Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 21

Benrather-, uerdinger- en panningerlinie.

Bij het verschijnsel der tweede, Hoogduitsche klankverschuiving, die de Germaansche dialekten in twee groote helften splitst, ging de aandrang van het Opperduitsche bergland uit. Langzaam plantte de golving zich voort in noordelijke richting, om weg te sterven tusschen den 51^sten en 52^sten breedtegraad.

Aldus de gewone, hoewel niet geheel juiste opgave: want de scheiding tusschen Hoog-, en Nederduitsche dialekten heeft op Nederlandschen bodem - en ook ten deele in Duitschland - tusschen den 50^sten en 51^sten breedtegraad plaats. Dr. G. Wenker heeft in een populair geschreven opstel: Das rheinische Platt (Düsseldorf 1877) voor Duitschland de grenslijn nauwkeurig aangeduid en haar den naam van Benrather Linie gegeven, daar zij ten noorden van het plaatsje Benrath over den Rijn gaat. In oostelijke richting doorsnijdt zij geheel Duitschland tot aan de Poolsche grens; westwaarts loopt zij bezuiden Neuss, Rheydt, Erkelenz, Heinsberg, en overschrijdt bij Geilenkirchen het Nederlandsche grondgebied. Maar ‘ganz seltsamer Weise’,

[p. 250]

zegt Wenker t.a. p. 8, ‘kommt unsre Benrather Linie noch einmal über die Holländische Grenze zurück, und zwar zwischen Aachen und Eupen, und schneidet den westlichsten Theil des Kreises Eupen ab ...’. Ten zuiden van Eupen raakt zij de Belgische grens en valt omstreeks Malmedy samen met de scheidslijn tusschen het Germaansche en Romaansche taalgebied.

In Paul's Grundriss I, 535, vond ik het feit, dat de Benrather linie ook door Nederland loopt, zelfs niet vermeld, - reden te meer, naar ik meende, om de bocht, die zij in de provincie Limburg beschrijft, ten dienste onzer taalhistorie nauwlettend na te gaan.

De linie snijdt de Nederlandsche grens tusschen Rimburg (Broekhuizen) en Eygelshoven. Nederduitisch blijven: Rimburg, Waubach, Nieuwenhagen, Schaesberg (Scheydt), Welten, Valkenhuizen, eenige huizen van het gehucht Locht, dat langs den grooten weg van Aken naar Heerlen ligt, Ubagsberg, Vrouwenberg, Trintelen, Bosschenhuizen, Wylre, Eijs, Wittem, Mechelen, Vijlen en Cottesen. Oostelijk van de linie liggen: Eygelshoven, Kerkrade, Spelholzer Heide, een gedeelte van Locht, Beitel, Simpelveld, Bocholtz, Lemiers en Vaals.

Ten oosten der scheidslijn hoort men dus: šlôfen, zît, wasser, machen, enz. Maar de d blijft gehandhaafd (daag, dragen, gelden). Evenmin heeft verschuiving plaats van p tot f na de glijders r en l (werpen, helpen), en in de onzijdige voornaamwoorden dat, wat, it, dit blijft de t onverschoven: wij staan op Middenfrankischen bodem.

* _* *

Van de verschuivingen der tenues is er ééne zóó krachtig voorwaarts stuwend, dat zij nog verre over de Benrather linie heen hare werking heeft doen gevoelen, zij het ook slechts in de woordjes ik en ook: de verschuiving nl. van k tot ch in ‘In-’ en ‘Auslaut’. Waar de laatste golvingen dezer verschuiving breken, trok Wenker zijne ik/ich-lijn of Uerdinger Linie. Immers, ten noorden van Uerdingen snijdt zij den Rijn. Dan loopt zij in oostelijke richting recht door tot bij de Roer, zwenkt

[p. 251]

hier zuidwaarts, kronkelt tusschen Elberfeld, en Sonnborn door en valt bij Wipperfürth met de Benrather linie samen. Vgl. E.H. Meyer, Deutsche Volkskunde 300; de zinsnede in Paul's Grundriss I, 537: ‘Sie ... geht nach Nordosten, nordwestlich vorbei an Diest, Weert, Venloo, Cleve’ is op zijn minst onduidelijk, daar Weert ten zuiden en Venloo ten noorden blijft.

Ter linker zijde van den Rijn spoedt de ik/ich-lijn tusschen Wachtendonck (noord.) en Kempen (zuid.) door naar de Nederlandsche grens. Wenkers opgave der Duitsche grensplaatsen is niet volkomen juist: deze zijn niet Wankum (noord.) en Herongen (zuid.), maar Herongen (noord.) en Leuth (zuid.).

Ten noorden der Uerdinger linie liggen in de provincie Limburg en Noord-Brabant de volgende plaatsen: Venloo, Blerik, Houtblerik, Maasbree, Meijel, Leende, Borkel en Schaft. Ten zuiden: Tegelen, Baarloo, Helden, Panningen, Ospel, Nederweert, Maarheeze, Soerendonk en Budel. Men kan zeggen, dat de grensscheiding tusschen de ik- en ich-dialekten van af Venloo- -Tegelen tot Leende-Soerendonk één rechte lijn vormt; omtrent Leenderstrijp maakt zij een bocht, loopt in zuidwestelijke richting naar de Belgische grens en bereikt nabij Tirlemont het Romaansche taalgebied.

Vast kenmerkend voor het verschil in taaleigen ten noorden en ten zuiden der linie is slechts de substitutie van ch voor k in ik en ook. Vlottend daarentegen zijn andere dialektische afwijkingen, zoo b.v. de vorming van het persoonlijk en bezittelijk voornaamwoord van den 2^den persoon, de klankwijziging van de groep nd in ‘In-’ en ‘Auslaut’, enz.

* _* *

De ‘anlautende’, stemlooze spirant s in de klankverbindingen sp, st, sl, sm, sn en sw werd š op Hoogduitschen bodem en ten deele ook op Nederlandsch grondgebied. In de provincie Limburg valt de s/š-linie van af Venloo-Tegelen tot Meijel-Panningen met de ik/ich-linie samen. Maar achter Panningen verandert zij van richting, loopt naar het zuidwesten en doorsnijdt het gedeelte der provincie, dat bezuiden de Uerdinger

[p. 252]

linie ligt, zigzagvormig in heel zijn lengte. Eerst volgt zij den linker Maasoever, gaat bij Wessem de rivier over en vervolgt nu haar weg op den rechter Maasoever, tot zij tusschen Maastricht en Breust de Belgische grens bereikt.

Ten westen der Panninger linie liggen: Leverooi, Ell, Grathem, Wessem, Stevensweert, Roosteren, Buchten, Papenhoven, Grevenbicht, Obbicht, Berg, Urmond, Stein, Elsloo, Geul, Itteren, Borgharen en Maastricht.

Den š-klank hoort men te Panningen, Roggel, Heithuizen, Baexem, Beegden, Heel, Maasbracht, Echt, Dieteren, Susteren, Holtum, Limbricht, Guttekoven, Einighausen, Lutterade, Krawinkel, Beek, Bunde, Meerssen, Gronsveld, Breust en Eijsden. -

Klein is het aantal plaatsen bezuiden de Uerdinger linie, waar de š-klank volstrekt niet gehoord wordt. Immers, ook ten westen der Panninger linie hoort men de š, als zij beantwoordt aan de Nederlandsche sch (b.v. in schoon), in verreweg het meerendeel der dialekten.

Naar men weet is de verschuiving van sk tot sch en verder tot š op Hoogduitschen bodem zeer oud en vallen de grenzen van haar gebied niet volstrekt met die der andere s-groepen samen. In Nederland volgt de sch/š-linie tot achter Panningen weer volmaakt dezelfde richting als de ik/ich-linie, loopt dan, vrij wel evenwijdig met de Zuid-Willemsvaart, als zijlijn van de Panninger linie in meer zuidelijke richting, en gaat tusschen deze en de Uerdinger linie door naar de Belgische grens. Ten noordwesten liggen Ospel, Nederweert en Weert, ten zuidoosten Leverooi, Ell en Stamprooi.

Roermond.

jos. schrijnen.