

 

Privilegien alle te waren

60

Sulke, alse die kerke begaren,

 

Ende gebrochtene ende eerde,

60

Als hi te romen weder keerde.

 

Dese iustiaen die brac

 

Den vrede, die hi den bulgheren sprac,

65

In darde iaer van sinen rike.

 

Dat becochte hi scadelike,

65

Want hi ieghen die bulgheren street,

 

Daer hi cume selve ontreet

 

Ende vele van sinen lieden liet;

70

Aldus es hem daer gesciet.

[p. 155]

70

In siins riken vierde iaer,

 

Doe diedericx sone hildebrecht

 

In vrancrike was coninc recht

75

Alsoe alst hier te voren stont,

 

Dat sinte michiel maecte cont,

75

Dinghel ons heren, dat hi woude

 

Dat men hem ene kerke maken soude

 

Op enen berch in die zee

 

Op ene vlintroche min no me.¹⁾

□ En biscop was²⁾, die aubrecht hiet,

In clene bretaengen, alsmen siet,

Daer hem dingel oec verbaerde,
Sinte michiel, doer sine waerde,
Dat hi hem sette ene kerke
In die ze van goeden gewerke
Op enen berch, die tumba hiet,
Om dat men verre siet;
Omdat hi wilde dat menne mede
In die ze eerde der op die stede³⁾,
Alsmen doet op den berch gargaen,⁴⁾
Daer iaerlix vele lude gaen.
Nu hadde een dief I stier ghestolen⁵⁾
Ende hadden op den berch verholen,
Ende an enen stake ghebonden.
Doe quam dardewarf tien stonden

1) Verg. de lezing in het Astd. hs.

2) Was werd door De Vr. en Verw. in het Astd. hs. geëmendeerd.

3) In het hs. der Bossche fragm. staat vers 10 boven vers 9, doch vóór het eerste is eene b vóór het laatste eene a geplaatst.

4) De lezing van het Astd. hs. is fout. Vinc. heeft: fundaret ecclesiam in memoriam sui volentis talem venerationem exhiberi sibi in pelago, qualis exhibetur in monte gargano.

5) Het cijfer I werd door den corrector ter linkerzijde boven stier geplaatst.

[p. 156]

 

Dinghel ten biscop ende hiet

 

Daer hi den stier gebonden siet,

 

Dat hi daer al ommetrent

20

Make der kerken fondament,

 

Ende alsoe als hi¹⁾ daer ter steden

 

Metten voeten hadde ghetreden

 

Daerde, dat hi²⁾ der kerken ghanc

 

Alsoe wiit maecte ende alsoe lanc;

25

Ende hise in sinte michiels ere

 

Wien soude mede die here.

 

Die biscop dede datmen hem hiet.

 

Van dane voert soe eest ghesciet,

 

Datter volc ghinc alle iaer

30

In des ingels ere aldaer,

 

Alse te montgargane doet

 

⁺Menich om te hebben goet. -

 

Int iaer daerna sinte hilbrecht,³⁾

 

Die biscop was van maestrecht,

35

Nam sinte lambrecht om tgebot,⁴⁾

 

Dat hem van boven sende god,

 

Dat hi mit groter eren name

 

Sinte lambrecht der⁵⁾ lichame,

 

Ende voerden te ludike in die stede,⁶⁾

40

Daer hi was ghemarteliit mede.

 

Sinte hubrecht die dede dat

 

Ende eer hine brocht in die stat,

 

Gescieden miracle soe vele,

1) Hi in vs. 21 = de stier.

2) Hi in vs. 23 = Bisschop Aubrecht.

+ fol. 2. r^o. b.

3) Lees in verband met vs. 41 en overeenkomstig het Astd. hs.: hubrecht.

4) De lezing van het Astd. hs. deugt niet en is in strijd met Vincentius: Sanctus hubertus celitus admonitus corpus sancti lamberti a traiecta leodium cum magna leodiorum gloria refert, sedemque episcopalem in eandem urbem transfert.

5) Lees: siin of Der sinte lambrechts.

6) Men vatte vs. 37 tot 39 der fragm. op als den inhoud weergevend van 'tgebot uit vs. 35.

[p. 157]

 

Dat ment getellen niet en can te spele.

45

Ende sinte hubrecht die versette

 

Den biiscopstoel al bi wette

 

Van maestrecht te ludike in die stat.

 

Noch die van maestrecht om dat

 

En vieren niet wel sinen dach,

50

Want hi hem dede desen slach.

 

In justiniaens seste jaer

 

Quam sinte oda overwaer

 

Ute aquitaengen dane. Soe was

 

Eens heren wiif, alse ict las¹⁾,

55

Oestwart in dat vrancrike

 

Ende makede die kerke rike,

 

Want si wtquam om gheven,

 

Ende leide een heilich leven.

 

Die van hare niet lesen node,

60

Die gaen te sinte odenrode

 

Op kempine, daer si leghet;

 

Hi lese wat daer die waerheit seghet.²⁾

□ Inte gillis was van athenen

Van gheslachte⁴⁾ ende niet van clenen,

Doer god gaf hi alle siin goet

Ende vloech mit scepe ende oec te voet

Ute grieken, soe dat hi quam

1) Vinc. heeft: Anno sequenti sancta oda uxor boggis ducis aquitaniorum sanctitate claret in gallia.

2) Van wat de laatste vier regels vermelden, is niets in Vincentius te vinden. Er is derhalve geen punt van vergelijking voor de verschillende lezingen.

4) Van gheslachte is in de B. fragm. praegnant gebruikt en beteekent van grooten of van hoogen geslachte.

[p. 158]

 

In provensen, als ict vernam,

 

Tote arloblanke, seghet die vite;

 

Daer bi wart hi eremite.

 

In die wildert gaf hem onse here

10

Enen¹⁾ hinde doer sine ere.

1) Lees met het Astd. hs ene.

29 Alst s.i. so vulbrochte. 30 skeysers.

+ Register a^o. 1522.

32 Daerin sl. s. die kinder. 33 dadense. 35 D. mense orconde nader zede. 36 E. naer trecht van edelh. 38 Met bliscepen ende met vrouden. 40 Te. 41 cledre. 42 bi uwer br. 43 A. es in die kamere gegaen. 44 vor. 45 castijede. 46 Met. 47 hare. 48 cleenode fiin. 50 E. spr. hare dus ane tien stonden. 51 houdet. 52 Alse langhe alst. 53 moete. 54 tusscen. 55 Mettien. 56 mettem. 58 Te Laodocien. 59 danen tote. 60 Ene stat. 62 ymagie.

63 menscen hant. 64 tsine. 65 aermen dor. 66 Quade cledren h.h.a. 67 ginc metten aermen. 60 Up o. vr. k. tier st. 69 Sittende, biddende, alsemen doe plach. 70 up elken Zondach 71 Gods lachame. Van datmen h.g. 72 hilt h.s. leven af. 73 E.w. hem over es bl. 74 den aermen al gegeven. - 1 Alse A. 3 souken de werelt. 4 So datse some daventure. 5 Te Ed, bochten. 6 aerme. 7 Ende sine g.n.e.c. 9 aelmoesene. 10 bekent. 11 Ende sprac. 12 Dattu dit heves verleent mi. 13 dorden name. 14 vanden.

15 Aelmoesene al nu ebbe ontfaen. 18 niet en m. 19 D.m. die plach oec altoes. 20 Vander wilen, dat soene verloos. 21 upten. 22 up met droever v. 23 dat soe dies niet en begave. 24 Voer soe mare. 25 haren sone ware a. 27 te haerre zwegher. 28 sceede n.v. derre st. 29 wat so mens s. 30 D., als d.t. p. 32 hare beddegenoot. 33 engheen. 34 oec ontbreekt. 37 seker ontbr. 38 Te Edissen upt kerchof nadat. 41 Ombekennet e.v. 43 werdich. 44 O. vr. b. sprac openbare 45 Teenen h.m.v.d. kerke.

46 henen. 47 Den G.m. 49 Die sijn v. onsen Here w. 50 Sech. 52 Hi sochtene, maer hine v.n. 53 W.h. hads ghene c. 54 W. gh. hi in t. st. 55 dan. 57 seidem. 58 D. daer v.d.d.s.r. 59 Dat hi. 60 Mettesen tekine. 61 hi hem vel. 62 hi ontbr. daer ontbr. 64 Aldus wart bi d.d. 65 Alexius b.s. 66 groet ontbr. 67 Die h.m. vlo cr. 69 uter. 70 Ende so te Laodocien na dat. 72 E.w. in Tharsen s. 73 sente Pauwels. 74 Sinen m. haddi v.

76 Omme te sine onbekinnet. 77 Maer 78 Beede in w.e.i. vl. 79 Heeftene 80 I.d. havene v. Rome der port. 81 Alexius h. dit versien. 84 altegader. 85 menech 87 nu sie op mi. 88 Miere aermoeden ontfaerme di. 89 Ic bem e. aerm vremt m. 91 G.m.d. cr. te mire sp. 92 dire taflen. 93 seine. 95 waens. 97 E.w. beroert met s.n. 98 mettem. 99 daer ontbr. 101 sine. 102 dedene liggen. 103 D. hine e.s.s. ane.

104 Beede te comene ente gane. 105 datmens n.h. 106 sire tafle 107 E. dattem niemen en sprake an. 108 Dat vererren mochte den man. 110 I. een sonderlinc sc. l. 111 Beede. 112 In bedingen, in g.s. 113 D. meiseniede hilt dies s. scop. 115 upten. 116 E. meer qu. daedsi h.n. 117 A. waest diet g.o. 119 daer ontbr. 120 A. dit leet. 121 metten 122 Onbekent XVII jaer. - 1 verkende.

11 D.b.e. out kerel, een zw. 12 altoe ontbr. 13 di 14 D. souts t.l. ordenen g. 15 hier ander haghen. 16 daghen. 17 S. ontfa. 18 E. cranke n. menscen w. 19 P. en vervaerdem niet. 21 D.w.i. alle a. 22 A. die e.g. 23 V.d. No cl. no gr. 25 Pauluse. 26 de. 27 de. 28 Om noettorst ter aventure. 29 Alse die h. niet conste o. 30 E. hiet henen gaen d.o. 31 W. hi mettem n. mochte w. 32 antworde P. te desen. 35 Mettem.

37 beidde. 39 D.h. soude sonde ontfaen. 40 E. heeftene ingedaen gaen. 41 levede scaerper. 42 ye ontbr. 43 scorsse v. palmbome. 44 Hier af so gome. 45 Also alse du sies pinen. 46 hier af. 47 P. pijnde i.d.d. 48 Al ontbr. 49 W.e. nuttelijc nochtans 51 brec al ontw. 52 E. make bet e.m. 53 Aldus leidi h.a. sw. l. 55 Ende h.d., dat hine en conde 56 Niet doen belghen te gere stonde. 57 confuus. 59 Ne t. g, droeve g. 60 N. spr., no en peinsde qu. 61 Ende ontbr.

64 dor. 65 P. antworde dat wort. 66 dat ghi w., d.g.a. vort. 67 antworde. 70 meester 71 sprac h.: Set d.t.d. 72 E. bringe ons br. vortan. 73 dus ontbr. 76 III sticken so n.h.n.d. 77 vor Pauluse. 78 selve. 79 XL. 81 E. pr. P. oec na dat. 82 P. beedde oec e.b. 84 A. heeft dat broet g. 86 E. ontbeiden. 87 Die al noch niet en at. 88 D.s. hi. 90 et. 91 dits gevouch.

92 Ic bem een moenc, dits genouch.’ 93 P. spr.: M.g. dmine. 94 moenc begere. 95 up. 96 salmen. 97 daernaer alse. 98 hi ontbr. 99 D. st. h. up alse h. goet dachte. 100 E. vortan vander middernachte. 101 Soe ontbr. 102 omme 103 scone ontbr. 104 D. ruden P. 106 vulbr. 107 Alle daghen 108 S. mocht h. met mi w. 109 In w.n. 112 Wanic. 113 Alst. 114 vulm. 115 Maecti. 116 moenc. 118 Der. 119 bin enen j. 120 gratie openb. 121 donghesonde.

26 I. does n., dul kerel, verwoede. 27 Mettien. 28 Dattem up. 29 sloughene. 31 D.v. began ghereede. 32 D.g.l.t. vl. bede. 33 Versufte kerlen, die niet en weten. 34 Entie van al h.v. 35 ende ontbr. 36 D.u. en ghenoeget u niet. 38 Up. 39 P.s. overluut. 40 Duvel, vare mettervaert uut. 41 Of d.n. grote plaghen. 42 saels. 43 al ontbr. 44 dorpre worde. 45 wart. 46 Uut. 47 up enen berch. 48 Up ene h. roetse s. 49 hitte.

51 naer. 52 Alse es een ontsteken oven. 54 omme. 56 D. sies al dat ende weets al nu. 57 roetsen. 58 N.e. kere. 59 No dr. ontbiten. 60 E. st. sal in derre w. 62 Die daer inheeft den viant. 63 Hine h. dit n.g.a. 65 nu g. dane. 67 ende ic en k. 68 Te desen v. 69 grote. 70 Dwinget mi ende i. mede. 71 E. ic en w. 72 uten mensce. 73 Alse een dr. groot e. str. - Vs. 83 luidt: Want ic te nacht, daer ic lach 84 Gode metten o. sach.

85 liede. 86 Hebbene. 87 yserinen. 88 sendene der werelt te handen. 89 Omme d. sine hoverdichede. 90 G. soude sijn d.m. 92 lieder. 93 D.d.s. metter beden. 94 Tenden d. jare br. in vreden. - 1 I.d. hermitage was. 2 E. moenc ende h.H. 3 ontfaermen. 5 enen cloestre. 6 D.w. ccc maghede. 7 des diensts. 8 A.a. hi hem w.l. 9 berechte. 10 tusscen XXXI. 11 Ende viel doe i.c. 12 dicken ancoemt. 14 doe ontbr.

15 henen ter wostinen. 16 met. 19 di ontbr. ghequijt. 20 Alst doe qu. 22 te hem. 24 cloestre a. metten w. 26 oft. 30 vangen an. - 28 woch. 29 hi ontbr. met. 30 dor. 33 groet hine n. sine t. 34 dedem. 35 openbaer. 36 soe ontbr. prince daer. 37 omme. 38 Up. 40 E. liets hem gebr. w. 41 die ontbr. wart 42 Alse h.s. dat lanc gemerre.

+ Register a^o. 1520/21

43 Haerre tw. t. liep. 44 I.s. gepeins verre e.d. 45 Vernoyede, dat de h.m. 46 mogenden. 47 hine. 49 Janne den clusenare. 50 Wart t.h. siin gepeins m. 51 E.w. oec h.n. 54 sinen taleman. 55 haerre twier t. 59 bekende. 61 geestlijc. 62 gepeins weten. 63 merrede vele. 67 al ontbr. taleman.

69 Dattu dire. 70 Met begr. van mesdaden. 71 peinstu. 72 D.i. ane di niet en kinne. 74 D. die gene die twivel weget. 75 des ontbr. 76 den genen d.e. ghesont. 77 ane mi e.i. an di. 78 V. raet ende tr. daer bi. 79 Ende al w. 80 D. vondes a. dandere h.l. 81 Maer. 82 werliken. 84 Omme raet v.s.s. 85 tesere 87 sine orb. spreect. 88 G. een kn. d. ontbreect. 92 E. metti spr. w. bleven. 93 costumen.

94 dire zalicheit. 95 die ontbr. 96 D. hi w. 100 sachten. 101 du sult i. desen t. 102 Wel ontbr. 103 sult. 104 cort di naer desen. 105 siene. 106 Ende zustre ende broedere bede ghader. 107 Te troestene d.s. de werelt 1. 108 late. 110 beide ontbr. 112 rechts. 113 in dine w. 114 Vulbr. d. begonnene p. 115 N.t.l. niet en k. 118 S. en wert negeen r. 119 D. man hi seide mede. 122 E. hine s. ald. 123 van gere vr. 124 E.n. en moestene sc.

125 So weltijt (l. welctijt), dat hi at of dranc. 126 Dus Icedde h.s.l. lanc. - 1 Seraphion. 2 en gheen cleet. 3 D.e.l. cleet eenvout. 4 D.h.s. selke gewout. 5 hi en hadde. 6 Man te h. 8 hi ontbr. 9 studeerde ende dorsochte 10 daer hi in mochte 11 Leren; no hine bl. i. sire c. 12 Maer harentare 13 V.d. so seget men d. 14 teere st. 16 Omme XX S. ende diende onsochte. 17 Heidine lieden. hem ontbr. 18 Dat siis sidert. 19 Want h.s.a. kerstiin m. 20 en ontbr. 22 haddi.

24 Dien heidinen. Die hi b. 25 Scoudene. oec ontbr. 26 si ontbr. 28 wes vri. 29 Dese XX s. heefti v. 30 hem om. 31 Entie hi vaste. 32 woudensi of en wouden. 33 E. spr.: Want G.h.m. 34 Vuldaen. 35 Nemet tg... omme. 36 yet ontbr. 37 Andere die ic sta in st. 38 sere ontbr. 39 mettem bl. algader. 40 Alse h.h. ende vader. 41 dat hijs niet en doet. 42 S.s. dan: so h. diin goet 43 af quam onse behout. 44 Of gheeft. 45 Ghevet, sprac hi, selve dat. 46 In gheve gheenen vr. schat. 48 souke ons. 50 V. steden te steden saen. 52 dat hi en dr. noch at.

10 D. se. 11 haerre. 12 II moenken b. des l. 16 Haddem therte v. 17 verre v.h. versceden. 18 wildene s.o.h. beden. 19 Want sine moencscap ende sine ioghet 20 Bekendemen in groter doghet. 21 vele ontbr. 22 vonden sine, al merret 1. 24 Int ende v.d. wostine. 26 soe ontbr. haddi. 27 Gheweest. 28 E. daer scuwedi alle 1. 29 daer ontbr. 31 En ontflo. 33 spr. mettem sulke d. 34 Alse ter zielen orbore gingen. 37 Metten.

39 die men enege vant. 40 Te gh. eencedel tehant. 41 Quam soe, ende alsoe sach h. dr. 42 so wiste soe. 43 Dat soe mercte. 44 voeten soe vel. 45 mesbaerde geliic d. 46 wel ontbr. 47 Bede claghe ende bede. 48 hadden. 49 Maer. 50 meest. 51 soe ontbr. 52 Die drie volgeden na mit s. 53 soe. 54 mochtmen. 55 hare volghen soude 56 Daer soese leedde inden woude. 57 die tale lanc. 58 ganc. 59 Na die leuwinne dan. 60 mettem. 61 roetsen dat soe brachte. 62 Suchtende s.e. onsachte. 63 Vijf vulwassene 1. 65 Datter gh. sien en m. 66 Sint dat soese. 67 E. leidsoe met g.m. 68 gherns ontbr.

70 W. ghene stumme beeste w. 72 Ende seindem hare o. 73 metten gesc 74 an ontbr. 75 broederen d.d. saghen. 77 Dien. 79 swaer ontbr. 80 Niet en hebben verl. over niet. 81 dinct. 82 Met vrouden. 83 vertrecken. 86 Dor. 88 leuwinne naer V d. 89 ficisien. 90 aldus. 92 V. ere sonderlinger. 93 om hem hinc. 94 veronwerde. 96 peinsde w. ende dochte. 98 aldaer ontbr. - 1 Oec was.

3 wostine neven der zee. 4 Wandelde neven Cyene. 5 D. hi eerst wart d.w.q. 6 werden. 7 At hi wortelen ende cr. 8 Alse sulc als hijt v.d. uut. 10 Soete, scone ende menegerande. 11 Maer nu en condijs niet bek. 12 Welc v. 13 daer ontbr. 15 Welc of yet of n. en dochte. 17 So d.h. na wilde verw. 18 W.h. die qu. a. metten g. 19 So. 20 G. oft ware e. kn. 21 A. scueren d. 23 Hi moeste keren te menegher st. 25 Alse .... in de mage. 27 sijn lijf. 29 altoes ontbr. 30 Te gedoghene. 31 geleit.

32 D.h. al cruut h. ontseit 33 naer dat. 34 Ne gerande wortele en at. 35 Ende hi begonste also gebaren. 37 Doe quam hem toe. 38 Goedertieren, niet ongh. 39 Aldaer v. cr. lach een gebont. 40 teere stont. 41 tsire. 42 Ende hine dorste. 43 an comen. 44 Gheent d. heeft dat cr. gen. 45 Ende warp dat voor sine v. 46 met. 47 D.g. cr. uten qu. 48 Tgoede leide hi met st. 49 Vor den eencedel, alse of hi w. 50 D.h. dat cr. 51 Dat ander, dat gev. w. 52 Warp het. 54 merkene. 55 entie quade. 56 Alghader. 57 scuwen ende ontfaen. 58 den hongher.

44 dogheden. 45 Dandere h. naer d. spr. 46 Al h. 47 liede. 48 Sone sagic in negere st. 51 W. die lieden ende die vite. 52 die werelt qu. 54 Den ingelen enten h. bi. 56 Martine m. al volc gen. 57 Goet ende qu., aerm ende rike. 60 D. verwerret w. inder k. 61 Met bisscoppen. 62 Aneleiden vele swaerre pl.

64 in sier weren 65 Ende ontbr. 66 gewinnen. 67 Ende oec dedi al besonder. 68 wonder. 69 hermite. 70 Ofte. - 38 boerdelike worde. 42 Martine. 45 God selve seghet mede. 46 alse Martijn dede. 47 vulbringen. 48 Die niet geloeft dan sulken dingen 49 Hi wederseghet Ihesum Kerste. 50 onsalege, die in derste 51 Der werelt sijn, ende niet en dogen. 52 niet vermoghen.

53 in haer g. 54 vulbrochte. 55 lievere. 56 selves s.b. 57 laten wi al varen. 59 Martiins vite voert. 60 Blevere iet achter, h.w. mort. 61 l.d. leggen. 62 Gallus magere bet af seggen. 63 meest gesien heeft das. 64 Bedi dat hi sijn iongher was. 65 al es dese last. 71 geseit hevet g. wort. 72 vort. 73 niet en wert gehort. 74 Dat Sulpicius nu brochte vort. 75 Bedi sone gewagic niet das. 76 Wat hi dede, doe hi ridder was. 77 moenc was begeven. 78 Van mi en werdet niet upgeheven 79 Dat ic horde van anderen man.

24 predecte. 25 In Yrlant castijede hi lange. 26 Maer der lieder overgange. 27 Ne consti 28 Want si verterden ende vertogen. 29 some. 30 rumdi. 32 so quam hit. w. 33 In Oesterike. 34 Met. 35 conine Dagobrechts sone. 38 Folliane in dede. 39 abt wesen. 40 so trac hi n.d. 41 In wostinen. 42 oec ontbr. 43 D.r.m. dicken sconinx rade. 44 Dattem d. sine sc. 46 Vrankerike. 47 Daerne lievelike. 48 ionghe ontbr.

50 D.h. moenke wel gerakede 51 Inne sette te dienne Gode. 54 anequam. 55 Ende staerf eerlike ende scone. 56 wart. 57 outare. 58 Daer sident over IIII jare. 59 Sente Loy ende sente Abrecht. 60 Omme te doene eere na recht. 62 Al dore siere groter lieven. 63 vondene. - 89 Naer d. wart paues deerste M. 90 Te dien tiden, dat Constant Constantijn. 91 Die k. cr. drouch met scanden. 92 W. hi wart onghelovech. 93 A. Er. was s. oudervader. 94 Omme dat te berne a.

95 H. die paues M.g. 98 D. vermeesaemdi v.d. kerken. 99 Pauluse d.v. patriaerke. 100 D. dongelove doe predecte staerke. 101 doe ontbr. 102 D. qu. b. doen verwaerf. 103 sendde. 104 berechtene. 105 paues te doene. - I Alse Olimpius te Rome qu. 3 Die consylie a.t.g. 4 haddi gerne. 5 Daer in geworpen. 6 E. om d. paues mede vererren. 8 Hine cons niet te h.c. 10 E.s.d. vulbringen en connen. 11 hi ontbr. 13 lachame.

14 thovet afsloughe. 16 ne sach no v. 17 Weltijt (l. welctijt) dat Ol. n. 18 lachame. 19 Dies lyede hi met sinne wel. 20 D. cn., sider d.h. gev. 22 Metten paues was so sere. 23 bescermde in elke stede. 24 maecti. 25 vast ende g. 27 D. die keyser hem h. geb. 29 pays. 31 versamende. 32 Omme te vaerne met sterker were. 33 uptie. 36 dat ontbr. 37 Die sonde. 38 Upt Roemsce rike, alsi dede sere. 39 sterfte. 40 dat leven nam. 41 die ontbr. staerf. 42 inden selven 43 Daernaer. 44 Sendde.

45 den paues Martine. 46 omme. 47 Want. 49 hebbene met h. br. 52 No met dregene, no met g. 53 Sone m.m. met gh. d. 54 vulbringen. 55 Doe was hi vers. onsc. 56 I.e.l., heet Sersone. 57 sente. 58 In vers. w. 60 werdich. 62 Omme dongelove s. 63 Dedene. 66 Menegen h.g.m. 67 Omme d. 68 Van s.q.h. - 1 Sente Loy na den lachame. 2 in den ganc. 3 Root int anscijn.

4 Kersp. 5 R. haddi ingelsch g. 7 S. cledere, alsemen d. pl. 8 Diere ende vorbare, alse int hof lach, 9 Beset ende gebort met g. 10 met steenen menechfoude. 12 Met w., daer an l. cr. 13 gewaden. 14 al ontbr. slands manire. 15 niet en w. 16 Maer n. der h. drouch h. een h. 17 D.h. hi sidert al vertert. 18 die aerme. 19 Sidert. 20 E. hij ghuerdem met e.l. 21 dicken. oec ontbr. 22 Dattem daerme volc uutdede. 23 cledere. 24 mindene.

+ Register a^o. 1520.

13 D. Leo. 14 V.h. en willen si bidi n. spr. 16 Van Rome so. 17 Jan. 18 El. 19 II₅ (= 2½, te lezen derdalf). 20 Den R. st. besat ald. 21 wart een Jan. 23 Pieter w.s. vaders n. 24 Martelare. 25 Jan. 26 V. Rome geb. was de m. 27 Gregorius. 28 w. spr. te gader 29 Was hi; ende in onser Vrouwen ere 30 Maecti ene kerke diere sere. 31 D. wart paues Sisimus. 32 V. Rome g., wi lesent d. 33 S.v. hiet Tresemont. 34 paues ene c. st.

36 wart paues. 38 Jan was s.v., horewi lijen. 39 Desen panes. 42 Te Const indie st. 43 Naerdat hi s.l. verwaerf. 44 E. alse wel bedaerf. 46 ghebat. 47 messe. 48 Dies wart d.p. daer te rade. 49 E. dedem ene messe bequ. 50 lachame. 51 werde. 52 anscine jeghen derde. 53 den paues. 54 grote ontbr. 55 daer mede. 56 selver ontbr. 58 Alse sulc alse die kerken begaren. 60 Alse hi te Rome. 61 Justiniaen. 62 dien hi den Bulgren spr. 63 Int derde j. 64 becochti. 65 de Bulgren. 69 T.n. jare geviel daer naer.

fol. 2 r^o. a.

74 sente. 75 Die ingel. 77 Up enen berch min no mee 78 Up ene roetse indie see. - 1 Een bisscop die Aubrecht hiet. 2 In Clene Bertaenyen. 3 dingel toe verb. 4 Sente M., dor s. werde. 6 Inde zee. 7 Up enen b., d. Tomba h. 8 Omdat menne. 9 ne ontbr. 10 Uptie zee eerde ende in de stede. 11 Alsemen noch den berch doet sonder waen. 12 liede. 13 enen st. 14 E. haddene upten b. verh. 16 derdewaerf.

21 E. alsoe alse hi. 23 Derde. 24 make. 25 sente. 26 Mede wijen s. die h. 28 Van danen vort so eist gesciet. 29 Dattere tfolc. 30 daer. 31 Alst te Montegargane d. 32 omme te hebbene g. 33 sente Hubrecht. 35 Na sente Lambrechte ende dede tgebot 36 sendde. 37 met. 38 Daer sente Lambrechts lichame. 39 Ende voerdene te Ludeke in de stede. 40 gemarteliet. 41 Sente H. dede dat. 42 brochte daer in de st. 43 Gesciedenre miraclen so vele.

44 Datment getellen can niet wele. 45 Ende sente H. 46 ende al bi w. 47 te Ludeke in de st. 49 Ne vieren niet s.d. 52 sente. 53 Van Acquitaengen, danen soe was. 54 Ende was een wijf, alsict las. 55 in dit Vrancrike. 56 maecte. 57 W. soe uutqu. 58 Ende leedde. 59 Wie. 60 Die gha te sente O. 61 Up die Kempene; daer soe leget 62 Vintmer af dat de kerke seghet. - 1 Sente Giellis. 2 Van gheslachte niet clenen. 3 Dor Gode g.h. al s.g. 4 Ende vlo met sc.

3) De Bossche fragmenten vertoonen hier slechts eene interlinie. In vergelijking met het Astd. hs. zijn hier echter twee hoofdstukken overgeslagen, welke ten nauwste aansluiten bij den tekst van Vincentius.

6 In Proventsen. 7 Te Arleblanke, dus seghet d.v. 8 D. so wart hi hermite. 10 Ene h. dor s.e.