Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 21

[p. 202]

Middelnederlandse spreekwoorden.

In mijn artiekel over de Berlijnse refereinen-bundel van 1524 heb ik er op gewezen dat de verzamelaars van spreekwoorden daarin een rijke oogst zullen vinden. Bij zulke volkspoëzie ligt dat trouwens voor de hand. Niet zo licht zou men er toe komen, met dit doel de Middeleeuwse stichtelike litteratuur te gaan doorsnuffelen, omdat de oogst daar uiteraard zeer schraal zou zijn, vooral in verhouding tot de grote handschriften-voorraad. Het kan dus zijn nut hebben, hier mee te delen wat ik terloops opgetekend heb. Ik volg daarbij het voorbeeld van Van Vloten, die achter zijn Prozastukken een bladzijde spreekwoorden liet afdrukken, maar die verzuimde de bronnen te vermelden.

Uit het tractaat Die gheestelike apteke (Ms. Gent Univ. Bibl. 1301):¹⁾

fol. 5^v.	Het is ghemeynlic waer: hoe schoenre vrouwen hoe lichter ende onsteder herte.
fol. 6.	Men seecht: die cleidinghe is die man.
fol. 8.	Men seecht: tis alleens wie die wynt weyet als dat schepe in die haven coemt.
fol. 9^v.	Men seit: eyghen lof stinct.
fol. 10.	Al ronde vuer goede vuer; een god ende enen pot.
fol. 12.	Men seecht: die der ghemeynten dient en dient nyement.
fol. 15.	Men seecht: het is alleens wie die man is des hem god der eren gan.
fol. 15.	Men seecht: hoe edelre mensche hoe boechsammer hals.
(Ms. Leiden Letterk. 1030, fol. 34^v: woe bet geboren woe ghebuychsomer hals).
fol. 21^v.	Van enen reynen putte putmen reyne water.
fol. 23.	Men seecht: al dat selden of vreemde is dat is lief.
fol. 23^v.	Men seecht: die een ezel te parijs brochte die en solde daer gheen peert werden. Oec seechtmen dat die reygher sijnen stert mede vuert waer hi vliecht.
fol. 27.	Men seecht in enen sproeke: Wie mij seecht dat mij mysteit dat is mijn vrient al waert mij leit.

1) Zie daarover mijn Mnl. leg. en ex. blz. 57. Men moet er dus op verdacht zijn dat deze spreekwoorden uit het Latijn vertaald kunnen zijn, maar omgekeerd de Latijnse spreekwoorden waarschijnlik dikwijls vertalingen zijn van wat in de volksmond leefde.

[p. 203]

fol. 29.	Mallic maecdent gheerne schoen voer sijn doer.
fol. 24.	Vander noet een doecht maecken.
fol. 38.	Een ledich mensche is een pluemkussen des viants.
fol. 72.	Men seecht: onghelike schotelen maken scheel oghen.
fol. 81.	Men seecht: ten is niet al goet dat schijnt als goet, noch alle gheen guede appelen die suverlic laet.
fol. 81^v.	Men seecht: lief sunder wederlief is verloren arbeit.^1)
fol. 82^v.	Men seecht: weelde en staet niet te verdraghen.

Uit hetzelfde tractaat: Der susteren gheistelike abteeck (Ms. Leiden Letterk. 1030).

fol. 31^v.	Men secht dat ynder nacht alle katten graw synt.
fol. 35.	Dat is een quaet vogel die sijns selffs neest untreynt.

Uit de Spegel der susteren, in hetzelfde handschrift:

fol. 16.	Men seght ynt ghemeyne: hie is wijs ende wel gelert die alle dynck ynt beeste kert.
fol. 6.	Haldet deen volck ynder lucht toe vriende soe scaeden u al crayen opten tuyn nyet.

Aan een anoniem tractaat in Ms. Kon. Bibl. Brussel 888,²⁾ zijn de volgende spreekwoorden ontleend:

fol. 211^d.	Men pleghet te seggen: onconde maect onminne.
fol. 212^c.	Die boghe die en mocht soe goet niet wesen woude men te seer spannen hi en soude breken.
fol. 212^d.	Men pleech te segghen: die bi den pecke wandelt, hi worter bi wilen af besmet.
fol. 212^d.	Men pleecht te segghen: al daer goede hoede es, daer es goede vreede, ende soe naeder den vier so heeter, ende van nae wandelinghe soe coomt temptacie.
fol. 213^b.	Men pleghet te segghen: die goede boom draghet die goede vrucht ende die quade boem di draghet die quade vrucht.
fol. 213^b.	Wiltu emmer den mensche kennen wat hi es soe maerct wat hi mint ende waer hi hem aen ghesellet, soe moechstu weten sonder enighe twifelinghe wat hi es. Dat die mensche mint dat es hi oft hi waerdet dat hi mint.
fol. 237^b.	Men pleghet te segghen: goeden wille en es gheen erve.
fol. 260^d.	Dat inden vaten es dat rickter wt. Een letter ontsiert een heel veers, ende een veers ontsiert den psalm.

1) Het woord ‘arbeit’ is later bijgeschreven.

2) Zie over dit tractaat Mnl. leg. en ex. blz. 329, noot 1.

[p. 204]

	Datmen inden sneu verbercht dat en mach niet langhe verborghen weesen.
fol. 263^c.	Een ruidich scaep maecktse onreyn al die bij hem wandelen.
fol. 267^c.	Men plach te segghen: als een man wast sijn goedt, soe wast sijnen moet.
fol. 267^c.	Alle daghe weerscapen dat maeckt dicke een woeste hoeftede (l. hoefstede?)
fol. 267^c.	Die sijn teer sedt na sijn neringhen dat es groote wijsheit.
fol. 268^a.	Die hout als hij heeft hij vaerter toe als hij bederft.
fol. 273^b.	Alle vrucht die te vruech rijpt es onbequaem.
fol. 280^d.	Onkinscap maeckt onminscap. Dat die menschen niet en kinnen, dat en moghen sij niet minnen. (Vgl. boven op fol. 211^d.)

Eindelik noch enige verspreide spreekwoorden:

Ms. Leiden Letterk. 319:
fol. 70^v.	Men segget inder werelt: soe wie versaecht es dien iaecht men.
Ms. Den Haag Kon. Bibl. K 35 (Cancellierboec).
fol. 33.	Bij den gheselscap kent men den man.
Ms. Amsterd. Moll N^o. 51.
fol. 47^v.	Maect uter noet een doecht.
fol. 48.	Die spaerlicken seyet die sal spaerlick meyen.
Ms. Gent Univ. Bibl. 1428. (Die X regulen der liefden):
VI.	Men seit gemeinlick: vrienden goet is gemein goet.
X.	Men secht: Aensien doet gedencken.
X.	Men secht gemeinlick: Wie mij lief hevet die heft oeck lief mijn hont.
Ms. Brussel Kon. Bibl. 667.
fol. 121^d.	Aen de tekene bekint men den man.
fol. 121^d.	Ghelijc suect sijns ghelijc.
Ms. Brussel Kon. Bibl. 2224.
fol. 152.	Alle ghelofte is scout.

c.g.n. de vooys.