Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 15

[p. 270]

Het Zutfensch-Groningsche handschrift.

Vervolg van blz. 99.

I. Vijftien gebeden.

Behalve in het Zutf.-Gron. Hs. zijn de hier volgende gebeden ons ook nog bewaard gebleven in een Hs. van de Kon. Ak. v. Wet., n^o. XXXVI¹⁾. Reeds Hoffmann von Fallersleben had (Konst- en Letterbode 1822, 1^e d. bl. 93) hierop de aandacht gevestigd, maar toen Lulofs bij zijne studie over het Zutf.-Gron. Hs. er onderzoek naar deed, werd hem uit Amsterdam bericht, dat het geheel andere gebeden waren. Dit was onjuist; wel is de redactie van het Amst. Hs. veel korter, maar toch zijn het dezelfde gebeden, zooals al blijkt uit den proloog, dien ik hier naar beide Hss. mededeel.

Het Zutf.-Gron. Hs. is waarschijnlijk ouder dan het Amst. en behalve door grootere uitvoerigheid onderscheidt de tekst zich door het volgende. Dagelijks worden in het Zutf.-Gron. Hs. 15 paternosters en evenveel Ave Maria's geëischt, terwijl in het Amst. Hs. alleen van paternosters gesproken wordt; en toch worden in het laatste veel grooter belooningen toegezegd. Ook wordt hier het getal der wonden veel grooter opgegeven, nl. 9118.

De vijf eerste gebeden staan in het Amst. Hs. in eene andere volgorde, nl. 4. 5. 1. 2. 3 en de tekst is sterk bekort, maar vooral in de laatste toch onmiskenbaar dezelfde.

In ons teksthandschrift is een begin van interpunctie aanwezig. Hier en daar staat nl. een heel dun vertikaal streepje, waar wij eene komma of puntkomma zouden plaatsen, maar

1) Door de hulpvaardige vriendelijkheid van prof. C.B. Spruyt, secretaris der Letterkundige Afdeeling van de Koninklijke Akademie ben ik in staat geweest de beide Hss. met elkaar te vergelijken. Gaarne betuig ik hem hier openlijk mijn dank daarvoor.

[p. 271]

in veel minder aantal. In den proloog staan er b.v. in het geheel maar zeven, in de drie eerste gebeden geen een¹⁾.

Ghebenedide God, lieve here Jhesu Christe, daer alle goet af coemt! van di so lese wi, dat du enen dinen lieven vrient lerest .xv. paternoster, dat hi di te eeren ende te werdicheiden alle daghe die spreken soude, daer hi groten loen aen sijnre zielen ende aen sinen live ende daer hijs sonderlinghe voer begheerde, af soude ontfaen; ende hem ghelovet stadicheit te gheven in goeden leven, bitteren rouwe ende bekennisse van sinen sonden; ende .vij. daghe voer sijn doet hem ghelovets te bewaren met dinen heylighen lichaem;²⁾ ende dattu dijn ghebenedijt cruce voer hem zetten soudst tot enen scilde voer alle sine viande; ende als hi einden soude dit leven, hem ghelovest met dijnre moeder te halen toten heilighen paradyse, daer du hem zelven scinken woudst van den borne des levens uut dijnre verwaender godheit, daer hem na nemmermeer dorsten noch hongheren en soude: verlene mi, lieve God, die zelve .xv. paternoster dijnre heiligher passien te eeren ende te werdicheiden also te spreken, dat di van mi ontfanghelic moet wesen ende ic ende alle dieghene, daer ics sonderlin[ghe]³⁾ voer beghere, bi dijnre ghenaden die vrocht daer af ontfanghen moet, amen. Pater noster. Ave Maria⁴⁾. Dat ierste paternoster, gheliker wijs dattu hem spreken hietst, so spreec ic di te eeren, lieve God! ende vermane di der vutreckinghen alle dijnre lede, die aen den ghebenediden cruce also onghenadelic vutgherect waren, dat die wonden van dinen handen ende van dinen voeten van noede moesten scoren: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

1) Ik heb dus mijne eigene interpunctie gevolgd; de afkortingen heb ik aangevuld, aangezien daarbij toch niets bijzonders op te merken viel.

2) Versta hieronder het H. Avondmaal en vgl. Mnl. Wdb. i.v. bewaren, 7.

3) Dit woord staat op het einde van den regel; daardoor is het wegvallen van de laatste lettergreep te verklaren. Het afbrekingsteeken staat er wel.

4) In het Amst. Hs. is de proloog als volgt (met de interpunctie van het Hs.): Onse heere oppenbaerde sinen lieuen vrienden .xv. pater noster. ende onse here zeegt so wiese seegt met deuotien. dien zalic geuen .xv. nutscapen. Ten iersten willec dor sinen wille .xv. zielen verloesten uyt den veeguiere. Ende .xv. zundeeren bekeeren. Ende xv. sijnre vriende bekeeren die gheuallen zouden zijn in zunden. Ende ic wille dien zeluen mensche xv. dage vor zijn doot geuen gansen rouwe. Ende gewarich biechte. Ende ic wille hem geuen minen inghelen in hoeden. Ende ic wille selue tote hem comen, met marien mire lieuer moeder. Ende ic willen bringhen ten eeuweghen leeuene. Ende ic sal hem zonderlinghe schinken vte den borre mijnre godheit, dat ic anderen menschen niet en doe, die des niet en doen doer my. Soe wie dese gaue wilt hebben hi spreke .xv. pat'nr̅.

[p. 272]

Dat ander pater noster, ghebenedide God! spreec ic di te eeren ende vermane di der plomper naghel, daer dijn edel hande ende dine voete mede dorslaghen worden also, dat dijn adren ende dine zenen van noede also bersten moesten ende scoren, dat dijn ghebenedijt bloet lancs dijn aerme ende dijn lichaem recht als een vloet daer af neder liep: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat derde pater noster spreec ic, lieve God! di te eeren ende vermane di der ontgadinghen alle dijnre leede, die also waren ontgaedt ende ontset, dat gheen in sijn rechte stat bleven en was overmids dat horten ende dat slaen ende die grote onwerde, diemen di alden nacht dore, van des avonts spade toter hogher nonen, hadde ghedaen ende sonderlinghe aen den ghebenediden cruce: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat vierde pater noster spreec ic di te eeren, ontfaermhertighe God! ende vermane di der ontflieinghen alle dijnre vriende, sonder allene dijnre moeder, sunte Jans ewangelisten, Marien Magdalenen ende anders vrouwen, daer luttel hulpen aen was, die alle ghenoech te doen hadden metten groten verdriet, dat si daer aen di ende aen dine ghebenedide moeder zaghen: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat vijfte pater noster spreec ic, lieve God! di te eeren ende vermane di des ellendichs staens, dattu aen den ghebenediden cruce stoenst, daer du, coninc van hemelrike! als een misdadich quadye tusghen twe mordenaere ghehanghen waers ende ommenscheliker ghehandelt, dan ietevoren van den fellen Ioeden misdadich mensche ghehandelt waert, ghegheesselt jamerlic, ghecroent met doernen, doerslaghen hande ende voete ende ten lesten dine ghebenedide zide met enen scherpen spere van Longinus doersteken, daer water ende bloet vut ran: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat seste pater noster spreec ic, ghebenedide God! di te eeren ende vermane di des roepens, dattu riepst aen den ghebenediden cruce ‘Mi dorst,’ dat di nochtan niet en dorste na eneghen dranc, mer na des menschen salicheit: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat sevende pater noster spreec ic di te eeren, lieve God! ende vermane di des bitteren drancs, die di ghemaect waert van edec endc van gallen ende di aen den cruce gheboden waert, dattu oetmoedichlijc dor des menschen wille verdroechst: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat achtende pater noster spreec ic di te eeren, sachtmoedighe God! ende vermane di der sonderlingher pinen, die du hads, doe du zaechs in den spieghel dijnre godheit, dat dine martelie also meneghen mensche te vergheefs wesen soude, mer allen menschen niet: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

[p. 273]

Dat neghende pater noster spreec ic di te eeren, lieve God! ende vermane di des elendichs roepens, dattu riepst aen den ghebenediden cruce tot dinen vader ‘Mijn God, mijn God, waer om heefstu mi ghelaten?’ dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat tiende pater noster spreec ic di te eeren, volmaecte God! ende vermane di des lesten roepens, dattu dinen vader toeriepst ‘Vader mijn, ic bevele di minen gheest!’ overmids welc roepen dat cleet des tempels in twe stucken scoerde, die erde beefde, die stene cloven ende die doden verresen: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat elfte pater noster spreec ic di te eeren, lieve God! ende vermane di der¹⁾ verteringhen²⁾ alle dijnre cracht, want al waerstu Gods zoen, du waerst na dine menscheit crancheiden also vol worden, dat du niet enen halm vander erden en soutst op hebben gheheven: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat twelfte pater noster spreec ic di te eeren, ghenaedighe God! ende vermane di der verteringhen dijns bloets, want eer du dinen gheest op gaefst, was dijn ghebenedide bloet aen den cruce also vut ghestort, dat di een dropel bloets in den live niet bleven en was: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat dertiende pater noster spreec ic di te eeren, lieve God! ende vermane di die breetheit dijnre wonden, zom ghemaect met gheesselen, zom met plompen naghelen, zom met eenre doernenre cronen, ende zom met enen scherpen spere: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat viertiende pater noster spreec ic di te eeren, volmaecte God! ende vermane di die diepheit ende die scherpheit dijnre ghebenedider wonden, die zom doer tfleesch di toten bene inghinghen, zom doer die bene toten hercenen, zom doer hande ende doer voete, ende oec zom doer therte: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike. Pater noster. Ave Maria.

Dat vijftiende ende dat leste³⁾ pater noster spreec ic di, lieve God! te eeren ende vermane di der menichfoudicheit dijnre heiligher wonden, daer wi af lesen, datter was .v^m. .v^c. ende .lxv⁴⁾, die du hier neder op ertrijc dor des menschen salecheit liden quaemst: dies ic di danke ende love, ghebenedide Vader van hemelrike ende bevele di huden in desen daghe mine ziele ende mijn lijf.

1) Hs. ter.

2) Amst. Hs.: verstoruinghen.

3) Hs. lestte.

4) Verbeterd uit .lx.

[p. 274]

Here Jhesu Christe des levenden Gods zoen! In der uren mijns levens einde, alst di goet dunken sal, dat ic die borden mijns vleeschs aflecghen moet, so heilighe mijn ziele ende minen lichaem met dinen ghiften, metten hemelschen sacramenten, met reynre biechten, met rechter meininghen, met vervullinghen¹⁾ goeder werken, met volcomen ghelove, met vastheit heiligher hopen, metten brande gherechter caritaten, die niet te lesghen en si, metter werdegher lafnissen dijns heilichs lichaems ende dijns bloeds, ende metter zalvinghen der heiligher olien, met volmaecter begheerten te comen tot di ende te scouwen di, met aenstandender ende ghetruwer bedinghen tot di, met betrouwenissen te vercrighen der fonteynen dijnre ontfarmichheiden, also dat ic met rechten zinne ende met rechter verstandenissen lijen moet an dinen heilighen name, ende vut desen vleesche varende verdienen moet bliscap te hebben in dinen love sonder einde, God! die daer leefst ende regneerst ewelijc ende ummermeer. Amen.

Over het getal der wonden en de openbaring daarvan heb ik het een en ander gezegd bij n^o. XXI (Deel XIV, bl. 277 vlgg.). Ik moet daar echter nog even op terugkomen.

Door de vriendelijke tusschenkomst van Dr. H.C. Modderman te Rome ben ik in het bezit gekomen van een afschrift der t.a.p. genoemde Orationes, uit een incunabel der Bibliotheca Casanatense. Het blijkt daaruit, dat onze Gebeden werkelijk eene vrije vertaling of omwerking zijn van die Orationes, maar tevens zien we, dat in deze laatste van het getal der wonden van Christus niet gesproken wordt, en dat de proloog nog al wat verschilt, meer overeenkomt met die uit het Amst. Hs. De legende van ‘den Clusenare’ of van de ‘matrona reclusa’ bestond dus naast de Orationes van Brigitta. Nu zijn er twee mogelijkheden: 1^o de Orationes zijn ouder (maar dan niet van Brigitta, aan wie ze na den dood van haren man, dus in of na 1344, zouden geopenbaard zijn) dan de openbaring van het getal der wonden, die er eerst later mee in verband gebracht werd, of 2^o ze zijn jonger. Dit laatste dunkt mij het geval te zijn. Brigitta zal, als vele anderen, weinig geloof geslagen hebben aan de legende van ‘den Clusenare’. Toch wilde zij, bij hare groote devotie voor de

1) Hs vervulinghem.

[p. 275]

passie, niet gaarne afstand doen van de dagelijksche gebeden ter eere van die passie. Zoo kwam zij in hare overpeinzingen tot eene andere (voor den oppervlakkigen lezer voldoende, maar voor den opmerkzamen beschouwer vrij zwakke, en om de buitensporige belooningen zeer verdachte) motiveering van het getal 15. Dat zij eene openbaring daarvan meende te ontvangen, kan ons niet bevreemden, en het algemeen bekend maken daarvan kon tegelijk dienen, om de onware voorstelling van het getal van Christus' wonden te bestrijden. Hierin is ze dan ook geslaagd, want van de Orationes worden b.v. bij Hain niet minder dan 8 incunabelen vermeld, terwijl de legende van ‘den Clusenare’ vrij onbekend bleef. Maar een latere gebruiker van ons Hs., die eene vertaling der Orationes op het voorste schutblad schreef, verbond daarmee de legende van den Clusenare, die hij in het Hs. zelf vond. Zoo geschiedde ook in de latere uitgaven van Ludolphus. Het is trouwens niet zeldzaam, dat de overleveringen, ter bestrijding waarvan een werk geschreven werd, later gebruikt worden om dat werk aan te vullen.

Voor den geheelen tekst der Orationes is het hier de plaats niet, maar om de verwantschap met de Gebeden en tevens de wijze van vertalen duidelijk te maken, komt het mij wel wenschelijk voor, hier het begin en het slot mede te deelen. De proloog luidt:

Hae sunt quindecim collecte sive orationes illius praeclarissimae virginis beatae Birgitte: quas ante imaginem domini nostri Jesu Christi crucifixi in dies devotissime dicebat. Tandem ab eodem crucifixo per gratiam dignam responsionem habere meruit et ipsa imago ipsius crucifixi quae in ecclesia sancti Pauli extat ipsam beatam Birgittam allocuta fuit prout legenti inferius patebit. Et tu lector lege devote: quia stupenda leges.

Sequitur responsio quam habuit sancta Birgitta ab imagine crucifixi dum oraret in ecclesia sancti Pauli et est hec: quicunque per circulum unius anni istas orationes devote dixerit: de eius progenie XV anime de purgatorio liberabuntur et XV peccatores de eius progenie convertuntur et XV iusti de eius progenie in bono statu confirmabuntur et ipse propter hoc consequetur primo gradum perfectionis et agnitionem ac amaram contritionem suorum peccatorum. Dixit quoque imago huius crucifixi: si quis has orationes devote

[p. 276]

compleverit dabo ei sanctissimum corpus meum quindecim dies ante obitum eius et propter hoc deliberabitur ab eterna esurie et preciosissimo sanguine meo potabo eum ne sitiat in eternum: signum quoque victoriosissime crucis mee ponam ante eum in subsidium contra omnes insidias inimicorum eius. Item ante obitum eius veniam cum dilecta genitrice mea: et animam eius benigne accipiam: et ducam eam ad gaudia eterna: et dum eam illuc perduxero singularem haustum de fonte deitatis mee propinabo ei: quod aliis non faciam qui has orationes non compleverint.

Sciendum est etiam si aliquis XXX annis in peccatis mortalibus fuisset et istas orationes devote dicere voluerit: propter hoc deus omnia peccata sibi indulgere vult. Insuper proteget eum a mala tentatione et quinque sensus eius custodiet et a subitanea morte liberabit eum et animam eius eripiet a eterna pena. Item dominus diluet omnia peccata eius quae conmisit ab infantia usque ad humationis¹⁾ tempus. Ipse per gratiam dei melior erit quam fuerit ante et quicquid a domino vel a beata virgine Maria postulaverit impetrabit. Item dominus eum perficere faciet in bonis virtutibus et in bona vita ac in bono statu confirmabit et servabit eum: etiam si omnibus diebus vite sue vixerit secundum propriam voluntatem ipsius: et si cras mori deberet vita eius prolongabitur. Item quotiens quis has orationes dixerit: habebit XL dies indulgentiarum et insuper sit certus iungi supremo choro angelorum. Et si quis aliquem docuerit istas orationes eius gaudium et meritum nunquam decrescet sed in perpetuum stabit. He orationes ubicunque locorum fuerint vel dicantur, deus cum gratia sua presens est: proteget eum sicut sanctum Paulum naufragantem de profundo pelagi Amen.

Het 15e gebed eindigt: per hanc amarissimam passionem tuam et preciosissimi sanguinis tui effusionem precor te dulcissime Jesu vulnera cor meum ut penitentie et amoris lachryme sint mihi panes die ac nocte et converte me totaliter ad te ut cor meum fiat tibi perpetuo habitabile et conversatio mea tibi placida et accepta sit: ac finis vite mee laudabilis: ut post vite mee terminum te laudare merear cum omnibus sanctis tuis, in eternum, amen.

1) Zoo te lezen? De druk heeft hm,