Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 19

[p. 269]

Nieuwe Middelnederlandsche fragmenten.

X. Eene nog onbekende ‘twistsprake’.

In September 1897 heeft de Gentsche bibliotheek van Mevr. de W^e J.F. Heremans ten geschenke ontvangen twee dubbele blaadjes perkament, overblijfselen van eenzelfde handschrift dat blijkbaar door een boekbinder stuk gesneden werd. Legt men ze plat open, dan meten ze respectievelijk het eene 119 mm. breed bij 160 mm. hoog, het andere 119 mm. breed bij 158 mm. hoog (dat zijn de grootste afmetingen: daar de blaadjes niet volkomen rechthoekig zijn, zijn ze op verschillende plaatsen een millimetertje minder hoog of breed); en dat het handschrift waartoe ze behoort hebben, niet veel grooter geweest is, zal hieronder blijken. Zoo opengelegd hebben ze bij het inbinden van een boeksken dienst gedaan: beide hebben aan de eene zijde een vouw van ± 1 cm. breed, die naar binnen om het bordpapier van den band was geslagen en waarin bij het naaien talrijke gaatjes gestoken zijn. In de oorspronkelijke vouw van een der blaadjes leest men: Anno dm̄i dusent vifhondert und vifensestich, waaruit we kunnen besluiten dat tot dat jaar het geheele handschrift waarschijnlijk nog gaaf was.

Hoe de verhouding van de vier blaadjes tot elkander is, bleek onmiddellijk uit den inhoud: het viel niet moeilijk in 't grootste gedeelte daarvan een fragment van het bekend gedicht Vander feesten een proper dinc te herkennen, nl. op het eene dubbel blad vs. 378-429 en 431-484; op het andere: 486-538, 540-591, 801-849 en 851 tot het einde. Daaruit blijkt: 1^o dat het eene dubbel blad in 't ander past, zoodat we krijgen:

bl. 1a:	vs.	378-429
1b:	vs.	431-484
2a:	vs.	486-538
2b:	vs.	540-591

[p. 270]

3a:	vs.	801-849
3b:	vs.	851 tot het einde.

2^o dat er maar betrekkelijk weinig afgesneden is: onderaan ontbreekt telkens maar één vers, en op bl. 1 en 2 ziet men daarenboven nog overblijfselen van de boven den regel uitstekende letters dier ontbrekende verzen. Van bl. 1 en 3 is alleen de marge afgesneden, van bl. 3 en 4 daarenboven een gedeelte van den tekst: de boekbinder heeft de twee dubbele bladen omgekeerd tegen elkaar gelegd om ze gelijk te snijden. Bl. 1 is van boven 68 mm. breed, van onderen 63; bl. 2 is 52 mm., hier en daar 53 mm. breed; bl. 3 is van boven 64 mm., van onderen 67 mm. breed; bl. 4 is van boven 47, van onder 55 mm. breed. De oorspronkelijke codex moet ongeveer 175 mm. hoog geweest zijn bij 80 breed.

3^o dat tusschen blad 2 en 3 nog één dubbel blad behoort, bevattende vs. 593 tot en met vs. 800, zoodat de beide die bewaard bleven het tweede en het derde van een quatern waren.

Behalve dit fragment Vander Feesten, waarvan ik weldra bij een andere gelegenheid hoop gebruik te maken, bevatten de blaadjes verder nog een fragment van een nog onbekend gedicht van hetzelfde slag, ook een ‘disputacie’, een twistsprake’ over de liefde, getiteld: Dit sijn de seven bande Die Venus den minnere sande. Ofschoon dit fragment, dat hieronder wordt medegedeeld, geen hoogen dunk geeft van het talent van den schrijver, daar deze telkens in herhalingen vervalt en niet veel technische vaardigheid schijnt bezeten te hebben, zoo is het toch welkom voor de geschiedenis onzer letterkunde.

De beide blaadjes behooren tot een handschrift dat in de eerste jaren der 15^de eeuw geschreven werd. Het schrift is een kleine, duidelijke rotunda; alleen het opschrift van De seven Bande is met zoogenaamde ‘Gothische’ letter geschreven. De eerste letter van elk vers is, ieder afzonderlijk, loodrecht doorstreept met robrik; alleen de M is waterpas doorstreept, wat zeldzaam is, en strekken kan om andere fragmenten van hetzelfde handschrift te helpen herkennen. Ook de woorden

[p. 271]

minne en clerc zijn telkens met robrik doorstreept. De rubriceeringsteekens zijn altijd rood. Toch schijnt het handschrift versierd geweest te zijn: De seven Bande althans beginnen met een groote verluchte E, 52 mm. hoog bij ± 46 breed (door 't afsnijden is er nl. wat weggevallen); in het oog is een miniatuur geteekend: de jonkvrouw sprekende met den clerc, die in de linkerhand een rooden bol houdt, staande voor een zetel. De kleuren zijn grootendeels vergaan.

De afkortingen zijn buitengewoon weinig talrijk: uit den aard van het formaat hoefde de kopiïst met de voorhanden ruimte niet te woekeren. Een paar maal is joncfrouwe afgekort tot joncf^e; en enkele maal, in vs. 76, komt de verkorting .M. = Minne voor, oogenschijnlijk omdat de kopiïst dit vers niet buiten de andere wilde laten uitsteken, want plaats om 't woord voluit te zetten was er genoeg.

In onderstaande uitgave zijn aanvullingen cursief tusschen rechte haakjes gezet; gedeelten van herkenbare letters zijn als geheel aanwezige letters beschouwd. Men zie verder de aanteekeningen.

Eens gheviele mi, dat ic sat

Heymelike in een stat
Ende peynsde, alsic plege te doene,
Om die minnentlike scone,
Hoe ic gherne bi hare ware.
[A]ldus soe peynsedic hare ende dare.
[A]lsic dus sat in mijn ghepeyns,⁷
[S]oe coempt daer al onversiens⁸
[H]eymelec te mi ghegaen
[E]en scone joncfrouwe, was wel gedaen.
[S]i sprac doe si mi yerste sach:
‘[C]lerc, God gheve u goeden dach!’¹²
[I]c stont op haestelike

7 ghepeyns: onversiens. Zou er een uitspraak gepiens bestaan hebben?

8 ghepeyns: onversiens. Zou er een uitspraak gepiens bestaan hebben?

12 goeden hs. goedan

[p. 272]

 

[E]nde sprac: ‘God van hemelrike

15

[D]ie willic dat u lone si!

 

[D]at ghi ghebiedt, dat segt mi.’

 

[S]i begonste sere te versuchten

 

[E]nde sprac: ‘of ghijs geplegen mochten,

 

 ^19-20.

20

 

 

⁺ Wat leven dat si vuer[en] ........

 

Die in gherechter Minn[en]........

 

Ic biddu dat ghijs mi w[ilt rueren],^23.

 

Clerc, wat leven dat si [vueren].

25

Hier omme ben ic tote [u comen],

 

Want ic dat wel hebbe v[ernomen]

 

Dat ghi wel raet conne[t gheven]

 

Den ghenen die in Min[nen leven].

 

Ic hebbe aenvechtinge gr[oet]

30

Nochtan en willics niet.........³⁰

 

In weet yerste wat mi[nne si].

 

Ay lieve clerc, berechtes [mi]!’

 

‘Joncfrouwe, ghi maect m[i erre].

 

Ic bidde u om den riken [herre],

35

Dat ghi mi des wilt verd[raghen]

 

Ende daer af niet mere [vraghen].

 

Want ic behoefde bat, wats [ghesciet],

 

Dat ic peynsde om ander[s iet]

 

Dat miere zielen orbore...........

40

Dan ic peynse om dusgh[edane]....’

 

Die joncfrouwe andwerd[e mi],

 

Met soeter talen seyde si:

 

‘Soudic met u maken spe[l ende spot]?

 

Nenic, clerc, soe helpe mi [God]!

45

Ghi moghet mi wel gev[en raet]^45.

 

Sonder enegherhande qu[aet].

 

Ic weet dat wel dat ic w.........

 

Sonder sonde ende sonde[r] .......

19-20. Van de in vs. 19 boven den regel uitstekende letters zijn nog sporen te zien. Dat er hier twee verzen weggesneden zijn, blijkt uit de rijmen en uit de mindere hoogte van bl. 4, zooals men overigens heel goed zien kan als men de fragmenten zelf beschouwt.

+ bl. 4a.

23. w[ilt] In het hs. alleen nog de twee eerste beenen der w, dus ongeveer u; op 't eerste gezicht zou men dan ook veeleer v lezen, maar daar déze aan 't eerste been steeds een krul heeft, is het zeker dat we met een w te doen hebben.

30 Na niet nog de schacht van een letter boven de regel.

45. gev[en] hs. geu

[p. 273]

 

Dadt u yewerinc deren [mochte]

50

Dat ic gheen raet aen u e[n sochte]’.

 

‘Joncfrouwe, want ghi van al n ...

 

Gherne wistet van der Mi[nnen],

 

Soe radic u in gherechten [rade]

 

Dat ghi beyde vroech ende sp[ade]

55

U van der Minnen wilt ke[ren].

 

Nochtan willic u raden ende [leren]

 

Wat dat gherechte Minne s[i].’

 

Die joncfrouwe sprac: ‘dat.....

 

Soe mach ic hebben mine.......

60

Eer icse aen ga te voren.......’

 

‘Joncfrouwe, dat seggic u voer [waer]:

 

Der Minnen ordene es soe [swaer],

 

Dat ghene ordene in der w[erelt es],

 

Dies sijt seker ende ghewes,

65

Die alsoe sware alse die s[i].’

 

Die joncfrouwe sprac: ‘nu segse [mi]!’

 

‘Venus, joncfrouwe, es prio[rinne]

 

In den cloester der ghere[chter Minne].

 

Soe wie dat varen wilt dae[r] .......

70

Die moot hare ghehoersam ..........

 

Wildi der Minnen ordenen o[ntfaen],

 

Ic segghe u......................^72.

 

 

 

⁺.........jeghen graeuwe ende out

75

........ et die wanghen dinne

 

......... volget der gherechter Minne.

 

....... [o]rdene die es soe swaer,

 

......... ghene langhe pruveljaer

 

......... es daer inne dueren

80

........ e recht sal vueren

 

......... moechdi gherne horen

 

......... esen u te wel te voren

 

[Wildi V]enus ordene ontfaen,

 

[Ghine moc]hter niet weder uut gaen.

85

[Die gherec]hter Minnen pleghen

 

..... [ghe]rechte Minne jeghen

 

......... di in dat cloester niet,

 

[Daer Venus] priorinne heet.’

72. Ic segghe u Van deze woorden is alleen de bovenste helft overgebleven; ook van de volgende woorden zijn er nog sporen, maar te gering om ze te ontcijferen.

+ bl. 4b.

[p. 274]

 

[Die joncfrouwe s]loech hare hoet neder,

90

........ ij ende hieft op weder:

 

[Ende sprac: ‘m]i luste wel dat ic hoerde

 

......... van vrouwen Venus oerde.

 

......... se ghi wanic wel doet

 

..... [cle]rc maectse mi vroet

95

..... [g]hi Venus broeder sijt.

 

......... aen een ander abijt

 

......... selt des seker wesen

 

......... re reghele niet ghelesen

 

......... t weten nochtan

100

........ wel binnen can

 

......... en meysterinne

 

......... e alle joncfrouwen Minne

 

......... f ende daer toe weert

 

....... [h]ebbic die reghele gheleert

105

........ rfse u leren niet

 

......... en noch lesen wats ghesciet

 

......... mere die tijt es comen

 

...... [d]ie ordene hebt ghenomen

 

......... een soete lief wilt verkiesen

110

........ daer meysterse wesen.’

 

[Die] joncfrouwe sprac, met soeter tale:^111.

 

...... [cle]rc dat wetic wale

 

......... en wel leren soude

 

......... ne dat ic weten woude

115

........ e Minne hadde ontfaen

 

......... si ware ghedaen

 

......... htic deylen ende kyesen

 

......... Minnen woude wesen

 

...... [n]u hoert ic sal u segghen

120

........ aen mijn he[r]te ligghen^120.

 

......... e nacht soe menegherhande

 

......... n sware bande

 

......... mede ben soe sere ghebonden

 

......... mach te ghenen stonden

125

........ chte blide wesen

 

......... n mi blijscap ende ghenen vresen

 

......... inghen mi te selker noet

111. Van joncfrouwe is alleen over het laatste lettertje der verkorting joncf^e.

120. he[r]te De r is afgesleten.

[p. 275]

XI. Fragment eener vertaling der Disticha Catonis gedrukt door Jan Brito.

Iedereen kent het veelbesproken boek van den heer L. Gilliodts-van Severen, stadsarchivaris te Brugge: L'oeuvre de Jean Brito, prototypographe brugeois. De Nederlandsche letterkunde heeft aan dat werk geen geringe verplichting. Vooreerst is het dááraan te danken dat we thans volledig ingelicht zijn over de fragmenten van de Fransche vertaling der Martijns, die op het Brugsche stadsarchief gevonden zijn en bewaard worden¹⁾. Ten tweede is het verschijnen van dit werk de aanleiding geweest tot eene andere belangwekkende ontdekking. Wijlen de heer Th.J.I. Arnold bezat reeds sedert lange jaren fragmenten van drie verschillende werken, blijkbaar door éénzelfden ‘printer’ gedrukt, die hij in een ouden band had gevonden. Toen het boek van den heer Gilliodts verscheen, wilde het den heer Arnold, bij het beschouwen der facsimile's waarmede dat werk voorzien is, onmiddellijk voorkomen dat zijne met groote zorg bewaarde fragmenten met dezelfde type gedrukt waren als de bedoelde facsimile's. Opzettelijke vergelijking en nader onderzoek lieten hem weldra geen twijfel meer over, of hij bevond zich in het bezit van fragmenten van boeken, te Brugge door Jan Brito gedrukt. Onmiddellijk toog de heer Arnold ijverig aan 't werk, om zijn schat en vondst ten bate der wetenschap aan te wenden. Het was niet alleen zijn voornemen de nog onbekende teksten uit te geven; hij wilde vooral een bijdrage leveren tot de geschiedenis der Nederlandsche, inzonderheid der Brugsche boekdrukkunst. Hij onderwierp het drukmateriaal van Jan Brito, zooals het uit de reeds bekende en uit zijn eigen fragmenten op te maken was, aan een even nauwgezet als grondig onderzoek. Daarmede gewapend, wilde hij op

1) Alle mogelijke twijfel, of er destijds nog meer zou gevonden zijn dan wat de heeren Gilliodts en P. Fredericq hebben uitgegeven, is thans opgeheven door den brief van den heer N. de Pauw aan den heer G. Huet (zie de Romania 29, 469).

[p. 276]

zijne beurt in het licht stellen hoe en wanneer Jan Brito gewerkt heeft. Hij heeft ongelukkig het breed opgezette werk, waartoe hij zoo uitnemend bevoegd was, niet mogen ten einde brengen: onverwachts en veel te vroeg werd mijn betreurde vriend, wiens geleerdheid zijne bescheidenheid evenaarde, aan de zijnen en de wetenschap ontrukt. Zoo komt het dat een klein gedeelte van het werk, dat Arnold zich voorgenomen had te doen, door mij wordt gedaan. Ik doe het met groot genoegen, maar met weemoed, met het gevoel van iemand die de uiterste wilsbeschikking van een geliefden doode uitvoert.

De vondst van Arnold bestaat uit:

1.	een onopengesneden vel druks van de Deffense pour la Duchesse de Bourgogne (verg. Gilliodts - van Severen, L'oeuvre de Jean Brito, p. 107 suiv.), dat het reeds gevonden gedeelte eenigermate completeert;
2.	een beschadigd fragment van een dubbel blad, waarvan het tweede wit is, en het eerste een gedeelte bevat eener uitgave der Disticha Catonis vergezeld van een Fransche vertaling;
3.	één blad, van boven en op zij afgesneden en verder door wormsteken erg gehavend, behoorende tot eene uitgave der Disticha Catonis vergezeld van een Nederlandsche vertaling.

Al die fragmenten zijn thans eigendom der stad Brugge, waar zij op het stadsarchief bewaard worden bij de andere bekende overblijfselen van Jan Brito's drukwerken. De lijst daarvan wordt nu met twee nieuwe nummers vermeerderd, tenzij naderhand mocht blijken dat én Fransche én Nederlandsche vertaling der Disticha één boek hebben uitgemaakt, wat intusschen niet zeer waarschijnlijk is.

Ik ben niet bevoegd om de fragmenten uit het oogpunt der boekdrukkunst te bespreken. Ik kan alleen vermelden wat iedereen aanstonds zien kan. Vooreerst, dat in de beide Disticha-uitgaven de twee lettersoorten, die Jan Brito gebruikte, voorkomen: de Disticha zijn gedrukt met Duitsche letter, de vertaling met de andere, die blijkbaar niets anders is dan het Bourgondisch schrift uit dien tijd. Verder, dat in de uitgave met Fransche vertaling éénmaal een steekwoord (custos, réclame) voorkomt op de bekende

[p. 277]

wijze geplaatst: loodrecht op de keerzijde van het blad en niet in margine, maar naast de vouw van 't vel. Jan Brito schijnt de eenige drukker te zijn, die dergelijk geplaatste custoden gebruikt heeft; ook in handschriften zijn ze zeer zeldzaam: ik heb er tot nog toe niet meer dan één voorbeeld van aangetroffen, nl. in ms. Pal. germ. 315 te Heidelberg¹⁾.

Daar het blad van de uitgave der Disticha met Nederlandsche vertaling van boven en aan de linkerzijde is afgesneden, althans geschonden, is het niet mogelijk de oorspronkelijke afmetingen van papier en spiegel op te geven. Daar de druk registerdruk is, zooals de mannen van het vak zeggen, kan men toch de breedte van den spiegel nagaan: deze is 90 mm.; de grootste hoogte van het thans nog aanwezige druksel is 129 mm.

Aan de geschiedkundigen zij het overgelaten zich verder met het fragment der Deffense pour la duchesse de Bourgogne bezig te houden; het overblijfsel der Disticha-uitgave met Fransche vertaling zal te geschikter plaatse medegedeeld worden. Hier laat ik nu eerst een afdruk volgen van het fragment der Disticha-uitgave met Nederlandsche vertaling, waarop dan nog enkele opmerkingen kunnen volgen. Daarbij zijn de verkortingen opgelost maar cursief gezet, daar dit een hulpmiddel kan zijn, als er later nog eens fragmenten van een ander exemplaar mochten gevonden worden. Waar de tekst door wormsteken verdwenen is, is hij zooveel mogelijk aangevuld. Die aanvullingen zijn cursief gezet tusschen rechte haakjes. Hierbij moet ik evenwel opmerken dat de eerste hoofdletter van elk distichon ontbreekt, niet ten gevolge van wormsteken, maar omdat de ruimte ten behoeve van den rubricator opengelaten is. De in te vullen hoofdletter is echter niet aangewezen door een kleine letter, zooals in de vertaalde Martijns. In de Disticha-uitgave met Fransche vertaling is dat ook het geval, maar daar is die kleine letter niet gedrukt, maar geschreven.

1) Zie dit Tijdschrift XV, p. 286.

[p. 278]

 

⁺[......................... ...]h¹

 

[...........]y bejeghentheyt hout^2.

 

[...........]y beters volcht menichfout.^3.

 

[Discere n]e ceſſes cura ſapientia creſ[ci]t^4.

5

[R]ara datur longuo prudencia temporis vſu

 

[C]eſſeire ſciencie niet te leerne^6.

 

[W]t grooter zo[er]ghen waſt vroeſcap gheerne^7.

 

Neerſticheyt voucht den vroeden manne^8.

 

Al langhe pleghen comt wijſheyt anne.^9.

10

[P]arce laudato nam quem tu ſepe probaris

 

Una dies qualis fuerit monſtrabit amicus^11.

 

Prijs lettel / niet vele dats mijn beuel

 

Dienſtu veil prijs / aenſiene wel

 

De dach zal zijn hi zal di doen weten

15

Wat vriende waens hebben naer dijn vermeten

 

[N]e pudeat que neſcieris te velle doceri

 

Scire aliquid laus est / turpe est nil diſcere velle^17.

 

Nem niet [qual]ic noch scames dy niet^18.

 

Datſtu niet en weits men dy bediet

+ recto

1 Vóór de h op het einde van den regel zijn nog sporen van twee andere letters, maar onherkenbaar.

2. Vóór de y nog stukjes van een andere letter, maar onherkenbaar (waarschijnlijk stond er dy). Van be- in bejeghentheyt is alleen de onderste helft over; van de eerste h alleen de staart (verbonden met de volgende e).

3. Van de v van volcht is alleen de bovenkrul, van de o alleen een klein beetje van het onderste overgebleven; de plaats voor vo schijnt wat smal, maar vo is een der ‘verbindingen’ van Brito, zoodat er ook minder plaats noodig is. Van de l is alleen het bovenste en 't onderste over.

4. Van de t van creſ[ci]t zijn alleen de ophaal, het bovenuiteinde en het uiteinde van de dwarsstreep over.

6. Van de t van niet het bovenste uiteinde en een stukje van de dwarsstreep.

7. Van de t van [W]t alleen het bovenste uiteinde en dat van den ophaal over. Van de o in zo[er]ghen is de rechterhelft weg; tusschen de o en de g is het papier afgeschilferd, maar de ruimte is zoo groot, dat er ongetwijfeld zoerghē heeft gestaan, niet zorghē. Als men zeer scherp kijkt, en vooral als men 't met een draadteller doet, zou men licht meenen dat er andere letters dan er tusschen die o en g gestaan hebben, maar 't zijn de twee laatste letters van vreezelicker in vs. 7 op de keerzijde van 't blad welke men dan, omgekeerd (), bespeurt. Van het afkortingsteeken voor n boven de e is alleen een stipje over.

8. Van de twee eerste letters van Neerſticheyt, vooral van de N, is haast niets meer over.

9. De rechterhelft der A van Al is weg en de 1 nagenoeg geheel.

11. Het grootste gedeelte der twee eerste letters van fuerit is weg.

17. De e van scire haast heelemaal weg.

18. Van ie in niet alleen de onderste helft over. Naast niet een gat; en vóór de c die dan volgt een stipje boven den regel, blijkbaar het stipje eener i. Vandaar de aanvulling [qual]ic, waarvoor de juiste ruimte aanwezig is, zooals men met doorgetrokken letters kan nagaan. - Van de m van scames is alleen het eerste been en een kleinigheid van het tweede over; van de e alleen de top.

[p. 279]

20

Tes grooten lof te weten en leeren

 

Zot zijnſe die hem daer toe niet keeren.^21.

 

[C]um venere et baeho lis est sed iuncta voluptas

 

[Quod la]utum eſt animo complectere ſed fuge lites^23.

 

 

 

⁺Maer ſcuutſſe [......................]^1.

 

[D]emiſſos animo tacitosque vitar[e memento]^2.

 

Quo flumen placidum est forſan latet [altius unda]^3.

 

Als du z[i]es lieden van zwaren mo[e]d[e]^4.

5

Die zwighende zijn / ſcuuſſe als de vroede

 

In ſtille riuieren naer ſwaters zede

 

Zo eiſt veil dieper / ende vreezelicker mede.

 

[C]um tibi diſpliceat rerum fortuna tuarum

 

Alterius ſpecta quo ſis diſcrimine prior

10

Verdriet dy dine fortune cleen

 

Aenzie dijn fauten een ende een

 

Twy du dan hi vele aerghere zijs

 

Die ſgoeds pleynteyt heifft en tbewijs.

 

[Q]uod potes id tempta nam litus carpere remis

15

Tutius eſt multum quam velum tendere in altum

 

Tempteir niet meer danſtu muechs herden

 

Wil wijnt dijn ſcepe contrarie werden

 

Maer biden lande zulſtu bet[er varen]^18.

 

Dan hooghe dijn coorde ghetrocken waren.^19.

20

[C]ontra hominem iuſtum noli contendere praue

 

Semper enim deus iniuſtas vlciſcitur iras

 

Scel niet de goede zonder waeromme

 

Du zuls draghen dijns meſdaets ſom[me.]^23.

21. Van de Z van Zot is alleen een stukje van de bovenkrul over.

23. Van eſt is alleen de bovenste helft over.

+ verso

1. Maer ſcuutſſe Van die woorden bestaat alleen nog de onderste helft; verder nog sporen van één letter, maar onherkenbaar.

2. Van de s van tacitos is alleen een klein streepje vanonder over; van vitar[e] is alleen de v nog nagenoeg heel; de i is er nog half, maar van tar ziet men alleen nog de onderste uiteinden.

3. Van de o van forſan alleen de kleine onderste helft; van de r alleen de bovenkrul; latet is afgekort op de bekende wijze; alleen het uiteinde van 't afkortingsteeken is nog over.

4. z[i]es: van de z is nog het uiteinde van den onder den regel komende staart over, van de e een klein gedeelte van het oog, van de s de bovenste helft. Van de d van mo[e]d[e] is alleen een stipje van de basis over.

18. Van de in lande is alleen de krul der d en een stukje van het oog der e over. - Naast bet het gat, dat in de noot op vs. 18 van de voorzijde reeds vermeld is, van de t is alleen het bovenuiteinde nog te zien, en dan haast alleen nog maar met een draadletter: 't staat juist op den rand van 't gat.

19. In ghetrocken is alleen de linker helft der o en het streepje van de c over.

23. Van de eerste m van ſom[me] is alleen een dun streepje van het eerste been over.

[p. 280]

Met behulp van de eerste uitgave de beste kan men den inhoud van het blad nader bepalen. Op het recto: een gedeelte der vertaling van Disticha IV 26; dan tekst én vertaling van IV 27, 28 en 29, tekst van IV 30; op het verso: gedeelte der vertaling van IV 30; tekst én vertaling van IV 31, 32, 33 en 34, van dit laatste de vertaling alleen gedeelteljik. Daar aan ieder distichon een vierregelige strophe beantwoordt, het recto met den tekst van IV 30 eindigt en op het verso boven aan slechts van één Nederlandsch vers wat is overgebleven, zoo blijkt daaruit dat er op dit verso zeer zeker drie verzen ontbreken, waaruit opnieuw volgt dat het getal verzen 26 per bladzijde bedroeg, evenals in de Deffense pour la Duchesse de Bourgogne en in de vertaling der Martijns. Ook op het recto ontbreken dus, behalve de aangewezen leemten, drie verzen, nl. het eerste der vertaling en de tekst zelf van IV, 26. Wie lust heeft, kan nu nog den omvang van 't geheele boekje berekenen, om tot de conclusie te komen dat het zoogoed als zeker 36 bladzijden bevatte: voor de Disticha met de vertaling waren er 34 noodig, plus een wit blad achteraan.

Wat nu die vertaling betreft, dit fragment is niet geschikt om ons een hoogen dunk van het geheel te geven: ze heeft nog minder letterkundige waarde dan de bekende ‘Dietsche Catoen’. Maar van een historisch standpunt is ze belangrijk. De drukkers-uitgevers uit de 15^de, en nog vaak in de eerste helft der 16^de eeuw, legden meestal teksten ter perse die reeds sedert lang algemeen in handschrift bekend waren. Nu heeft deze door Jan Brito gedrukte vertaling niets te maken met de van vroeger bekende; er is niet de minste gelijkenis noch overeenkomst. Zou hij dus een vertaling gebruikt hebben die naast de bekende bestond? Per se is dat niet onmogelijk, maar zeer waarschijnlijk acht ik het niet: er zou allicht eenig spoor van die tweede vertaling overgebleven zijn, en er pleit te veel voor een andere mogelijkheid, nl. dat de door Jan Brito gedrukte Dietsche tekst opzettelijk ten behoeve zijner uitgave is gemaakt, en waarschijnlijk door hem zelven, althans door een Bruggeling,

[p. 281]

al is het bewaarde fragment wat klein om met behulp der taalvormen in dezen volkomen zekerheid te krijgen. De ei in cesseire, veil, weits, eist, heifft, tempteir, de ou in voucht hebben geen absolute bewijskracht, daar Brito ze in een van elders komenden tekst kan ingevoegd hebben; maar een specifiek Westvlaamsche constructie is Al langhe pleghen: al met den infinitief wordt slechts bij hooge uitzondering bij niet Westvlamingen aangetroffen. Verder schijnt bejegentheit een specifiek Westvlaamsch, en vooral te Brugge veel gebruikt woord geweest te zijn: behalve één voorbeeld uit de Cronike van Vlaenderen uitgegeven door de Vlaamsche Bibliophilen, waarvan het niet te zeggen is waar in Vlaanderen het handschrift geschreven werd, geeft het Middelnederlandsch Woordenboek er geen andere dan uit Brugsche geschriften: nl. een drietal uit de costumen van Brugge (nl. I, 503 uit een stuk van 1 Sept. 1427, en II, 77 en 82 beide uit een stuk van 13 Maart 1477) en één uit de werken van den Bruggeling Jan van Hulst. Stallaert geeft één voorbeeld uit de kronijk van Jan van Dixmude, die schreef van ongeveer 1420 tot 1440, en één uit de costumen van Brugge, uit een stuk uit het jaar 1487; Gailliard heeft drie voorbeelden uit Brugsche oorkonden (a^o 1419, 1467 en 1489).

Het fragment levert verder geen enkelen vorm op, zoo oud, dat de vertaling uit vroeger tijd zou kunnen dagteekenen; en de metriek wijst duidelijk op de 15^de eeuw, dat tijdperk van verval, toen men het juiste begrip van de structuur van 't Middelnederlandsche vers al lang verloren had. Om al die redenen meen ik, dat de vertaling, door Jan Brito gedrukt, gemaakt is omstreeks den tijd toen ze uitgegeven werd, op zijn hoogst enkele jaren vroeger.

Wanneer nu het boekje verschenen is, kan alleen bij benadering berekend worden. De terminus ad quem alleen kunnen we vaststellen: Jan Brito stierf vóór het einde van 1494, want in de rekening over 1493-1494 staat zijn doodschuld vermeld¹⁾.

1) Zie Gilliodts-van Severen, Jean Brito, p. 291.

[p. 282]

De terminus ante quem zal ongeveer 1470 zijn. Campbell acht de drie hem bekende uitgaven van Brito gedrukt omstreeks 1477-1481¹⁾; op welke gronden zijn gevoelen steunde, heeft hij niet gezegd, zooals gewoonlijk. Daarom is zijn dateering natuurlijk nog niet waardeloos: op zijn kennis van de boekdrukkunst der 15^de eeuw mogen we vertrouwen; maar dat ontslaat ons niet van de verplichting zoo mogelijk de puntjes op de i te zetten, te meer daar de heer Gilliodts die dateering betwist en tracht te bewijzen dat Brito's boeken een goede 20 jaar vroeger gedrukt zijn.

Deze heeft in zijn werk een facsimile gegeven van het watermerk dat in het papier der hem bekende exemplaren van de Deffense pour la duchesse de Bourgogne voorkomt, zonder zich daar verder over uit te laten²⁾. Welnu, dit merk, zijnde de bekende middeleeuwsche verkorting van het woord Jhesus in een cirkel, ook voorkomende in het papier van het fragment der Deffense dat aan den heer Arnold heeft toebehoord, wordt ook aangetroffen 1^o in het papier der boeken door Conrad Braem te Leuven gedrukt van 1475 tot 1481³⁾; 2^o in het door Caxton in 1486 gedrukte werk: Siege and Conquest of Jherusalem⁴⁾.

In het papier van Brito's uitgave der Disticha Catonis met Fransche vertaling is het watermerk: twee ruggelings tegeneen geplaatste sleutels, zoodat de oogen elkaar doorsnijden, terwijl de beide stangen aan elkander verbonden zijn door een gebogen lijn, waarop een Latijnsch kruisje staat. Zónder dit kruisje is dit watermerk nog al gewoon⁵⁾, maar mét het kruisje is het tot nu toe minder aangetroffen: het komt voor in papier uit een register

1) Zie Campbell, Annales, N^rs 559, 807 en 1027.

2) Zie zijn werk, p. 467.

3) Zie de afbeelding van 't watermerk in de boeken van Braem bij (La Serna Santander), Supplément au catalogue des livres de la Bibliothèque de M.C. de la Serna Santander (Bruxelles, an XI (1803)), N^r 86. Voor de data der drukken van Braem zie Campbell, Annales, p. 524.

4) Zie de afbeelding van 't watermerk in Caxton's boek bij Sotheby, Paper-marks, plaat Q^B, Nr 36, en verder den tekst p. 88b.

5) Zie mijne Handschriften van Jan van Ruusbroec's werken, blz. 458 en 562.

[p. 283]

uit de jaren 1464-1465 op het stadsarchief te Gent; verder in een papieren omslag der rekening van het bailliuschap van Reimerswaal over het jaar 1469¹⁾; ten slotte in het door Veldener in 1480 uitgegeven Fasciculus Temporum²⁾.

Het watermerk van het papier der Martijns is een groote stappende hond, met een halsband met een ring in den nek en met een bloem (nl. een vierblad) met een kort stengeltje op den rug, een merk dat vóór 1465 niet voorkomt. Een geheel overeenstemmende teekening kan ik niet aanwijzen, maar met geringe verschillen vindt men dit merk in het zoogenaamde ‘Oxford-Book’, verschenen in 1468, en in den bekenden Delftschen Bijbel uit 1477³⁾; verder in verschillende drukken van Caxton, o.a. in dezulke door hem uitgegeven in 1480 en 1483⁴⁾; in hs. 3775 op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, dat ca. 1480 geschreven werd⁵⁾. In de stedelijke rekeningen van Middelburg over de jaren 1467 en 1481 is de bloem met den rug verbonden door een ring⁶⁾.

Wat het watermerk in het papier van den Doctrinal betreft, dat het ook een stappende hond is, wisten wij al lang⁷⁾, maar de heer Gilliodts heeft zich door de al te beknopte mededeeling van Blades tot een verkeerde gevolgtrekking laten verleiden⁸⁾. De heer G. Busken Huet heeft de goedheid gehad mij een teekening van dit watermerk te bezorgen (voorzoover dit mogelijk was, want 't was zeer moeilijk op te nemen). Daardoor ben ik in staat gesteld mede te deelen, dat het zoo goed als zeker is dat in 't papier van den Doctrinal hetzelfde watermerk staat als in dat der Martijns. Er is maar ééne andere mogelijkheid,

1) Zie De Stoppelaar, Het Papier in de Nederlanden, blz. 38 en plaat III, Nr 14.

2) Zie Sotheby, Paper-marks, plaat Q, N^r 8.

3) Zie Sotheby, t.a.p., p. 18.

4) Zie Sotheby, t.a. p, p. 85b, 86a, 87b en plaat Q^B, N^rs 28 en 29.

5) Zie mijn Handschriften van Jan van Ruusbroec's werken, blz. 80 vlgg.

6) Zie De Stoppelaar, Het Papier in de Nederlanden, blz. 66 en plaat XI, N^rs 6 en 8.

7) Zie Blades, The life and Typography of William Caxton, I, p. 281 vlg.

8) Zie Gilliodts-v. Severen, Jean Brito, p. 467.

[p. 284]

nl. dat in den Doctrinal de hond géén bloem op zijn rug heeft, en nu wil het geluk of het ongeluk, dat dit laatste merk jonger is dan het andere: men vindt het in het papier van de uitgaven der Broeders van 't gemeene Leven te Brussel¹⁾, dus na 1475²⁾; in archiefstukken te Laon uit de jaren 1479-1481³⁾; in de stadsrekening te Middelburg over 1478 en in die der O.-L.-Vrouwekerk te Sluis over 1482⁴⁾; ten slotte in het zooeven vermelde hs. 3775 op de Kon. Bibliotheek te Brussel.

Uit dergelijke bijzonderheden blijkt duidelijker dan uit wat ook, wanneer de Doctrinal, de Defense en de Disticha met Fransche vertaling gedrukt zijn, en nu lijkt het toch niet waarschijnlijk dat de Disticha Catonis met Nederlandsche vertaling het veel vroeger zouden geweest zijn.

Als toemaatje wil ik hier nog een en ander bijvoegen van bibliographischen aard, ter aanvulling van de lijst van latere Nederlandsche Disticha-vertalingen welke Dr. Beets bij zijn proefschrift heeft gevoegd. Daar wordt van Den grooten Cathoon een uitgave van 1535 genoemd; het boekje was een herdruk; de eerste (?) uitgave was reeds in 1519 verschenen:

Den grooten Cathoon vol vruchtbarigher leeringhen, historien ende exempelen also hi sinen sone onderwees en leerde ... wten walschen en duytschen nv ierst ghetranslateert. Int iaer van xix. (Titel in randwerk) Op 't einde: Gheprent Tantwerpen in onser lieuer vrouwen Pant bi mi Claes de Graue. Int Jaer ons heren. M.CCCCC. ende .xix. opten .xx. dach Novembris. in-fol. (IV en 92 bll. h. fr. bd. Met gekleurde houtsneden).

1) Zie C. de la Serna Santander, Catalogue des livres .... de feu Don Simon de Santander, onder N^r 1585, en het Supplément au Catalogue des livres de la Bibliothèque de M.C. de la Serna Santander, i. vv. Bruxelles en Cologne, merk N^r 56.

2) Zie Campbell, Annales, p. 544.

3) Zie Midoux-Matton, Étude sur les filigranes des papiers employés en France aux XIV^e et XV^e siècles (Paris 1868), afd. 15^de eeuw, N^rs 12, 13 en 14.

4) Zie De Stoppelaar, Het Papier in de Nederlanden, blz. 66, en plaat XI, N^rs 7 en 9.

[p. 285]

Een exemplaar dezer uitgave werd in 1857 voor ƒ 28 te koop aangeboden door Fr. Muller: zie diens Catologus eener ... verzameling van Hollandsche Bijbels, Psalmen, Incunabulen, Geestel. Liederen, Hollandsche Godgeleerde Werken uit dat jaar (12 November), n^r 293, waaraan bovenstaande beschrijving ontleend is.

In datzelfde jaar 1519 schijnt er bij Claes de Grave nóg een andere uitgave (wellicht niet meer dan een zoogenaamde titeluitgave?) verschenen te zijn. Men vindt althans in den Quatrième Catalogue des Livres, provenans des Couvens suprimés aux Pays-Bas (1792), samengesteld door den om zijn geleerdheid en nauwgezetheid bekenden boekverkooper Ermens, onder n^r 2330 van het eerste deel de volgende beschrijving:

Den Grooten Cathoon in den welken veel costeliker doctrinen, leeringen, en instructien die hi sinen Soone gaf, geschreven zyn met veel goede exempelen ende historien. Antw. in Onser-Liever-Vrouwe-Pant bi mi Claes de Grave, 1519 in fol.

Van de uitgave van 1535 was een ex. in de bibliotheek van F. Vergauwen te Gent: op diens auctie (Maart-April 1884) werd het voor 260 frank toegewezen aan den Antwerpschen ‘boekenminnaar’ Van Havre.

In 1541 verscheen bij den beroemden Gentschen drukker Joos Lambrecht een uitgave met Grieksche, Fransche en Nederlandsche vertaling, bezorgd door Lieven vanden Cruyce, beter bekend onder zijn Latijnschen naam Levinus Crucius¹⁾:

CATONIS ‖ DISTICHA MORALIA, CVM ‖ graeca, gallica, et flandrica ‖ interpretatione. Cumque scholijs auctis viri ‖ doctissimi. D. Liuini Crucij, ‖ Curionis Boscepani. [Drukkersmerk van J. Lambrecht, N^r 1) Gandavi. ‖ Ex officina Iodoci Lamberti, Typogliphi. (sic) ‖ M.D.XLI. 8^o, zonder cijfers noch steekwoorden; get. A. 2. - G 4.; 56 bladen; het laatste blad is wit op het verso; op het recto staat een bericht tot den lezer, gedateerd 3 Kal. Maart 154], van R. Grospré mathematicus en geneesheer, geboren te Atrecht, dezelfde die in 1538 bij Joos Lambrecht het Regimen Sanitatis uitgegeven had²⁾.

1) Zie over hem Bibliotheca Belgica, 1^e Reeks.

2) Deze beschrijving is gemaakt naar een exemplaar op de Bibliotheek alhier, waar ook een tweede exemplaar is, waarvan het laatste blad heelemaal wit is. Zie ook F. vander Haeghen, Bibliographie Gantoise, I, p. 66, N^r 58.

[p. 286]

Uit een Prosopopeia Libelli ad Lectorum, Authore Liuino Crucio, blijkt dat de Grieksche tekst de bekende vertaling van Planudes is; dat de uitgever zelf voor de Nederlandsche en de drukker voor de Fransche vertaling zorgde:

Mi dedit ore loqui graio graecissimus author

Planudes, Latio mi meus ore Cato.

Me Crucius belgo fecit sermone disertum:

Vnde profor triplicem Lector amice logum,

Calcographus Gandae Lambertus Gallica iunxit.

Op deze Prosopopeia volgt een Praefatio, cum brevissimis citra carmen praeceptis, bestaande uit: de eigenlijke voorrede, in het Latijn, Grieksch, Fransch en Nederlandsch (deze laatste tekst daarenboven berijmd) geschreven; een commentaar op den Latijnschen tekst dezer voorrede, en een reeks Latijnsche zedespreuken met een Grieksche, een Fransche en een Nederlandsche (deze tweeregelig) vertaling.

Aan elk distichon beantwoordt een Grieksch, een Fransch en een Nederlandsch; daaronder volgen de scholia, in 't Latijn natuurlijk. De Nederlandsche disticha van Crucius zijn soms niet onverdienstelijk.

De eerste vertaling die men in de 17^de eeuw na die van Ampzing (1632) aantreft, werd gemaakt door zekeren C.A.B. (volgens Louis D. Petit¹⁾ = C.A. Boomgaart) en uitgegeven achter een vertaling van Plutarchus:

Van de rust des ghemoedts: ende van 't nut datmen uyt sijne vyanden mach hebben. In 't Nederlandsch overgeset door C.A.B. Volgen noch Catoos Koppel-dichten liedtsgewyse. Dordrecht, Marten de Bot, 1644. 12^o.

Ook S. Rusting heeft een vertaling gemaakt, getiteld: De Vaarsen van Dionisius Cato, Om manierlyk te leven. In gelyke Rym-Vaarsen. (te vinden in zijne Vol-geestige Werken, 1^e druk: 1685; 2^e druk: 1693; 3^e druk: 1699; 4^e druk: 1712).

1) Zie den Catalogus van de Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, I, kol. 599.

[p. 287]

Daarop volgt naar tijdsorde een vertaling voorkomende in een boekje getiteld:

's MENSCHEN LEVEN Van de Wieg tot het Graf: Afgeschaduwt door korte Spreuken, Verdeelt in de XII. Maanden des Jaars. Met Geschicht- en Zede-kundige Aanmerkingen, zo over ieder Opschrift, als ook Aristoteles en Katoos Zedelessen, verrijkt.

In de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde is een exemplaar van den 2^den druk, 12^o, met het adres: ‘Amst. J. van Royen. Z.j.’ (zie den Catalogus II, 988); in de bibliotheek alhier is een exemplaar van den ‘vierden Druk met nieuwe Printen verciert’, ook 12^o, met het adres: 't Amsterdam, By Gerrit Bos, Boekverkooper in de Kalverstraat, in de Vrede, z.j., ca. 1725. Ten onrechte is in den catalogus van Letterkunde het geheele werk aan J. van Royen en R. van Leuve toegeschreven. Wel is J. van Royen de onderteekenaar van de voorrede, uit dewelke alleen op te maken is dat hij de berijmer is der ‘Spreuken verdeelt in de XII. maanden des jaars’¹⁾; maar alle andere gedichten zijn door de auteurs onderteekend. Als vertaler der ‘Zedelessen van Kato’ wordt genoemd zekere J.v. Peterson, van wien de bundel nog twee andere gedichten bevat; maar de bijgevoegde commentaar is waarschijnlijk van J.v. Royen en R.v. Leuve, zooals Petit zeker heeft opgemaakt uit den titel op bl. 82: Zedevormings Lessen, Van Aristoteles, En Kato. Als ook De drie Hooft-deugden, en andere Zedevaerzen. Met Wijsgierige Aanmerkingen verrijkt, door R.v.L. en J.v.R.

Andere uitgaven met een Nederlandsche vertaling uit de achttiende eeuw zijn dan nog de volgende, waarvan exemplaren zijn in de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (zie den Catalogus I, kol. 300 en 603):

1) J.v. Royen is, blijkens het voorwerk, ook de ‘bezorger’ geweest van het boeksken: De Leermeester der Zeden, Vertoont in Horatius Zinnebeelden, Lierzangen, enz. Het lof van 't Landleven, en Bespiegeling op 't Leven der Menschen, verbeelt in de 4 getyden des Jaars. Met kopere Platen verciert. De vierde druk. 't Amsterdam, By Gerrit Bos, Boekverkooper inde Kalverstraat, by de Kapel, in de Vrede. 12^o. (Naar een ex. op de bibliotheek alhier; de Maatschappij der Nederl. Letterk. bezit een ex. van den zesden druk, verschenen in 1781: Zie den Catalogus, I, kol. 300).

[p. 288]

a)	Bijgedichten uit Horatius ende zedevaarzen van Dionys Cato aan zijn zoon. (Rott.) P. van der Veer, z.j. (c. 1708). 8^o.
b)	Dionysii Catonis Disticha de moribus ad filium. Dionys Katoos tweelingvaerzen wegens de zeden aen zynen zoon. enz. Amst. 1736. 8^o.
c)	Dionysii Catonis Disticha de moribus ad filium, In Belgicum sermonem conversa. Accedit Constructio Grammatica. Dionys Katoos tweelings-veerzen wegens de zeden aen zynen zoon, In de Nederduitsche sprake over geset. Hier is bygevoegt de spraekkunstige woortvoeging. 't Amsterdam, by Pieter van Dorth, Boekverkooper op 't Cingel, MDCCLXXXII. 8^o, 88 blz.

Vermoedelijk is de onder b) bedoelde een vroegere uitgave van die te Amsterdam bij de Erven Haffmann 1760, door Dr. Beets op gezag van Jonckbloet vermeld; die onder c), waarvan ook te Gent een exemplaar aanwezig is, is een herdruk van die te Utrecht bij de Wed. van Poolsum in 1778 verschenen, vermeld bij Dr. Beets. Op de voorrede volgt een gedicht ‘Op D. Katoos Koppeldichten’, geteekend: P. Rabus. Vandaar waarschijnlijk de vraag van Petit in zijn Catalogus van Letterkunde: ‘door P. Rabus?’ Als Rabus echter de dichter was, die die vertaling ‘onder zijne papieren bewaerde’ en ‘gulhartig’ tot het drukken ‘overgaf’, dan moet de eerste uitgave reeds vóór 1702 verschenen zijn.

Nog ééne vertaling, maar in proza, verscheen in deze eeuw:

Dionisius Cato, Zedekundige Tweelingverzen voor zijnen zoon. In het Nederduitsch overgebracht. Amst. 1835. 8^o.

Daarvan is een exemplaar in de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Volgens Petit, Catal. II, 1009, is ze bewerkt door J.C. Schultz Jacobi.

w.l. de vreese.

+ bl. 3b.