Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 19

[p. 207]

De Latijnsche bewerking der Brabantsche Yeesten.

In 1707 publiceerde Ant. Matthaeus te Leiden eene Brabantsche kroniek onder den titel ‘Anonymi, Sed Veteris et Fidi, Chronicon Ducum Brabantiae, Ab ipsis gentis initiis usque ad Ann CIƆ. CCCC. LXXXV’. J.F. Willems, de uitgever van de zes eerste der zeven boeken der Brabantsche Yeesten, ontdekte in deze Latijnsche kroniek eene afkortende vertaling en bewerking der Yeesten¹⁾, eene meening, die slechts deze toevoeging behoeft, dat het hs., hetwelk Matthaeus af liet drukken, thans cod. 122 der Groninger Universiteits-Bibliotheek, reeds zelf, zooals straks zal blijken, eene bewerking van minstens de derde hand is. Maar ook zoo draagt de uitgave van Matthaeus overal het duidelijk bewijs van de juistheid van Willems' opvatting, dat de vertaling der Yeesten met groote zelfstandigheid is uitgevoerd²⁾.

Ik veroorloof mij in het volgende enkele punten ter sprake te brengen, die betrekking hebben op deze Latijnsche bewerking.

1) De Brabantsche Yeesten, uitgegeven door J.F. Willems, Dl. I, Brussel 1839, Introd. p. XXX. - Die corte coronike van Brabant, uitgeg. door Ph. Blommaert, Oudvlaemsche Gedichten, Dl. I, Gent 1839, p. 84 vlgg. en door J.H. Bormans, De Brabantsche Yeesten, Dl. III, Brussel 1869, p. CXLIII vlgg., of de sterk geinterpoleerde tekst dezer korte kroniek, medegedeeld door Mr. B.J.L. de Geer van Jutfaas in den Codex Diplomaticus Neerlandicus, uitgegeven door het Historisch Genootschap, gevestigd te Utrecht, 2^de Ser., 6^de Dl., Utrecht 1863, p. 1 vlgg. zijn niet door den vertaler gebruikt.

2) Willems o.c. Dl. I en II, Brussel 1843, passim.

1.

Wanneer ontstond de Latijnsche bewerking der Yeesten?

In 1855 gaf Jhr. C.A. Rethaan Macaré eene ‘Oude Kronijk van Brabant’ in het licht³⁾ en maakte in eene bijgegeven korte

3) In den Codex Diplomaticus Neerlandicus, t.a. p. 2^de Serie, 3^de Deel, 1^ste Afd., Utrecht 1855. p, 3-85. - De bijgegeven beschouwing p. 86-88.

[p. 208]

beschouwing er opmerkzaam op, dat er tusschen de door hem uitgegeven kroniek, die ‘waarschijnlijk in het begin der 15^de eeuw’ geschreven werd, en de kroniek van Anonymus op enkele plaatsen een nauwe samenhang bestaat. Ofschoon R.M. zich niet er over uitliet, hoe ver deze samenhang gaat, er zich toe bepalende op twee overeenstemmende pagina's te wijzen, en het mij gebleken is, dat de dateering van R.M. op eene vergissing berust, daar zijn hs. eene verkorte copie is van de Brabantsche kroniek van Willem van Berchen¹⁾, zoo blijft toch de samenhang van beteekenis, daar de kroniek van Anonymus, reikende tot 1485, eerst voltooid is in 1497²⁾ en de kroniek van Berchen, loopende tot 1470, reeds omstreeks 1472 ontstond. Volgens deze data kan het niet anders, dan dat de door Matthaeus uitgegeven kroniek uit Berchens arbeid putte, en dat we den Anonymus dus onverdienden lof toezwaaien, zoo we zijne zelfstandigheid prijzen; verder dat de terminus post quem van het ontstaan van zijn werk moet gesteld worden op den tijd na 1472, en dat dan Berchen waarschijnlijk de bewerker der vertaling is.

Overwegingen echter van algemeenen aard leiden tot de gevolgtrekking, dat de kroniek van Berchen door den schrijver der kroniek ed. Matthaeus niet kan zijn gebruikt, en dat, niettegenstaande de elkaar weersprekende data, aan de kroniek van Anonymus de prioriteit toekomt.

1) Een artikel over de Brabantsche kroniek van Berchen en het hs. van den heer Rethaan Macaré verschijnt in ‘Fruins Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde’, Vierde Reeks, Dl. II, Afl. 1.

2) P. 224 der ed. Matthaeus = fol. 145 v^o van hs. 122 der Groninger Univ.-Bibl. wordt van Maria van Bourgondië gezegd: ‘defuncta est a.D. 1485 ... reliquit post se Philippum filium suum Archiducem Austriae, Burgundiae, Brabantiae etc., qui iam duxit in uxorem Joannam regis Hispaniae filiam.’ Philips de Schoone huwde 20 Oktober 1496. - De ‘Alderexcellenste Cronijke van Brabant’ vertaalde geheele stukken uit onze kroniek, ook den aangehaalden passus. De Alderexcell. Cronijke werd ‘voleyndt ... ende geprent ... Anno MCCCCXCVII, op den laetsten dach van Februarius oft Loumaent’, dus volgens onze rekening op den laatsten Februari 1498. - De voltooiing van de kroniek, die Matthaeus uitgaf, ligt dientengevolge tusschen 20 Oct. 1496 en Febr. 1498. - Het schrift van het ms., dat Matth. af liet drukken, is volgens H. Brugmans, Catalogus codicum manu scriptorum Universitatis Groninganae Bibliothecae, Groningen 1898, p. 50, van de 16^de eeuw.

[p. 209]

De kroniek van Anonymus is eene doorloopende aansluiting aan de Yeesten. Eerst waar deze ophouden, volgt eene zelfstandige voortzetting. De kroniek van Berchen¹⁾ daarentegen bestaat uit vier duidelijk af te bakenen stukken. Het eerste, beginnende bij Adam en loopende tot Karleman, ca. 600 (fol. 2 r^o-11 r^o, ed. R.M. p. 3-32), is de reproductie van eene Latijnsche kroniek, die in de 15^de eeuw doorging voor een werk van Johannes Clericus, secretarius civitatis Antwerpiensis, in werkelijkheid echter het maaksel was van twee tijdgenooten van Boendale, waarvan de een tusschen 1330 en 1350 een stamboom schreef der hertogen van Brabant van af Brabon Silvius - een, zooals beweerd werd, aangetrouwden neef van Julius Cesar - tot op Karleman, of wellicht zelfs tot op Jan III (1312-1355), de tweede iets later, maar toch nog voor 1350, den stamboom naar voren aanvulde met eene doorloopende reeks van vader op zoon van af Adam tot den legendarischen Brabon Silvius²⁾. Het tweede gedeelte, reikende van Karleman tot Jan I, van ca. 600 tot 1294 (fol. 12 v^o-34 v^o, ed. R.M. p. 32-71), omvat in hoofdzaak eene Latijnsche kroniek van ca. 1304³⁾ van een solieder karakter en afsluitende met den dood van Jan I (+ 1294). Het derde stuk van af Jan II en Jan III tot ca. 1410 (fol. 34 v^o-59 r^o, ed. R.M. p. 73-85)⁴⁾, sluit zich aan bij den text van den Anonymus voor die jaren. Het vierde gedeelte eindelijk van 1410-1470 (fol. 59 r^o-71 v^o) heb ik niet nader kunnen bepalen. - Berchens methode is een inlasschen van alles, wat hij meester kan worden, in de kronieken, die hij als hoofdbron beschouwt. En dientengevolge is de verhouding tusschen de kroniek van Berchen en die van Anonymus niet

1) Nr. 8038 der Bourgondische Bibliotheek, niet uitgegeven. - De ‘Oude Kronijk van Brabant’ ed. R.M., is naar een verkort en fragmentarisch hs.

2) Over deze beide Pseudo-Johannes Clericus hoop ik te handelen in een artikel over de ontwikkeling der Sage van Brabon Silvius, den Brabantschen Zwaanridder.

3) Nr. 8046 der Bourgond. Bibl. - Cap. 37-53 zijn uitgegeven in de Mon. Germ. SS. 25, 407 vlgg.

4) Het hs. van den heer Rethaan Macaré breekt af in het jaar 1371. Verder is er op pag. 78 ‘eene gaping wegens gemis van bladen’.

[p. 210]

moeilijk aan te geven. Kort samengevat is de verhouding deze:

In het gedeelte van Karleman tot en met Jan I toont de kroniek van Anonymus (p. 3-46) in enkele zinnen overeenstemming met de kroniek van Berchen (fol. 12 v^o-34r^o, ed R.M. p. 32-71), in het legendarische vóor Karleman in geen enkelen zin. Bij Jan II is reeds veel overeenstemmend, maar van Jan III (1312-1355), en hier van het jaar 1318 af aan, zijn de beide kronieken, die van Berchen en die van Anonymus, waar ze hetzelfde berichten, gelijkluidend, eene gelijkluidendheid, die zich over geheele zijden uitstrekt tot ongeveer het jaar 1410 (ed. Matth. p. 53-140, Berchen fol. 35 v^o - 59r^o, ed. R.M. p. 73-85)¹⁾. Van daar gaat iedere kroniek haar eigen weg.

Gesteld nu, dat de Anonymus geput had uit Berchen, dan zouden we het zeer onwaarschijnlijke geval hebben, dat Anon. eerst van het begin van zijne kroniek tot aan den dood van Jan I Boendale vertaald had, die in de eerste bewerking zijner Yeesten reeds verder ging (tot ca. 1316), en dat hij van daar af de kroniek van Berchen bijna woordelijk had afgeschreven, daarbij merkwaardigerwijze steeds datgene van Berchen zorgvuldig uitlatende, wat in Boendale niet gevonden wordt. Dit laatste verschijnsel maakt het zelfs onmogelijk, dat de overeenstemmende gedeelten der 1472 geschreven kroniek van Berchen vóor die der 1497 voltooide kroniek der ed. Matth. ontstonden.

Er zijn buitendien zeer bepaalde kenteekenen, die in de overeenstemmende gedeelten uitdrukkelijk op de prioriteit van de kroniek van Anonymus wijzen. Slechts op éene plaats behoef ik opmerkzaam te maken, daar andere plaatsen ons hetzelfde zouden leeren.

De ed. Matth. heeft op p. 57 (Gron. hs. 122 fol. 31r^o), dat de heer van Valkenburg in 1326 uit de gevangenschap bij Jan III ‘liberatus est sub certis pactis, cujus fidejussores fuerunt (zoo hs.; Matth.: fuerant) Episcopus Leodiensis, Comes Hollandiae et Gelriae’, of zooals het op p. 38 van een ander hs. der Groninger Univ.-Bibl. (nr. 123) luidt, dat een oorspronkelijkeren

1) Z. p. 209 n. 4.

[p. 211]

tekst - waarover straks - bewaart: liberatus est sub certis pactis et conditionibus, cuius fideiussores fuerunt Episcopus Leodiensis, Comites Hollandie et Gelrię’. De bisschop van Luik, de graven van Holland en Gelderland worden hier dus zonder naam genoemd. Ook een derde hs., nr. 17026 der Bourgondische Bibl., heeft op fol. 39 r^o in dezen passus voor de drie vorsten geen persoonsnaam. Bij Berchen komt de plaats echter met de namen voor: ‘fideiussores fuerunt Adolphus, episcopus Leodiensis, Wilhelmus, comes Hollandie, et Reynaldus, comes¹⁾ Gelrie (fol. 36 v^o). Deze passus kan nu òf in de drie hss. der kroniek van Anonymus verkort - dus met weglating der namen - weergegeven, òf in Berchens kroniek uit de plaats van de kroniek van Anon. voortgesproten zijn, doordien Berchen de namen er aan toevoegd. Hoe de verhouding is, beslist Boendale in V, 1530 vlgg., die omstreeks 1350 schreef: ‘Sine borghen worden, alsmen seide, Die bisscop van Ludeke der stede: Van Hollant ende van Ghelre mede Die graven waren daer oec in.’ - Zooals gewoonlijk sluiten ook hier de ed. Matth. en de hss. aan de woorden van Boendale aan - zelfs in het hs. met den oorspronkelijkeren tekst in het ‘comites’ -, zooals Boendale hebben ze geen namen voor de borgen. Heeft Berchen dezelfde Latijnsche plaats met dezelfde woorden, maar met toevoeging van namen, dan moet de vertaling zonder de namen de oorspronkelijkste zijn. Daar nu in het historisch gedeelte de kroniek van Berchen van tijd tot tijd persoonsnamen bij de titels heeft, waar de kroniek van Anon. en die van Boendale en zijnen voortzetter zulke in de overigens overeenstemmende deelen niet hebben²⁾, en de

1) Hs. R.M. heeft vele veranderingen meest van stilistischen aard, ook enkele zakelijke. Zoo hier voor ‘comes Gelrie’ ‘dux Gelrie’ (p. 75 der ed. R.M.). Gelder was echter eerst sedert 19 Maart 1339 een hertogdom, en er is hier sprake van een voorval van 1326.

2) De copiïst, die het Gron. hs. 123 schreef, voelde het gebrek aan persoonsnamen, daar hij tallooze plekken open liet, waar persoonsnamen of titels ontbraken. Ofschoon de schrijver van dit hs. in onzen passus geen plaatsen open gelaten heeft, zien we toch uit zijne eigenaardigheid, dat de archetypus der Latijnsche bewerking der Yeesten hier geen persoonsnamen had, en dus in overeenstemming was met Boendale, waar ook deze geene geeft.

[p. 212]

kroniek van Berchen nog meer biedt, wat niet bij Boendale en Anon. voorkomt - want Berchen gaarde ook uit andere kronieken -, verder de ed. Matth., de Gron. hss. 122 en 123 en het Brusselsche hs. 17026 geen enkelen zin hebben, die in de kroniek van 1304 voorkomt, wat toch bij gebruikmaking van Berchens kroniek het geval moest zijn, en daar eindelijk Berchen in de periode van voor Jan II enkele zinnen bewaart gelijkluidende met zulke, die in de kroniek van Anon. gevonden worden: zoo bevat de kroniek van Berchen voor een gedeelte eene copie of eene verwerking van de kroniek van Anonymus, m.a.w. de kroniek, die in 1497 voltooid en door Matthaeus in 1707 uitgegeven werd, was in haar gedeelte tot 1410 - want tot zoover gaat de overeenstemming met Berchen - reeds vóor de kroniek van Berchen geschreven, dus vóor 1472.

De terminus post quem is gemakkelijker te bepalen.

De twee verwante hss. nr. 123 der Gron. Univ.-Bibl. en nr. 17026 der Bourg. Bibl. reiken inderdaad niet verder dan 1410; beide eindigen met de keuze van Sigismund van Hongarije tot keizer, ‘et tunc electores Imperii iterum congregati ipsum Sigismundum unanimiter elegerunt’ (ed. Matth. p. 140). Dat het hs., dat Berchen voor zich had, eveneens slechts de stof tot 1410 bood, volgt vanzelf uit de methode, die hij er op nahield. De vraag is dus, of de oorspronkelijke Latijnsche vertaling slechts tot 1410 ging, en of zij om dien tijd wellicht reeds ontstond. Algemeen geredeneerd, is het laatste - dat de vertaling omstreeks 1410 geschreven werd - niet zeer waarschijnlijk. Want in dit geval zou de vertaler de 5 boeken der Yeesten, die van Boendale zelf waren en tot 1347 verhaalden, bewerkt hebben ten tijde, dat er nog geen voortzetting der Yeesten bestond, want het 6^de boek werd in 1432, het 7^de in 1440 voltooid. Hij had er dan op eigen hand een vervolg bij geschreven tot 1410. Daarop zou het eigenaardige feit moeten hebben plaats gegrepen, dat de voortzetter van Boendale in 1432 en 1440 weer van dat vervolg gebruik maakte, want er bestaat zulk een nauwe samenhang tusschen de Latijnsche bewerking en de Yeesten,

[p. 213]

dat de eene uit de andere moet hebben geput. Dan zou daaruit verder weer volgen, dat een latere voortzetter der Latijnsche bewerking wederom aansloot aan het gedeelte der Yeesten na 1410 met verder zelfstandig vervolg, waar de Yeesten ophielden. Gelukkig laten twee omstandigheden ons omtrent den tijd, waarin de Latijnsche bewerking ontstond, niet in twijfel. Het 7^de boek der Yeesten is ontleend aan het 6^de boek van de Dynters kroniek¹⁾, en daar de Latijnsche bewerking nergens een spoor van de latiniteit van de Dynter verraadt, maar ook in het laatste gedeelte tot 1410 nauwkeurig aansluit aan de 19 eerste cap. van het 7^de boek der Yeesten, zoo moet de Latijnsche bewerking na 1440 zijn ontstaan. En ten tweede hebben de hss. der Latijnsche bewerking alle met dezelfde woorden dezelfde toespelingen op latere tijdstippen dan 1410. Een op 1417, die, daar ze ook op dezelfde plaats bij den voortzetter van Boendale VI, 9550 voorkomt, op den tijd na de voltooiing van het 6^de boek wijst²⁾; een op 1427³⁾ en eene beslissende uitvoerige op 1449⁴⁾, die

1) Wie, zooals schrijver, het 7^de boek der Yeesten op verscheidene plaatsen vergeleken heeft met het 6^de boek van de kroniek van de Dynter, zal de volgende woorden van L.P. Gachard moeten onderschrijven: ‘Il y a, entre le dernier livre de la continuation de De Clerc et le sixième de la chronique de De Dynter, une telle conformité, quant au fond et quant à la disposition des matières, qu'il faut nécessairement que le chroniqueur flamand ait eu communication de la rédaction latine. Mais il rapporte, en outre, certains détails que De Dynter paraît avoir ignorés, ou que du moins il a passés sous silence, surtout quand il s'agit de descriptions de fêtes et de solennités publiques; et, dans ces occasions, son style plus animé prouve l'intérêt qu'il y prenait lui-même. En somme, il a tout ce qu'on trouve dans Dynterus, plus quantité de particularités curieuses qui lui sont propres.’ Geciteerd bij J.H. Bormans, Brab. Yeesten, Dl. III, Avant-Propos p. LXXXIX.

2) Ann. 1388 (Gron. hs. 123 p. 82, Bourgond. hs. 17026 f. 79 r^o, ed. Matth. p. 117): ‘comitem Clevensem, qui postea Dux creatus est.’ Vgl. Yeesten VI, 9550 ‘Die greve van Cleve, die namaels waert hertoge’. Kleef werd in 1417 een hertogdom.

3) Ann. 1407 (Gron. hs. 123 p. 91, Bourg. hs. 17026 f. 87 r^o, ed. Matth. p. 130) wordt van de zonen van hertog Anton van Brabant gezegd, dat ze naderhand hertogen waren, in aansluiting aan Yeesten VI, 267 vlgg., waar echter niet gezegd wordt, dat ook Philips hertog werd. - Jan IV was hertog van Brabant 1415-1427, zijn broeder Philips I 1427-1430.

4) Ann. 1404 (Gron. hs. 123 p. 87, Bourg. hs. 17026 f. 84 v^o, ed. Matth. p. 126) komt de schrijver in eene genealogische beschouwing, overgenomen uit Yeesten VI cap. 103 en dan verder aansluitende bij vs. 11268, te spreken op de beide gelijktijdige pausen Eugenius IV en Felix V en dat, na den dood van Eugenius, Felix V, d.w.z. Amadeus VIII van Savoyen, in de handen van paus Nicolaas V afstand deed van zijne aanspraken. Dit geschiedde in 1449. - Bij Berchen staat de passus f. 51 v^o.

[p. 214]

ook bij Berchen met dezelfde woorden in dezelfde omgeving gevonden wordt, zoodat het gedeelte tot 1410 eerst na 1449 werd geschreven. - De eerste Latijnsche bewerking ontstond dus tusschen 1449 en 1472.

2.

En dat die eerste Latijnsche bewerking, niettegenstaande ze na 1449, dus minstens negen jaar na de voltooiing van het 7^de boek der Yeesten, geschreven werd, afsloot met het jaar 1410, met vs. 2430 of cap. 19 en niet met vs. 18186 of het einde van het 7^de boek, daaraan valt niet te twijfelen. Van de drie hss., die ik heb leeren kennen, reiken er twee onafhankelijk¹⁾ van elkaar tot 1410; het derde - nr. 122 der Gron. Univ.-Bibl., uitgegeven door Matthaeus - heeft in ieder geval eene voortzetting, want het sluit met 1485 en de voortzetting werd voltooid in 1497. Verder hebben we Berchens overeenstemming tot 1410. En ten slotte heeft nr. 123 der Gron. Univ.-Bibl. eene bijzondere bewijskracht.

Van de drie hss. namelijk is het Gron. hs. 123 de zorgvuldigste copie van het oorspronkelijke, ja alles leidt er toe aan te nemen, dat de schrijver het oorspronkelijke voor zich gehad heeft. Hij noemt zijn werk op het eerste blad een afschrift: ‘Brabantiae Chronicon ad annum Christi CIƆ CCCCX, au(t)hore ... monacho Affligemensi’, met opengelaten plaats voor den naam van den oorspronkelijken bewerker. De zorgvuldigheid van deze copie blijkt uit het volgende: 1. de tekst stemt uitvoeriger en nauwkeuriger dan die der twee andere hss. met Boendale en contin. Boendale overeen²⁾; 2. eveneens met Berchen, die dit hs. niet gebruikte³⁾; 3. na het verhaal van de verovering

1) Z. vlg. p.

2) Z. bijv. beneden p. 219 vlg. den passus over Karleman.

3) Het is met eene jongere hand geschreven. - H. Brugmans noemt het in den Catalogus der hss. der Gron. Univ.-Bibl. p. 50 16^de-eeuwsch.

[p. 215]

van Waleve (1347), waarmede Boendale het 5^de boek eindigt, begint alleen dit hs. een ‘liber secundus’, zoodat de archetypus de scheiding kende tusschen Boendales werk en den arbeid van diens voortzetter, want het jaar 1347 is voor zich geen jaar van beteekenis, dat tot eene afsluiting van een boek had kunnen aanleiding geven; 4. overal laat de copiïst in zijn met eenige zorg geschreven hs. grootere en kleinere plekken open voor latere inlasschingen van namen, titels, dateeringen, grafschriften en andere aanvullingen, en dat die openlatingen van hem afkomstig zijn, toonen zoowel enkele invullingen in het hs., als ook het verschijnsel, dat de beide andere hss., die eveneens de namen enz. niet hebben, er nooit een plaats voor open laten. En bij deze nauwkeurigheid is het dus in verband met Berchens bron en met hs. 17026 der Bourg. Bibl., die zooals Gron. hs. 123 slechts tot 1410 reiken, van bijzonder gewicht, dat de copiïst uitdrukdrukkelijk in den titel aangeeft, dat hij een kroniek van Brabant tot 1410 biedt, geschreven door een monnik van Afflighem. De oorspronkelijke Latijnsche bewerking reikte dus slechts tot 1410, d.i. tot cap. 19 van het 7^de boek der Yeesten.

Het Brusselsche hs. 17026 - om ook over de beide andere hss. een kort woord te zeggen - is veel minder zorgvuldig. Het laat uit en heeft schrijffouten. Wanneer Boendale bij den heer van Valkenburg in 1326 zegt, dat deze naar Gennep gebracht werd in een gevangenis, en dan V, 1525 zich aldus uit: ‘In sijn vast prisoen daer, Daer hi in lach wel twee jaer, Eer hi ute mochte comen, Te sinen groten onvromen, Op grote vaste sekerheide ..., en men daarvoor in het Gron. hs. 123 p. 38, evenals bij Berchen fol. 37 r^o vindt: ‘duci in Castrum Genepię, ubi in forti custodia erat spacio duorum annorum; post hęc liberatus est sub certis pactis et conditionibus ...’ dan laat het Bruss. hs. dit ‘et conditionibus’ weg. - Zegt Boendale V, 1052, dat dezelfde heer van Valkenburg in 1318 gevangen werd gezet in ‘Nideghe’, en heeft het Gron. hs. 123 p. 35 daarvoor Nijderge (= Nijdecge), Berchen fol. 35 v^o Nydegghen, dan vindt

[p. 216]

men daarvoor in het Bruss. hs. 17026 een onherkenbaar Miderghe, enz. - Het hs. is klein 4^o, uit het einde der 15^de eeuw. Waar er slechts gelegenheid toe is, bezigt de copiïst eene afkorting. -

Het hs. 122 der Gron. Univ.-Bibl. bevat nog eene voortzetting van de Latijnsche bewerking na 1410. Voor het gedeelte tot 1410 werd ten grondslag gelegd de tekst, zooals het Brusselsche hs. hem geeft (‘et conditionibus’ bijv. is uitgelaten, ‘Miderge’ heet het kasteel van 1318). De uitlatingen zijn talrijker en omvangrijker dan in het Bruss. hs.¹⁾. De voortzetting is eerst eene verdere verkortende vertaling van het 7^de boek der Yeesten. Dan volgt eene voortzetting op eigen hand. Uitgegeven is dit hs. door A. Matthaeus (z. boven). De Alderexcellenste Cronijke van 1498 (n. St.) heeft voor een groot gedeelte den tekst van deze bewerking in de volkstaal overgezet. -

Waar Gron. hs. 123 meer heeft tegenover hs. 122 en Bruss. hs. 17026, daar heeft ook Berchen dit meerdere²⁾.

1) Z. beneden p. 219 vlg. den passus over Karleman.

2) Een enkel bericht geeft Berchen verkort weer. Zoo de onlusten te Leuven en te Brussel in 1360 op f. 48 r^o (ed. R.M. p. 82) in weinige regels, zich aldus verontschuldigend: ‘sediciones ...., quarum historie processum hoc brevitatis gratia duxi pretermittendum’. In het Gron. hs. 123 neemt het verhaal van die onlusten verscheidene zijden in beslag, p. 65-68, evenzoo in de ed. Matth., p. 91-95; uitvoeriger ook in de Yeesten, VI, 4407 - ca. 5100.

3.

De vraag doet zich voor, of de Brusselsche ‘pensionarius advocatus’ Peter de Thimo³⁾ aan deze Latijnsche bewerking een aandeel had. ‘Die Alderexcellenste Cronijke’ van 1498 (n. St.) en later zegt namelijk in hare inleiding, dat ze hare stof ook getrokken heeft ‘sonderlinge uten Croniken van Brabant, die ten eynde vergadert sijn yerst van meester Janne de clerc van Antwerpen, ende dairna van den eerwerdighen heere meester Peeter

3) Z. over Peter de Thimo thans: J.F. Kieckens S.J., Pierre de Thimo, in Annales de l'Acad. Roy. d'Archéologie de Belgique, t. XLIX (1896) p. 431-496, t. L (1897) p. 57-213. De Thimo had het ambt van advocaat der stad Brussel van 1424-1474.

[p. 217]

vander Heyden, tresorier vander kercken Sinte Goedelen in Bruessel, die de latijnsche Cronike int lange stelde ende lietse voortmaken in dietscher rymen in VII. boecken tot hertogen Karels van Bourgoignen ende Brabant tijden’. Daar de Alderexc. Cronijke voor een groot gedeelte de vertaling is van het werk van Anonymus in de gestalte van 1497, zoo loopt men gevaar door de aangehaalde woorden Peter de Thimo voor den Anonymus te houden. De ‘latijnsche Cronike, die meester Peeter vander Heyden int lange stelde’ kan toch wel geen andere zijn dan de zoogenaamde ‘Historia Brabantiae Diplomatica’, waarvan Reiffenberg in 1830 het begin heeft uitgegeven¹⁾, en die de Thimo eenige maanden voor zijn dood in zijn testament aangaf als ‘quator libros per ipsum testatorem compositos, Historias diversas, privilegia et statuta Brabancie et eiusdem opidi (sc. Brussel) continentes’²⁾. Maar dat begin stemt ook in niet éene regel overeen met de woorden van Boendales Yeesten of met een van de zooeven besproken Latijnsche hss. Ook citaten uit andere gedeelten, die bij Willems en in de studies van P.F.X. de Ram worden aangetroffen, worden niet in de Latijnsche bewerking der Yeesten gevonden. Nu is verder onjuist, wat de auteur der Alderexc. Cronijke beweert, dat het 7^de boek der Yeesten tot in den tijd van Karel den Stouten reikt; geen hs. der Yeesten gaat verder dan ‘Vanden tweeden hertoghe Philips, van sijnre moghentheit, van sinen titelen, van sinen vrouwen ende van sinen sone den Greve van Charlois’ (b. VII cap. 149. ed. Bormans p. 682), voor zoover men daarvan wist in 1440. En of de schrijver der Alderexc. Cron. wel de bevoegde beoordeelaar was, is des te twijfelachtiger, daar hij de Latijnsche bewerking der Yeesten wel nauwelijks uit de eerste hand leerde kennen, want hij volgde de kroniek van 1497, die eene bewerking van minstens de derde hand is. En dat de

1) Petri a Thymo Historia Brabantiae Diplomatica ed. F.A.F.T. Baro ab Reiffenberg, T. I, Brussel 1830. Verder is tot heden niets uitgegeven. Wel hier en daar uittreksels, zoo bij Willems en hij P.F.X. de Ram, de een in zijne uitgaven, de ander in zijne studies over de graven van Leuven en de hertogen van Brabant.

2) Kieckens, t.a.p.t. L p. 204 vlg. Over het werk zelf ibd. p. 139 vlgg.

[p. 218]

Thimo, de kenner van de Dynters kroniek¹⁾ en de samensteller van eene Brabantsche geschiedenis, die voor het grootste gedeelte uit oorkonden bestaat²⁾, het in de jaren 1449-1472, nadat hij reeds een kwarteeuw toegang had tot de verschillende charters en registers, zich zou hebben beperkt tot eene verkortende vertaling zonder een enkel diplomatiek stuk in den oorspronkelijken vorm, is bij de zelfstandigheid zoowel van de Thimo als van Anonymus zeer onwaarschijnlijk. En hechten we geloof aan de woorden van het Gron. hs. 123, dat de auteur een monnik van Afflighem was, dan vervalt iedere gedachte aan de Thimo, daar deze sedert 1418 onafgebroken in Brussel woonde³⁾, en in zijn testament, waarin hij verschillende plaatsen, inrichtingen en personen beschenkt, de naam Afflighem zelfs niet voorkomt⁴⁾. Ik geloof dus te mogen constateeren, dat de Latijnsche bewerking niet van de Thimo afkomstig is. Evenmin eene voortzetting tot 1485, daar de Thimo 26 febr. 1474 stierf, en van de voortzetting geldt, wat we van de oorspronkelijke bewerking opmerkten⁵⁾.

1) Dat de Thimo de Dynter en zijn werk gekend heeft, is zeker. Beiden woonden in Brussel. Beiden stonden in nauwe betrekking tot Philips den Goeden, de een als secretaris, de ander als raadsman. Beiden hadden gelijksoortige studiën. De Dynter was verder door zijn huwelijk met Hildegonde van Olmen een nauwe bloedverwant van de Thimo (Kieckens o.c.t. L p. 494-496). De Dynter stierf 1448.

2) Kieckens, t.a.p.t. L p. 140 vlg.

3) Kieckens passim.

4) Afdruk van het testament bij Kieckens, t.a.p.t. L p. 192-206.

5) Over de verhouding der voortzetting en de Thimo is herhaaldelijk gehandeld. Vgl. Willems o.c. Dl. II p. V vlgg.; Bormans o.c. p. IV vlgg.; Kieckens o.c.t. L p. 147-150.

4.

Welk hs. der Yeesten lag aan de oorspronkelijke vertaling ten grondslag?

Drie plaatsen wijzen op het hs., dat Willems C noemde⁶⁾,

6) Ik mag er wel aan herinneren, dat J.H. Bormans in zijne uitgave van het 7^de boek der Yeesten (Brussel 1869) de hss. met andere letters noemt dan Willems. Het Tongerloosche hs. heeft Bormans niet kunnen inzien en dus heeft hij daarvoor geen letter. Bij hem is C het hs., dat het 6^de boek in autograaf, het 7^de boek in afschrift van de 16^de of 17^de eeuw brengt. Nochtans kende Bormans den inhoud van Willems C, daar het 7^de boek van Bormans C een afschrift van het 7^de boek van het Tongerloosche hs. is, en hij in een door hem D genoemd hs. een afschrift had, dat door den abt Heylen in de 18^de eeuw naar het Tongerloosche hs. gemaakt is. Bormans o.c. p. LXXXVIII.

[p. 219]

dat vroeger in Tongerloo was, en dat na eenige wederwaardigheden thans in het bezit der Stadsbibliotheek van Antwerpen is, waar het het nr. 15828 draagt. Of, indien niet C, dan toch een hs. dat bijna gelijkluidend met C was en in den loop der tijden verloren is gegaan.

1. In Boendale I vs. 235 vlgg. is sprake van Karleman, den vader van Pepijn van Landen. Bij deze hebben slechts het hs. B (voltooid den 15 Mei 1444 door Heinricus van den Damme voor de stad Brussel)¹⁾ en het hs. C (geschreven in de tweede helft der 15^de eeuw)²⁾ den passus (ed. Willems Dl. I p. 11, hs. C fol. 8 r^o col. 1): ‘Ende was daer een prince (B: heere)

1) Willems o.c. Dl. I p. XXV; Bormans o.c. p. 687 vlg.

2) Willems ibd. p. XXVII. - Misschien kan het ontstaan van het hs. vrij nauwkeurig gedateerd worden. Geschreven is het na 1440, want het bevat ook het 7^de hoek, dat 1440 voltooid werd, en het is niet het autograaf van den vervaardiger van het 6^de en 7^de boek. Waren we nu zeker, dat het eens in het klooster te Tongerloo werd geschreven (naar Willems o.c. I p. XXVII is dit niet het geval en naar p. XXIX wel), dan moest het op zijn laatst ontstaan zijn in 1457. Want in de 15^de eeuw streefde men er te Tongerloo naar, fraaie hss. te verwerven, en in de rekenboeken van het klooster van 1457 staat als post geboekt, dat de toenmalige abt Van der Voren de kronieken van Brabant, van Vlaanderen en van Frankrijk liet afschrijven en wel op francin (z. Fr. Waltman van Spilbeeck, De Abdij van Tongerloo, Lier en Geel 1888, p. 312). Nu voldoet het hs. C aan den eisch van het klooster en aan den post in de rekenboeken. Het is van fijn pergament, zonder afwisseling met papier, en van het begin tot het einde door dezelfde hand zeer zorgvuldig en met duidelijke letter geschreven. Iedere regel begint met een groote letter, die een weinig van den regel naar voren staat, zwart met rooden doorhaal. De opschriften boven de capittels eveneens rood, en zelfs de eerste letter van iederen regel van een opschrift nog groot. In die opschriften is ook aan den inhoud bijzondere zorg besteed, want ze omschrijven breedvoerig wat een capittel bevat; enkele opschriften zijn dientengevolge zeer lang (op f. 167 v^o komt een opschrift van 15 regels voor). - Maar dit alles is voor de dateering waardeloos, zoolang we niet weten, of het hs. C in Tongerloo ontstond. - Dat er fol. 114 v^o (z. ben.) sprake is van Jan IV. van Armagnac (+ ca. 1450) als nog in leven zijnde, spreekt niet tegen het jaar 1457. Vgl. p. 221 n. 4.

[p. 220]

bekant: Dese was hebbic vernomen Van desen heeren van Troyen comen’ (= de Fransche koningen), waarop ze dan, zooals de andere hss. verder gaan - ik citeer volgens C - ‘Wanneer oft hoe hi verschiet, Dies en vindic bescreven niet; Maer te Landen hi te wonen plach Op eene stede, daer men mach Sien staen een oude hofstadt, Ende Landen heet noch dat’. In overeenstemming met deze woorden heeft Anonymus volgens het Gron. hs. 123 p. 2: ‘hic a principibus et heroidibus Troianis descenderat. Sed qua morte perfunctus fuit vel quo ordine vitam terminavit temporalem, mihi per historiam compertum non est. Verumtamen apud Landen habitare consuevit, ubi adhuc antiqua mansio consistere videtur’¹⁾. M.a.w. de Latijnsche bewerking bevat de opmerking, die slechts in de hss. B en C der Yeesten voorkomt, dat Karleman van Trojaanschen oorsprong was, ofschoon de Latijnsche tekst eenen veel algemeeneren zin heeft, wat echter bij de zelfstandigheid van den Anonymus niet bijzonder opvalt.

2. In het 6^de boek der Yeesten is vs. 715 vlgg. in alle hss. sprake van koning Johan den Goeden van Frankrijk (1350-1364) en diens vier zonen en eene dochter. Van den derden zoon Jan, hertog van Berry, luidt het in het autograaf²⁾ van den continuator van Boendale vs. 777 vlg: ‘Hi wort out ende seere bedorven, Maer sonder oer is hi ghestorven’. Het hs. C heeft daarvoor fol. 114 v^o col. 2: ‘Twee dochteren hadde hi sekerlike, Daer doutste aff hadde den greue ricke Van Savoyen getruwt tot eenen man’, waarop dan een passus van 45 regels volgt, die van de echtverbindingen dezer dochters en harer kinderen handelt³⁾. Ook het hs., dat Willems aan zijne uitgave der vijf eerste boeken ten grondslag legde, en dat hij in Dl. I zonder letter

1) Evenzoo in hs. 17026 (fol. 2 r^o) der Bourgond. Bibl.; alleen ‘et heroidibus’ ontbreekt. - Gron. hs. 122 en dus ook ed. Matth. p. 3 heeft alleen: ‘Hic a Principibus Trojanis descenderat, habitareque apud Landen consueuit’; gelijk men ziet, eene opzettelijke afkorting.

2) Willems o.c. Dl. II p. VIII; Bormans o.c. p. IV.

3) Willems beweert Dl. II p. 26 in een noot, dat de passus in hs. C tweemaal gevonden wordt. Dit is eene onjuistheid.

[p. 221]

liet, in Dl. II echter A noemt en dat ik A₁ wil noemen, omdat Willems in Dl. I met A een ander hs. aanwees van omstreeks 1400, en zonder 6^de en 7^de boek dus, - ook hs. A₁, geschreven tegen het einde der 15^de eeuw¹⁾, heeft dezen passus, maar op een verkeerde plaats, eerst na vs. 820, waar de uitweiding zonder samenhang staat. En wederom is deze genealogische opmerking in de Latijnsche bewerking opgenomen. (Gron. hs. 123 p. 52, vgl. ed. Matth. p. 75, Bruss. hs. 17026 fol. 51 r^o, Berchen fol 42 r^o:) Hic laudabilis Princeps (sc. Johannes Dux Bituricensis) gemino pollebat virore filiarum, quarum seniorem duxit in uxorem Comes Sabaudię ...²⁾, unde prodijt filius Amadęus ..., qui ei in Ducatu successit. Cuius mater mortuo viro suo nupta est ... Comiti Erminiacensi, qui post modum tumultu populari anno ... Parisijs est occisus, [dum homines Johannis audacis Ducis Burgundie per noctem civitatem intraverunt per portam sancti Germani, quam cives eis ultro aperuerunt, ubi et plurimi alij neci dati sunt] ...³⁾ Alia filia Ducis Bituricensis copulata fuit ... comiti d'Eu sive ..., qui habuerunt filium, successorem Principatus sui, et filiam, quam postea duxit in uxorem Philippus Burgundus, Comes Nivernensis, qui post modum anno 1415 in bello vel pręlio ... contra Anglicos cum Anthonio fratre suo Duce Brabantie occubuit, ubi multi nobiles et milites aurati corruerunt, et Dux Aurelianus captus est. Comitissa vero d'Eu post mortem mariti nupsit seniori filio Ducis de ... de Bourbon et successit genetori suo in Ducatu’.⁴⁾

1) Willems Dl. I p. XXII; Dl. II p. IX.

2) Gron. hs. 123 laat plaatsen open voor later in te vullen namen etc. Zie over dit hs. boven p. 214 vlg.

3) [ ] Bijvoeging van Anonymus of van den copiïst van Gron. hs. 123.

4) In hs. C der Yeesten luidt de passus aldus (fol. 114 v^o col. 2): ‘Twee dochteren hadde hi sekerlike, Daer doutste aff hadde den greue ricke (hs.: Ricke) Van Savoyen getruwt tot eenen man, Die eenen sone aen haer wan, Die Amedeus werdt geheeten. Hi bleeff greue, dat suldi weten, Van Savoyen na siins vaders doot; Daer na werdt hi hertoge groot Van Savoyen gemaect, segghic dy. Sijn moeder, die dochter van Barry, Nam tot eene man daer naer Den Graue van Armenyac, dats waer, Die namaels, dat sy v verclaert, Te Parijs verslagen waert. Daer af hadde sy oic eenen sone. Na de doot sijns vaders bleef die gone Greue van Armenyack geheeten. Die leefde noch, dat sůldi weten, Doemen dese coronike bescreeff (Jan IV van Armagnac volgde zijn vader in 1418 op, hij stierf tegen 1450, vgl. Art de Vérifier les Dates 8^o t. IX, 314. Dat stuk werd dus geschreven na 1450). Dander dochter, die van Barry bleeff, Hadde te manne van moede vrij Den ghenen van Dien (Anon: Eu), daer af dat sy Hadde eenen sone, die alnv es (hs.: ee) Graue van Dien, des zijt gewes. (Karel van Artois, graaf van Eu + 25 Juli 1472, vgl. Art d.V.l.D. XII, 461). Een dochter oic hi aen huer wan. Die hadde getrůwt tot eenen man Den Greue van Nyvers, hoert gewagen, Die voir dIngelsche bleeff verslagen, Maer eer verslagen bleeff die man, Twee zonen dat hi aen haer wan. Ic sal v namaels noch verclaren, Waer aff dat sy heeren waren, Maer ic laet dat achter bliuen. Dese vrouwe, daer wi nv aff scriuen, Troude na die doot van hueren man Philippe de vrome, houdt v daer an, Van Bourgoengien wide becant, Die nv es hertoge van Brabant. Maer huere moeder, dat segghic dy, Des hertogen dochter van Barry, Troude na huere yerste mans doot (fol. 115 r^o:) Den Graue van Cleremont, verstaget bloot, Tshertogen van Burboen oudste sone. Hertoge wart daer na diegone Van Borboen, ende in eenen strijt Bleeff hi voir dIngelsche, des zeker sijt. Eenen sone hi aen hůer wan, Hertoge van Borboen es hi nv dan (Karel I van Bourbon, graaf van Clermont, + 4 Dec. 1456, vgl. Art de V.l.D. X, 341 vlg.). Deze regels ontstonden dus tusschen 1450 en 4 Dec. 1456. Ze komen voor in het 6^de boek. Het is dus zeer wel mogelijk, dat dit hs. te Tongerloo geschreven en in 1457 voltooid werd. Vgl. boven p. 219 aanm. 2.

[p. 222]

3. Nog een derde punt wijst ons naar hs. C. Alleen het Tongerloosche hs., Willems C¹⁾, heeft in het 7^de boek als 4^de cap. een stuk van 534 vs. handelende van de onlusten, die ten tijde van Jan van Beieren te Luik plaats hadden (Yeesten, Dl. III p. 691-707). Ook dit gedeelte komt uitvoerig bij Anon. voor (Gron. hs. 123 p. 91 midden - 93 ben.; ed. Matth. p. 130 midden - 134 boven), juist ter plaatse, waar het in C gevonden wordt.

Van de drie aangehaalde plaatsen komt de laatste alleen in C voor; die van de Trojaansche herkomst van Karleman ook in B, en die van de dochters van Jan van Berry ook in A₁; te zamen worden ze echter alleen in hs. C gevonden. De passus van de dochters van Jan van Berry is overigens niet gemaakt ten tijde van hs. A₁, geschreven tegen het einde der 15^de eeuw²⁾,

1) Ook in het hs., waarin hij het autograaf van het 6^de boek der Yeesten gebonden is een afschrift van het 7^de boek uit de 16^de of 17^de eeuw. Dit afschrift is echter volgens Bormans o.c. p. LXXXVIII eene copie van het 7^de boek, zooals het in het Tongerloosche hs., Willems C, voorkomt.

2) Willems o.c. Dl. I p. XXII.

[p. 223]

want er is sprake van ‘Philippe de vrome ... van Bourgoengien ..., die nv es hertoge van Brabant’, en, zooals ik reeds boven aangaf, is de nauwkeurigere dateering ‘tusschen 1450 en 4 Dec. 1456’¹⁾. De copiïst van A₁, broeder ‘Anthonijs van Berghen op ten Zoom’, had zonder twijfel een hs. voor zich, waarin de passus op een ingelegde strook zich bevond, want hij plaatste hem verkeerd, eerst na vs. 820. Maar ook het hs., dat broeder Anthonijs afschreef, kan Anon. niet gebruikt hebben. De opmerking van de Trojaansche herkomst, het bericht van het begin der onlusten te Luik ontbreken. Buitendien zijn enkele dingen anders dan bij Anon. Zoo laat A₁ IV, 471 Hendrik I van Brabant in 1202 tegen Adolf van Gelder trekken, in plaats van tegen Otto van Gelder, zooals in de hss. B, C en D²⁾, en ook bij Anon. (Gron. hs. 123 p. 24, ed. Matth. p. 37). - IV, 235 noemt A₁ den tegenstander van Godfried III ‘van Grimberghen Godevaert’, de andere hss. en Anon. Gheraert, enz. - Anon. kan verder hs. B, ofschoon het 1444 voltooid werd, niet gebruikt hebben: niet alleen, dat daarin de genealogie der dochters van Jan van Berry (6^de boek) en de onlusten te Luik (7^de boek) ontbreken, maar de stichting van het klooster Afflighem, die in de andere hss. in het 4^de boek staat, wordt in B in een iet of wat anderen samenhang in het 3^de boek gevonden; Anon. volgt daarin hs. C. - En dat niet de copiïst van C uit de Latijnsche bewerking de besproken uitweidingen heeft overgenomen, dus dat er geen omgekeerde verhouding bestaat, blijkt uit verschillende dingen. De Latijnsche bewerking bericht (z. bov. p. 213 aanm. 4) hoe tot groote vreugde der Christenheid de tegenpaus Felix V - vroeger Amadeus VIII van Savoye - in de handen van Nicolaas V afstand deed van zijne aanspraken (1449), maar hs. C spreekt in het 6^de boek vs. 11262-11268 van Felix V, zooals in den tekst, die ons reeds door den continuator

1) p. 221 noot 4.

2) Hs. van Afflighem, thans slechts het 4^de en 5^de boek bevattende, vgl. Willems Dl. I p. XXIX.

[p. 224]

van Boendale geboden zal zijn¹⁾. Het zwijgt dus van het schisma. En toch zou men mogen verwachten, dat de copiïst, de Latijnsche bewerking voortdurend ter vergelijking opnemende, dan ook de opmerking van Anon., hoe het schisma ontstond en eindigde, zou hebben overgenomen. Had C de opmerking over de Trojaansche herkomst van Karleman uit de Latijnsche bewerking, dan zou dit hs. zeker niet aangeven, dat de afstamming door de Fransche koningen liep, en buitendien had B deze uitweiding in 1444 reeds. En hoe veel uitvoeriger is hs. C niet in de beide andere uitweidingen! tal van bijzonderheden weet het te verhalen van het begin der onlusten te Luik. En soortgelijke trekken. - De Latijnsche bewerking is dus tusschen 1449 en 1472 gemaakt naar hs. C of - naar een hs., dat zeer nauw met C in verband stond.

Want het behoeft niet hs. C geweest te zijn. Op enkele plaatsen wijkt Anon. van C af. IV, 639 heeft C, dat Hendrik I van Brabant drie jaar na den slag bij Bouvines met Hugo van Luik zich verzoende, de andere hss. en Anon. (Gron. hs. 123 p. 25, ed. Matth. p. 40) vier jaar. - IV, 310 zegt hs. C, dat Albert, zoon van Godfried III en bisschop van Luik, den marteldood stierf te Luik, zoo ook hs. A, B en D, maar A₁ en Anon. (Gron. hs. 123 p. 23 en ed. Matth. p. 36) geven te recht Reims aan. - Verder heeft C drie stukken ‘voorwerk’,

1) In de vs. 11262-11268 van Willems uitgaaf is sprake van Amadeus VIII van Savoye: ‘hem selven heeft hi begheven Tot geesteliken levene, ic seker ben, Soe dat hi bi der conscilien Van Basele namaels, si u verclaert, Paus van Rome ghecoren waert, Ende wort bi namen aldus gheheten Felix de vijfte, suldi weten’. De verkiezing van Amadeus van Savoye tot paus had plaats in 1439! en het 6^de boek der Yeesten is voltooid in 1432, zooals vs. 11968 uitdrukkelijk aangeeft. Niettegenstaande dezen datum neemt Willems de vs. 11262-11268 als deelen van het oorspronkelijke 6^de boek op. In zijne Inleiding van het 2^de Deel der Yeesten p. VIII vermeldt hij, dat er in het autograaf ‘quelques feuilles interposées’ voorkomen ‘d'une écriture moderne qui remplacent des feuillets perdus’. Ik weet niet, of de passus op zulk een ingelegd blad staat. Is dit niet het geval, dan bewijst het, dat de schrijver van het 6^de boek nog na 1439 corrigeerde en bijvoegde. Hs. B (1444) heeft den passus niet. Dus is hij wel niet van Boendales voortzetter.

[p. 225]

zooals Willems ze noemt, waarvan het tweede een avontuur uit het leven van Jan I in Frankrijk, het derde een waagstuk van Jan III in de kerk van Brauweiler bericht, beide stukken reeds in dezelfde rijmen voorkomende in de kroniek van Hennen van Merchtenen van 1414¹⁾, maar geen spoor wordt daarvan bij den Anonymus aangetroffen. - Daar echter de veranderingen bij Anonymus in den regel zelfstandige opvattingen zijn en Anon. niet alles overnam, wat in de Yeesten gevonden wordt, zoo is het aangehaalde bij de groote zelfstandigheid van Anon. niet in strijd met de gevolgtrekking, dat Anon. inderdaad C gebruikt heeft.

1) Hennen van Merchtenen's Cornicke van Brabant (1414), uitgegeven door Guido Gezelle, Gent 1896, vs. 2878-2953, vs. 3235-3300. Vgl. het Voorbericht van den uitgever p. 10 vlg. en p. 15 vlgg.

5.

Volgens den copiïst van het Gron. hs. 123 was de auteur der Latijnsche bewerking een monnik van Afflighem (tusschen Brussel en Aalst). Den naam van den schrijver kende hij niet, want hij liet er een plek voor open. - Niettegenstaande zijne uitdrukkelijke verzekering, dat de bewerking te Afflighem plaats had, moet de copiïst zich hierin vergist hebben. Er komen namelijk in de Latijnsche bewerking bij het verhaal van de stichting van Afflighem (1083) enkele bijzonderheden voor, die niet van een monnik van Afflighem kunnen zijn. - Constateeren we allereerst, dat ook voor dit stuk weer Anonymus de Yeesten op den voet volgt²⁾. Het ‘Chronicon Affligemense’, dat na 1122 uit ‘narrationibus fratrum, qui rebus ab initio interfuerunt et chartis in archivio coenobii asservatis’ ontstaan was³⁾, of het in of kort na 1163, in ieder geval voor 1189⁴⁾ geschreven ‘Auctarium Affligemense’ der kroniek van Sigbert heeft hij niet ingezien. Een enkel voorbeeld. De stichters van Afflighem,

2) Yeesten IV vs. 75-150, Gron. hs. 123 p. 22, ed. Matth. p. 34.

3) Migne, Patrol. lat. t. 176 col. 813 (naar Mon. Germ. SS. 9, 407).

4) De continuator gaat tot 1163 en Hendrik II van Engeland (1154-1189) wordt als eerst kort regeerende genoemd, ‘hunc, qui modo regnat’ (bij het jaar 1154).

[p. 226]

vijf ridders, die vroeger een rooverleven geleid hebben, komen van Keulen terug, van den hlg. Anno. Het Chron. Afflig., dat overigens zes ridders aangeeft, zegt¹⁾, dat ze te Afflighem aankomende bij zich hadden ‘tres panes, unum caseum cum paucis ferramentis’. Het Auctar., dat vijf ridders noemt, spreekt²⁾ van ‘panes tres, dimidium caseum et pauca ferramenta’. Boendale is in overeenstemming met het Auctar., maar verwisselt ‘ferramenta’ met ‘frumentum’. De vijf ridders hebben volgens hem ‘enen halven case ende drie broot, Ende een deel corens niet groot’. En in dezelfde volgorde (kaas-brood-koren) en met dezelfde fout (koren in plaats van ijzer gereedschap) biedt ook Anon. zijne mededeeling ‘.... quinque milites ... non attulerunt nisi ... dimidium caseum et tres panes et frumentum modicum’³⁾. Daar dus ook hier weer, zooals in zoo menig gedeelte, Boendale de bron is van Anonymus, zoo worden toevoegsels en uitlatingen van hem van beteekenis: in het verhaal van de stichting van Afflighem moet in de afwijkingen de monnik van Afflighem herkenbaar zijn. - Ik bespreek drie afwijkingen.

1. Boendale zegt, dat de man, die de vijf roofridders bekeerde, ’Vrederijc’ heette, ‘een monnec ... van Sent Peters te Ghint’. Anonymus heeft daarvoor ‘monachus quidam de monasterio Sancti Petri Gandavensis’. Ofschoon Boendale den Gentschen monnik uitdrukkelijk met den naam ‘Vrederijc’ noemt, laat Anon. dien naam uit en zet daarvoor in de plaats het onbepaalde ‘monachus quidam’. Al was het ook in de kloosterherinnering van Afflighem zoover gekomen, dat men den naam van den man niet meer kende, die tot de stichting van het godshuis aanleiding gaf, zoo zou toch in dit geval het kloosterpatriotisme wel niet zoo licht den naam, dien de Yeesten boden, opgegeven hebben, daar de Yeesten voor den bewerker een autoriteit waren. En het is zeer twijfelachtig, of men in het klooster dien naam niet meer kende, die in de 12^de eeuw geboekt was. Zoowel in de voortzetting van Sigbert

1) Migne, Patrol. lat. t. 166 col. 815.

2) Migne o.c.t. 160 col. 282.

3) Zelfs het ‘ende ... ende’ is bij Anon. ‘et ... et’.

[p. 227]

als in het Chronicon, beide ontstaan in Afflighem, heette de monnik van Gent ‘Wedericus’, in het Chron. met de bijvoeging van ‘sacerdos et monachus Sancti Petri Gandensis’. De verandering van een ‘Vrederijc’ of ‘Wedericus’ in een ‘monachus quidam’ wijst op een man, die er weinig belang in stelde dien naam te bewaren, wijst dus op een man, die niet met Afflighem in verbinding stond.

2. Boendale noemt het klooster kortweg ‘Afflighem’. Eene nadere geografische bepaling achtte hij niet noodig. Anon. zegt echter ‘monasterium de Afflighem, quod situm est inter Bruxellum et Alostum’. Deze geografische aanvulling toont aan, dat Anon. niet van zijn klooster spreekt, het was een voor hem vreemde plaats, van daar de bijgevoegde geographische bepaling.

3. Boendale zegt niet, wie de eerste abt van het klooster was, Anon. daarentegen wel: ‘Vir vitae venerabilis Fulgentius’ met de bijvoeging ‘ad quem Franco monachus suus scripsit pulchrum et valde mirabile opus, quod intitulatur De gratia Dei’. - Had Anon. deze wetenschap gehad uit Afflighem, was hij daar zelf monnik geweest, dan zou hij, d.w.z. een bewerker, die, waar het er op aankwam, stilzwijgend verbeterde, zich niet beperkt hebben tot een ‘Franco monachus suus’, want Franco, de schrijver van het ‘pulchrum et valde mirabile opus’, bracht zijn werk ten einde, toen hij reeds abt geworden was, na den dood van Fulgentius. Hoe Anon. aan zijne wetenschap kwam van ‘Franco monachus suus’, is niet moeilijk in te zien: hij moet het werk van Franco vroeger gelezen of daarvan gehoord hebben, want Franco zegt daarin aan het einde: ‘suscepi hoc (De gratia Dei) jubente venerabili patre nostro, florentis tunc in Christi religione Affligemensis coenobii abbate primo Fulgentio’¹⁾. Vroeger of door anderen, want het schijnt Anonymus ontschoten te zijn, dat aan het einde van l. 12, in het gedeelte, waar ook de zooeven aangehaalde zin staat, Fulgentius enkele malen als niet meer tot de levenden behoorende genoemd wordt. Kort:

1) De gratia Dei bij Migne, Patrol. lat. t. 166 col. 719-808, de passus col. 806.

[p. 228]

een ‘Fulgentius, ad quem Franco monachus suus scripsit pulchrum et valde mirabile opus’ spreekt door zijne algemeenheid tegen eenen monnik, die in Afflighem zou hebben gewoond, evenals daar straks een ‘monachus quidam’ voor een duidelijk aangegeven ‘Vrederijc of ‘Wedericus’¹⁾.

Dat de Anonymus ‘monachus’ geweest is, zooals het Gron. hs. aangeeft, is zeer wel mogelijk. Om mij te bepalen tot het stuk over de stichting van Afflighem: de lectuur van een zoo door en door theologisch bespiegelend tractaat als ‘De gratia Dei’ wijst er op²⁾. Hij noemt verder den Gentschen monnik ‘religiosę vitę’ en ‘homo litteratus’, uitdrukkingen, die bij Boendale niet voorkomen en waarvan het ‘homo litteratus’, zoover ik oordeelen kan, door niets gewettigd is³⁾. En wanneer Boendale van de vijf bekeerde ridders aldus bericht: ‘Ende dese vijf goede liede Ontfinghen tote hem met miede Monneke met groter eren, Die hem monnecs ordene souden leren’, zoo schijnt in de oogen van Anonymus het ‘met miede’ minder passend te zijn geweest, want hij zet de gedachte om in ‘Tunc illi quinque venerabiles viri accessierunt monachos aliunde, qui monasticam eos disciplinam docerent’, waarvoor hij noch in het werk van Franco, dat van de gebeurtenissen vóor den tijd van Fulgentius zwijgt, noch in de Yeesten een steun kon vinden, maar dat vermoedelijk daardoor verklaard moet worden, dat de man, die den Gentschen monnik een ‘homo litteratus’ maakte, het ‘met miede’⁴⁾ voor een klooster onwaardig hield.

Ik resumeer: De Lat. bewerking der Yeesten werd vervaardigd tusschen 1449 en 1472. Ze ging aanvankelijk niet verder dan 1410.

1) Hs. C der Yeesten heeft, ed. Willems Dl. II p. 76 vlg., een uitvoerig bericht over gebeurtenissen te Afflighem. Ook hier is Anon. weer zeer kort, zich aansluitende bij Dl. II p. 64, vs. 1789-1798, vgl. ed. Matth. p. 80, Gron. hs. 123 p. 57.

2) Indien hij het ten minste zelf gelezen heeft, en niet zijn Fulgentius van anderen heeft, die dien abt uit de Dei Gratia kenden.

3) Auch A. Sanderus weet in zijn ‘Gandavum sive Gandavensium rerum libri sex’, Brussel 1627, p. 307 niets van den ‘homo litteratus’ bij ‘Vegericus vel ut alij volunt Gedericus’. Evenmin in zijne ‘Chorographia sacra Brabantiae’ t. I, ed. 1726, p. 41.

4) miede = geschenk, gift.

[p. 229]

Bij het jaar 1347 maakte ze eene scheiding tusschen een ‘liber primus’ en een ‘liber secundus’, overeenstemmende met de grens tusschen Boendales werk en de latere voortzetting. De bewerker, vermoedelijk van geestelijken stand, is onbekend. Hij was geen monnik van Afflighem. De opmerking daaromtrent van het Gron. hs. 123 is onjuist. Peter de Thimo heeft aan deze bewerking als auteur geen deel gehad, zooals men naar de woorden van de ‘Alderexcellenste Cronijke’ zou kunnen denken. Drie plaatsen wijzen er op, dat de onbekende het hs. C der Yeesten of een zeer nauw met C verwant hs. gebruikt heeft.

Tusschen de mij bekende hss., die de Latijnsche bewerking bewaren, bestaat de volgende verhouding:

(oorspronkelijke latijnsche bewerking der yeesten, vervaardigd tusschen 1449 en 1472, nog hier of daar aanwezig?)¹⁾

Gron. hs. 123, ca. 1500, zorgvuldige copie. Niet uitgegeven.

Bourgond. Bibliotheek, hs. 8038, 1472, heeft op fol. 34 v^o-59 r^o een gedeelte van de jaren ca. 1318-1410, mit inlasschingen; is door de overeenstemming met Gron. hs. 123 van waarde voor de vaststelling van het oorspronkelijke. Niet uitgegeven - De tekst naar eene verkorte copie is uitgegeven door Jhr. C.A. Rethaan Macaré in den Cod. Dipl. Neerl. van het Utrechtsch Genootschap 2^de Ser., 3^de Dl., 1^ste Afd. Het te vergelijken gedeelte p. 71 (73)-85.

Bourgond. Bibliotheek hs. 17026, einde 15e eeuw, minder goede en verkortende copie. Niet uitgegeven. ❘ Tekst van Gron. hs. 122, nog verder verkortend, met eene voortzetting tot 1485. Voltooid in 1497. Uitgegeven door A. Matthaeus in 1707 onder den titel ‘Chronicon Ducum Brabantiae’.

Tilburg.

j.f.d. blöte.

1) Ze bevindt zich niet in de volgende Bibl.: de Univ.-Bibl. te Amsterdam, Groningen, Leiden, Utrecht, Leuven, Gent; de Bibl. der K. Akad. te Amsterdam; de Koninkl. Bibl. te 's Gravenhage, te Brussel; de Stadsbibl. te Antwerpen; de Bibl. nation. te Parijs (naar Gachard, La Bibl. nation. à Paris, t. I; 1875).