Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 15

[p. 81]

Het Zutfensch-Groningsche handschrift.

(Vervolg van Deel XIV, blz. 283).

XX. Dit is onzer vrouwen claghe.

Voor een groot gedeelte zijn de hier volgende verzen niet nieuw. Vs. 1-380 komt overeen met vs. 3267-3802 van ‘Vanden Levene ons Heren’ (waaruit ook ‘Van ons Heren Kijnscheide’ en de proloog van ‘Van den zeven Ghetiden’ is overgenomen). Wij vinden hier echter een aantal regels minder en bovendien is de volgorde der verzen hier en daar geheel anders. Hoeveel daarvan op rekening van onzen afschrijver gesteld moet worden, hoeveel hij reeds in zijn voorbeeld vond, is moeielijk te zeggen. Maar zeker is van hem de uitlating van vs. 3627-3684, waarvoor hij echter eene goede reden had. Hij had nl. blijkbaar het plan, het gedicht over de zeven kruiswoorden af te schrijven, dat op fol. 218 gevonden wordt. Hierom liet hij dat gedeelte van zijn voorbeeld weg, waarin deze woorden voorkomen. Daarentegen voegde hij ook verscheidene regels in, die we in den anderen tekst niet vinden.

Met het door Milchsack in P.B. Beitr. V. 193, vlgg. medegedeelde Mhd. gedicht ‘Unser Vrouwen Klage’ heeft dit stuk niets dan den titel gemeen, al zijn beide uit dezelfde bron geput.

Nieuw zijn vs. 381-516. Waarschijnlijk zijn deze regels van den afschrijver zelf: we vinden ten minste met de woorden ‘zente anselmus’, boven den titel en eveneens met rood geschreven, de bron genoemd, waaruit dit gedeelte van het verhaal geput is. Het is eene vrij getrouwe vertaling van het laatste gedeelte van den Dialogus de Passione Domini van Anselmus van Canterbury, waarvan ik den tekst hierachter laat volgen¹⁾.

Hoofdletters worden in dit gedicht alleen gevonden aan het begin der afdeelingen (waar ik eene nieuwe alinea begonnen

1) Naar Opera Omnia, Coloniae 1612, III, 203.

[p. 82]

ben) en nog eenige malen aan het begin van een regel. Van leesteekens vinden we eenige malen een punt. Wat het aaneenschrijven der woorden en het gebruik van u of v betreft, volg ik hier geheel de lezing van het Hs. Voor de i en j was dit niet mogelijk, doordat in een aantal gevallen niet uit te maken is, welke der beide letters gebruikt is.

Verbeteringen in den tekst, ook waar die door het rijm of door de lezing van het Utrechtsche Hs. aan de hand gedaan worden, heb ik niet aangewezen, behalve op een paar plaatsen, waar een bepaald zinstorende fout was. De rest behoort in eene nieuwe uitgave van ‘Vanden Levene ons Heren’, waarbij alle Hss. en fragmenten gebruikt worden. Hier kan het aan den lezer overgelaten worden.

De cijfers tusschen haakjes geven de overeenkomstige verzen aan van Vermeulen's uitgave; de sterretjes beteekenen de verzen, die aldaar niet gevonden worden.

⁺⁺Hoert groet zeer met groten rouwe.
⁺Het quam Maria onze vrouwe,
⁺Ende die ewangeliste zente Ian
⁺Quam met hare, een zerich man,
Daer Ihesus an den cruce hinc,
Al was hi Gods zoene ende coninc.
Maria claghede wel zere
Haer kijnt, onzen lieuen here;
⁺In deser maniren, in deser wijs
Claghede zi Gode van paradijs:
‘Ay lieste kijnt, hoe hancstu hier,
Du ne waers noyt dief noch poutenier!
Lieue kijnt, wie was zo bout,
⁺Zo fel, zo wreet, zo zot, zo stout,
Die di an desen cruce hinc?
En bistu niet God, ewelijc coninc?
Lieue minne, mocht iet ghescien,
Dat di mine oghen mochten zien
⁺Van desen cruce uerloest!
⁺Io ne bistu alder werelde troest!
Lieue kijnt, du hancst als een dief.
Ic haddi vtermaten lief;

+ fol. 214 c.

+ (3268)

+ (3267)

+ (3269)

+ (3270)

+ (3275)

+ (3280)

+ (3285)

+ folio 214 d.

[p. 83]

 

Ic zie dijn doot, ic zie dijn einde:

 

⁺Zo zerich was noyt moeder van kijnde.

25

Gabriel die troeste mi,

 

Doe hi mi boedscapde di;

 

Mer zegghen hi des niet en woude,

 

Dat men di dus crucen zoude;

 

⁺Hi makede mi hoeghelec ende blide,

30

Als hi mi boedscapde in dien tide;

 

Dies ghewoech hi niet en twint,

 

Dat dus zoude comen, lieue kint!

 

Lieue kijnt, doe ic di drǒech,

 

⁺Dicke speeldic ende lǒech,

35

Dat ic daertoe was vercoren,

 

Dat du van mi wilts zijn gheboren;

 

Nu ben ic een tserichste wijf,

 

Die oyt in aertrijc ontfinc lijf.

 

⁺Alse ic di droech, wel lieue kint,

40

Met alder werelde was ic ghemint;

 

Wie zal mi nu doen goet ende eere,

 

Alse du bist doot, wel lieue here!

 

Al hadstu mi daer toe vercoren,

 

⁺Dattu van mi wilts zijn gheboren,

45

Ic was ende ben dijn dienstwijf,

 

Du deeds mi eere al mijn lijf;

 

Ic hoerde dicke Gabriele

 

Dinen bode, ende inghele vele,

 

⁺Die mi wisten; zij troesten mi;

50

Lieue kijnt, dat was omdi.

 

⁺Als du waers jonc, du ne waers niet fel,

 

⁺Mer minen wille daetstu wel;

 

Hadstu hongher ofte dorst,

 

Lieve kijnt, ic gaf di mine borst.

55

⁺Dat ic di hiet was ghedaen,

 

⁺Lieue kijnt, doe du mochs gaen.

 

⁺Nu en heitic di nummermeer,

 

Ic zie di steruen, dats mi groet zeer.

 

Des denct mi wel, omoedich heer,

60

Dat ic met rouwen noch met zeer

 

Noyt was beuaen, doe ic di drǒech,

 

⁺Mer vmmer speeldic ende lǒech,

 

Lieue kijnt, als ic van di ghelach;

 

Hoe wael dats mi behaghen mach,

65

Want ic en hadde rouwe noch zeer.

+ (3290)

+ (3295)

+ (3300)

+ (3305)

+ (3310)

+ (3315)

+ (3317)

+ (3320)

+ (3324)

+ (3323)

+ (3325)

+ (3330)

[p. 84]

 

⁺Zal ic di spreken nemmermeer?

 

⁺Lieue kijnt, du ne hadst niet twe iaer,

 

Doe maecte die coninc Herodes maer,

 

Dat hi di gherne zoude verslaen;

70

⁺Doe vlo ic in Egypten zaen;

 

⁺Nu en can ic di ghehelpen niet,

 

Zo wat vernoy dat di ghesciet.

 

⁺Omoedich heer, wel lieue kint,

 

⁺Dattu mi dus waers bekint!

75

⁺Dat Symeon die blinde man

 

⁺Mi zeide voer den tempel dan:

 

“Maria, maghet, moeder, vrouwe,

 

Ghi zelt noch hebben bitter rouwe

 

Van uwen kijnde, dat ghi hier ziet”,

80

Lieue kijnt, nu eest ghesciet.

 

⁺Al droech ic di, du waers mijn here;

 

Du deeds mi nochtan emmer eere.

 

Gheweldighe here, wel liene kint,

 

En hadic di niet zo zeer ghemint,

85

Zo en had ic niet zo bitter zeer.

 

⁺Zal ic di cussen nemmermeer?

 

Nenic niet, dat wetic wel:

 

Dese Ioeden zijn zo fel,

 

Zeghen zi mi comen to di,

90

Zij zouden zaen gaen blouwen mi.

 

⁺Dat loeuedic wel, liet men di gaen,

 

Dat zij mi zouden crucen zaen.

 

Lieue kijnt, dits iamer groet,

 

Dat ic di die bitter doet

95

Zie ghedoghen voer mi,

 

⁺Die mi die liede zegghen van di¹⁾

 

Met rechte claghic dijn groet zeer,

 

Inne ghewindi nemmermeer.

 

In darre om di niet lude zuchten,

100

Om dat die Ioeden horen mochten.

 

⁺Alsewel mochtic swighen stille

 

Alse claghen, lieue, dinen onwille.

 

Swighen, aerm! hoe mochtic swighen,

 

Tkijnt en zal ic nemmermeer ghecrighen.

105

Dorstic di comen, lieue kijnt, zo bi,

+ (3334)

+ (3337)

+ (3340)

+ fol. 215 a.

+ (3343)

+ *

+ (3349)

+ (3350)

+ (3355)

+ (3360)

+ (3365)

+ (3370)

1) Lees met ‘Vanden Levene o.H.’: Ende inne dar lude claghen di.

+ (3375)

[p. 85]

 

⁺Dat ic taste die voete van di,

 

Dat mi die Ioeden niet en zaghen,

 

Hoe rouwelike zoudic ze claghen.

 

Mochtic tasten die naghelen groet,

110

Die di breinghen, lieue kijnt, terdoet,

 

⁺Die di steken in dine voete

 

Zo iamerlike vele onzoete!

 

Tasten, aerm! of icze taste,

 

Wat hulpet di, zij staen zo uaste,

115

Zij zijn so lanc, so stranc, zo groet,

 

⁺Zij breinghen di, lieuekijn, terdoet.

 

Lieue kijnt, ic en mach niet meer

 

Spreken om dit grote zeer,

 

Dat in mi is om dinen wille,

120

Mijn hert ontsinct mi; ic swighe stille.

 

⁺Nochtan, lieue kijnt, mochtic zaen

 

⁺⁺Claghen tuernoy, dat di is ghedaen,

 

Zo zoude mine herte zonder waen

 

⁺Te haer zeluen comen zaen.

125

⁺Dorstic emmer zijn zo bout,

 

Dat ic den Ioeden, die zijn zo stout,

 

Gheloefde ziluer ende gout,

 

Dat zij mi hinghen aen dit hout,

 

Zo meine ic, lieue kijnt, dat zij dan

130

⁺Di van den cruce lieten gaen,

 

⁺Ende ic metti hudenmeer

 

Moeste deilen an dit zeer!

 

Ay lieue’, zeide zi, ‘nu swighestu stille;

 

Hoe zeer heefstu dinen onwille;

135

Mochstu spreken en gaen,

 

⁺Hoe wel zoudstuut andwoerden zaen

 

Dine noet, die ic zere claghe,

 

Ende lieue kijnt, dat ic di vraghe.

 

Du ne moeghes mi andwoerden no spreken,

140

Dat doen di naghelen, die di steken.

 

⁺Lieue kijnt, dat ghedeinct wel mi,

 

Dat drie coninghe om di

 

Quamen van verre

 

Bi tekene van der sterre

145

Ende deden offerande menichfout,

 

⁺Mirra, wieroc ende gout.

 

Doe was ic blide, doe dit ghesciede;

 

Nu is mine herte, of zi briede.

+ (3380)

+ (3385)

+ (3390)

+ (3395)

+ fol. 215 b.

+ (3397)

+ (3399)

+ (3405)

+ (3410)

+ (3415)

+ (3420)

+ (3425)

+ (3430)

[p. 86]

 

Lieue kijnt, hoe swart is dijn mont,

150

Hoe groet torment is di becont,

 

⁺Hoe bloedich zijn dine hande.

 

⁺Waer zijn dine witte tande?

 

⁺Waer zijn dine scone oghen gheuaren,

 

⁺Die claer als een carbůunkel waren?

155

⁺Hoe zijn dine hande ende dine voete

 

Doerslaghen, doergaet harde onzoete!

 

Hoe harde ran dat bloet daer vut

 

⁺Ende vut uwer witter huut!

 

Lieue kijnt, hoe zeidic dit?

160

Ic zeide, dine huut waer wit;

 

Al was zi wit, zi is nu swart,

 

Wel cout, wel ru ende wel hart.

 

⁺Lieue minne, gheweldighe here,

 

⁺Die naghelen steken di zo zere.

165

⁺Hoe valuwe zijn die lippen dine,

 

Ic dede die dine an die mine.

 

Waer zijn dine claer oghen gheuaren,

 

⁺Die claer als een carbonkel waren?

 

Lieue kijnt, zalt¹⁾ niet ghescien,

170

⁺Dat zij zoelen op mi zien?

 

⁺Wel lieue kijnt, wel zǒete minne,

 

Dat waen ic wel in minen zinne:

 

⁺Dorstic comen zo bi di,

 

Di zouds te zachter zijn ende mi.

175

⁺Te zachter, aerm! omoedich heer,

 

⁺Die naghelen steken di zo zeer,

 

⁺Hoe mocht di zachte ghescien?

 

⁺Du ne machs horen noch zien.

 

⁺Lieue kijnt, ghi waert zo scone,

180

Nu heb di ene scarpe crone,

 

⁺Die v perst, die v torment,

 

Dat dat bloet daer ute rent.

 

Al dat du doghes, al dat di daert,

 

Gaet mi zo na ter herten waert,

185

⁺Dat zi wel mach wenen bloet;

 

⁺Zo zeer daert mi, dat men di doet.

 

Me zeeght ende zal doen vmmermeer:

 

Waer oghe daer lief, waer hant daer zeer.

+ (3435)

+ (3436)

+ (3449)

+ (3450)

+ (3437)

+ (3440)

+ (3445)

+ (3459)

+ (3447)

+ (3450)

1) Verbeterd uit ‘mocht’.

+ (3452)

+ (3455)

+ fol. 215 c.

+ (3460)

+ (3459)

+ *

+ (3461)

+ (3463)

+ (3465)

+ (3470)

+ (3469)

[p. 87]

 

⁺Mijn zerighe oghe di besiet,

190

⁺Mijn hant en darre di tasten niet.

 

⁺Al en darre di niet tasten mijn hant,

 

Die pine die du doghes tehant,

 

⁺Die doghe ic, lieue, dat zegghic di;

 

Al dijn vernoy is binnen mi.

195

Lieue kijnt, du waers zo vroet,

 

Ic waen dijn doet betekent goet.

 

O bloeme, du weets al dat ghesciet;

 

⁺Waert niet dijn wille, dune doghes niet;

 

Du heues dese doet zelue vercoren

200

Om dijn volc, dat was verloren.

 

Bloeme, dat heeft mi ghetroest,

 

Datter om zal zijn verloest

 

⁺Meneghe ziele vter hellen.

 

Hierbi weet ic, dat is dijn wille.

205

Ay mi, hoe mochtic droeuer zijn,

 

Ic droech di terherten mijn.

 

Bi di zoelen werden verloest die zijn verloren,

 

⁺Alle die van Adaem zijn gheboren.

 

Ay Adaem, wel zondich man,

210

Wat ghedochte hadstu dan,

 

Dattu brakes mijns kijnds ghebot,

 

Die dijn heer was ende dijn god!

 

⁺Ay Adaem, dat mijn lieue kint

 

Di ende anderen zo hadde ghemint,

215

Dattet doghede die bitter doet

 

Doer dinen wille, dats iamer groet.

 

Iamer, aerm! wat zegghic nu?

 

⁺Lieue kijnt, en belghet niet v:

 

Die grote rouwe deedt zegghen mi,

220

Die ic doghe, lieue kijnt, om di;

 

Ic zoude zegghen: dine doet

 

Is alder werelt bliscap groet,

 

⁺Dijn doet zal meneghe creature

 

⁺Quiten vter hellen zure.

225

Lieue bloeme, lieue minne,

 

Ic zie dijn hoeft ende dijn kinne

 

Vallen op dine scouderen nu;

 

⁺Lieue kijnt, wat ghedoghestu?

 

Lieue minne, ic en mach niet meer

230

Claghen om dit grote zeer,

 

Dat mi dwinghet om dinen wille.’

+ *

+ *

+ (3473)

+ (3475)

+ (3480)

+ (3485)

+ (3490)

+ (3495)

+ (3500)

+ (3505)

+ fol. 215 d.

+ (3510)

[p. 88]

 

‘Maria, moeder, swighet stille’

 

⁺Zeide zente Jan ewangeliste,

 

Die bi haer stont. Doe hi dit wiste,

235

Dat Maria claghede vele zere

 

Haer kijnt, onzen lieuen here,

 

Doe zeide hi: ‘Maria, moeder, maghet,

 

⁺Weset blide ende niet en claghet,

 

Dat ghi daertoe waert vercoren,

240

Dat hi van v woude zijn gheboren;

 

Maria, ghi waert ter goeder tijt

 

Gheboren, dat ghi moeder zijt

 

⁺Des heren, die sal tesinen wille

 

Breken ende rouen die onreine hille.

245

Vrouwe, zwighet ende weset blide:

 

⁺Ghi zelt zien in corten tide,

 

⁺Dat onze vriende ende onze maghe

 

Zonder twiuel in den dorden daghe

 

Blide zoelen zijn in den hoghen trone,

250

Met groter bliscap vele scone.

 

Daer zoelen zij zijn ewelike

 

⁺Metten einghelen blidelike.

 

Maria en mislaet v niet:

 

V kijnt weet wael al dat ghesciet;

255

Laet staen v wenen ende swighet stille:

 

Hi doghet om die zijn in die hille.

 

⁺Lieue vrouwe, zuuer maghet,

 

Dit groet zeer, dat ghi hier claghet,

 

Zal menghen ledeghen van der doet,

260

Die nu zijn in pinen groet;

 

Ghi zijt porta van paradijs.

 

⁺Ghi zijt vroet ende wijs,

 

Troest v zeluen lieue vrouwe,

 

Laet vallen desen groten rouwe:

265

Mi dǒet iamer v grote zeer’.

 

Die goede zente Jan en sprac niet meer.

 

⁺Ihesus onze here hoerde altoe,

 

Hoe hen zijn moeder claghede doe,

 

Ende hoe die grote zente Jan

270

Zijn moeder troest, als hi best can.

 

Als hi dit hoerde ende zach,

 

⁺Sprac hi oemoedelike, alse hi mach:

 

‘Ay lieue moeder, zoete vrouwe,

 

Ic hanghe hier met groten rouwe.

+ (3515)

+ (3520)

+ (3525)

+ (3528)

+ (3535)

+ (3540)

+ (3545)

+ (3550)

+ (3555)

+ (3560)

[p. 89]

275

⁺Al hanghe ic an den cruce hier,

 

In was noch dief, noch poutenier.

 

⁺Ghisternauont was ic ghesocht

 

Ende verraden ende vercocht;

 

Doe sloeghen mi onzachte zeer

280

⁺Die Ioeden, al was ic haer heer.

 

⁺Ic hanghe hier wel zeer ghewont,

 

⁺Ommachtich ende onghesont;

 

⁺Iudas bracht mi in den zeer,

 

⁺Al was ic zijn god ende zijn heer.

285

⁺Lieue moeder, mislaet v niet:

 

⁺Mijn torment, dat ghi hier ziet,

 

Doghe ic doer der gheenre wille,

 

Die nu bernen in die hille;

 

Dat heeft u Jan gheseit,

290

Die hier bi v steet ende screit.

 

⁺Hoe ic doghe dus bitter doet,

 

Daerna zal comen bliscap groet,

 

Lieue moeder ende ghetrouwe,

 

Alder werelt moeder ende vrouwe.

295

Nu zal mijn volc hebben bekint,

 

⁺Dat ict met herten hebbe ghemint,

 

Dat ic om hem dese noet

 

Ghedoghe ende die bitter doet.

 

Moeder, ic en mach niet comen to di

300

Te spreken; mijn hert ontsinket mi;

 

⁺An di moeder, neem ic orlof.

 

Die di eert, hebbe minen lof;

 

Die di eert ende doet ere,

 

⁺Zal int paradijs wesen here:

305

⁺Zo wie zo¹⁾ zal in hemelrike,

 

Eest paep of clerke, aerme of rike

 

Metten einghelen blide zijn;

 

Dat zoelen doen die beden dijn.

 

⁺Dit leen, lieue moeder, gheuic di,

310

Dattu heues ghehoert van mi.

 

Ende du Jan, ghetruwe vrient,

 

⁺Die vor hem allen mi heefs ghedient,

 

⁺Swijch al stille ende niet en wene.

 

⁺Dijn lijf is zuuer ende rene,

+ fol. 216 a.

+ (3565)

+ (3568)

+ *

+ *

+ *

+ *

+ (3569)

+ (3570)

+ (3575)

+ (3580)

+ (3585)

+ (3588)

+ (3591)

1) Lees: wie zo doet; vgl. vs. 325.

+ (3595)

+ (3598)

+ *

+ *

[p. 90]

315

⁺Mine moeder beuelic di;

 

⁺Alselief alsdu heues met mi

 

Te comen bouen in den trone

 

Ende daer tewesen met mi scone,

 

Eer mine moeder met alre macht,

320

⁺Neem waer tehaer met alre cracht.

 

⁺Ghi zijt beide zuuer maghet,

 

V gheselscap mi wael behaghet.

 

Jan ic zegghe di ouerwaer

 

⁺Zekerlike ende openbaer,

325

Wie zo doet mire moeder eere,

 

⁺Zal int paradijs wesen here;

 

⁺Zo wie zoet is, eest man of wijf,

 

⁺Hi zal hebben een langhe lijf’.

 

⁺Zijnre moeder in deser wijs

330

⁺Beual Ihesus van paradijs.

 

⁺Hierna zoude wij alle leren,

 

Dese vrouwe zoude wij eeren,

 

Die dus die goede zente Ian

 

⁺Ontfinc in zijnre hoeden dan.

335

Hoert wat onse here dede,

 

Wat hi vor zente lanne zeide:

 

Dat niemen en zoude zijn zo wijs,

 

Die vmmer quaem int paradijs,

 

⁺Het en beclagheden die maecht van hemelrike;

340

⁺Haer zouden doen eere manneghelike.

 

⁺Alse dus versceiden was onse here,

 

Die aerde beuede vele zere,

 

Het wart donker oueral

 

Op den berch ende int dal,

345

Die zonne liet haer scinen staen,

 

⁺Die stene clouen harde zaen

 

In aldie werelt openbare,

 

Die Ioeden worden alle in vare,

 

Die bome dorreden na ende verren,

350

Haer scinen lieten alle die sterren,

 

⁺ Dat laken¹⁾ inden tempel hinc

 

Scoerde zaen ende ander dinc;

 

Zij toenden alle haer nature,

 

Zine doet vernam elke creature.

+ (3599)

+ (3600)

+ (3604)

+ (3607)

+ (3610)

+ fol. 216 b.

+ (3615)

+ (3616)

+ (3613)

+ (3614)

+ (3617)

+ (3620)

+ (3625)

+ (3626)

+ (3685)

+ (3690)

+ (3695)

1) Lees: Dat laken dat.

[p. 91]

355

Ay hier aen zoudewij alle leren,

 

⁺Te desen zoude wij ons keren,

 

Onzen here zoude wij eeren,

 

⁺Zine werdicheit zoude wij meren.

 

⁺Daerna quam Longinus ghegaen

360

Met enen scarpen spere zaen

 

Ende stac dat speer in onzen here,

 

⁺In zijn zide vele zere.

 

Vut zijnre wonden quam zaen

 

Water ende bloet ghegaen.

365

Daert water ende dbloet ran

 

⁺Op den steen, zo cloef hi dan.

 

⁺Daerna quam Ioseph ghegaen;

 

⁺Pylatuse viel hi te voeten zaen

 

Ende zeide: ‘Pylatus, zoete vrient,

370

Ic heb v dicke wel ghedient;

 

Of ghi mi liet, hoe gherne ic name,

 

Die hem god hiet, zinen lichame’.

 

⁺Pylatus zeide: ‘dit loue ic wel,

 

Wij zijn gheuriende, al badi mi el.

375

Wildi marghen, wildi nu,

 

Altemale hebten v.’

 

⁺Joseph was blide; hine lette niet,

 

⁺Also alst hem Pylatus hiet.

 

Nycodemus was oec een goet man,

380

⁺To desen ghinc hi volleke an.

 

Alse Ioseph ons heren licham dede

 

Van den cruce, doe stoent beneden

 

Maria, ende zach opwaert,

 

Om te cussen metter vaert

385

Den aerme, alse hi af waer ghedaen,

 

Ende in haren aerme ontfaen.

 

Doe hi af was altemale,

 

Leghede zi hen neder, weet ic wale,

 

Van den cruce drie screden of daerbi.

390

Zi nam zijn hoeft, ghelouets mi,

 

In haren scoot wenende bitterlike

 

Ende sprac: ‘wachaerme’ droeuelike,

 

‘Wat troest moghestu mi toghen,

 

Want ic di doet vor minen oghen

395

Hebbe, zoene. Wat heuestu ghewrocht;

 

Waertoe hebben zij dit brocht,

 

Dattu dus smaken zouds die doot?

+ (3700)

+ (3702)

+ (3757)

+ (3760)

+ (3764)

+ (3789)

+ (3790)

+ (3795)

+ fol. 216 c.

+ (3800)

+ (3802)

[p. 92]

 

Nu houdic di verstoruen in minen scoot

 

Met droefheit, wat mach ic ane gaen?

400

Wemi, kijnt, wat heuestu misdaen?

 

Die bliscap heb ic al verloren,

 

Die ic hadde, doe du waers gheboren.

 

Wemi mach ic terechte spreken

 

Ende mi mach therte binnen breken,

405

Want die bliscap, die mi was bekent,

 

Is mi in droefheit omghewent.

 

Zech mi, zech mi, enighe minne,

 

Leuen mijnre zielen, troest van binnen,

 

Enich solaes, hoe eest gheuoecht,

410

Zal ic aldus bliuen bedroeft?’

 

Zente Ian quam, dien hi zo minde,

 

Vallen op die borst, die hi wel kinde.

 

‘Wach’ sprac hi met bitteren trane,

 

‘Dat ic di dus moet zien ane’.

415

Doe quam Peter wenende zere,

 

Om dat hi loeghende onze here.

 

Magdalena quam toe gheuallen,

 

Wenende bouen hen allen,

 

Ende sprac ten zeluen stonden:

420

‘Wie zal vergheuen mine zonden?

 

Wie zal mi onsculdighen vor Symoene,

 

Alse hi dicke plach tedoene,

 

Ende voer mijnre zuster mede,

 

Daer hi mi stille zitten dede?’

425

Die iongheren quamen alle daer,

 

Wenende dreuen zij groet misbaer.

 

⁺Om tetroesten Marien¹⁾

 

Metten iongheren, wil ic lien,

 

Dat verclaert was zijn lichame

430

Vor die zine altezamen,

 

Zo dat quetsinghe noch teiken engheen

 

An zinen licham en was noch en sceen.

 

Hi openbaerde hem zo ghesont,

 

Alse of hi noyt en waer ghewont;

435

Mer zine vijf wonden bleken al,

 

Die hi te ionxten toenen zal.

 

Dus waren zij ghetroest van desen

 

Harde zere, alse wijt lesen.

+ fol. 216 d.

1) Deze regel stond eerst ook onderaan de vorige kolom, maar is daar doorgestreept.

[p. 93]

 

Doe Joseph ende Nychodemus

440

Den zoeten licham Ihesus

 

Vmmer aldaer grauen wilden,

 

Maria zijn lieue moeder hilden

 

Al dat zi mocht met haerre cracht;

 

Mer doet ghebrac an haerre macht,

445

Zeghede zi tot haren neue;

 

‘Zente Ianne, nu moetstu mi gheuen

 

Mijn lieue kijnt doet, ende mi dat laten;

 

Des bid ic di vtermaten,

 

Want ict leuende niene mochte

450

Ghecrighen; des doghic onzochte.

 

Mer zalt van node also zijn,

 

Zo bid ic ende het is die wille mijn,

 

Dattu mi wils hier met hen grauen’.

 

Hi antwoerde na haren vraghen

455

Ende sprac: ‘zijnt also wesen moet,

 

Om dat dijn zoen, des ben ic vroet,

 

Alle menschen verloessen woude,

 

Coes hi dat hi dus steruen zoude’.

 

Zi bat den iongheren ende Ianne:

460

‘Ende graeften niet, wel lieue manne,

 

Ontfarmet mijns ende gheeften mi,

 

Dat icken doch doet hebbe, want hi

 

Mi leuende niene mochte gheboren.

 

Diet hier toe brochten, hebbens toren.

465

Zoeldine vmmer int graft legghen,

 

Graeft mi met hem, mach ic zegghen:

 

Na hen zal mi gheen goet ghescien’.

 

Ende zij legheden hen int graft met dien;

 

Maria toech haer hande tehare

470

Ende zij groeuen hen zonder spare.

 

Dus croende zi ontfarmelike;

 

Zij weenden alle zo bitterlike,

 

Datmen die woerde niet en conde

 

Verstaen, die zij spraken metten monde.

475

Zij zaghen Marien zo zeer ontset

 

Van allen troest ende zeer belet,

 

Haer wenen gaf hen meerre pine

 

⁺Dan bi haers heren doet tesine.

 

Meerre was hem der moeder noet,

480

Die zij zaghen, dan haers meesters doet.

 

Doch ghedoghet zi mer node,

+ fol. 217 a.

[p. 94]

 

Datmen groef den edelen dode

 

Ende alse hi int graft was ghedaen,

 

Woudzi met hen in hebben ghegaen.

485

Die iongheren benament ende oec haer hoeder.

 

Zi nighede neder, die droeue moeder.

 

Zo zere riepsi ende kaermede,

 

Dat hem allen haers ontfaermede.

 

Alse Jan Marien woude leiden

490

Van den graue, swaer waest ghesceiden,

 

Ontfarmelike riepsi: ‘besiet,

 

Ay Jan, vrient, en laet mi niet

 

Huden dat onrecht hier ghescien,

 

Dat ic moete vlieen.

495

Van hem en willic niet sceiden,

 

Want alhier willic ontbeiden

 

Tot der tijt, dat ic sterue’.

 

Doe ghinczi wenen anderwerue.

 

Hi nam doe die droeue urouwe,

500

Daer hi toe hadde grote trouwe;

 

Met ghewelt leide hi ze in die stat;

 

Mengher droefheit was zi zat.

 

Alse die liede Marien zaghen

 

Metten omclede ten zeluen daghen,

505

Daer in ghespreinct was dat bloet,

 

Daer zi onder den cruce stoet,

 

Daert van bouen op haer liep,

 

Verzuchte tuolc ende riep

 

Ghemeenlike: ‘wat onrechte

510

Is ghewrocht van quaden knechten

 

Te Iherusalem in deser steden

 

An dese scone vrouwe heden,

 

Want haer kijnt hier doet is bleuen’.

 

God die moet hem allen gheuen,

515

Die met haer doghen, ewelike

 

Zine bliscap in hemelrike. Amen.

Beati Anselmi dialogus de passione Domini.

Dum Ioseph corpus deponeret, stabam sursum respiciens quando brachium dissolueretur, vt tangerem et deoscularer, sicut et feci, et cum depositus esset de cruce, posuerunt eum super terram bene ad tres passus de loco crucis. Et ego caput eius in sinum meum recipiens, amarissime flere caepi, dicens: Heu dulcissime Fili, qualem consolationem de te habeo, quem nunc mortuum

[p. 95]

coram me video. Tunc accurrens Ioannes Euangelista, cecidit super pectus Iesu, plorans et dicens: Heu heu de isto pectore heri portabam dulcia, hodie tristia et lamentabilia. Tunc Petrus aduenit, et quod ipsum negauerat, amarissime flere coepit, tunc Maria Magdalena plus omnibus flere coepit super Dominum suum, dicens: Quis mihi modo peccata dimittet? Quis me modo excusabit apud Simonem, et apud sororem meam? Venit etiam Iacobus, qui frater Filij mei appellabatur, qui simillimus sibi erat, et cum multis lachrymis hoc dicebat: Heu Domine talem gratiam mihi indigno prae caeteris contulisti, qui dulcissima facies tua erat mihi simillima. Heu modo apparet vultus tuus mihi dissimilis. Tuae manus et pedes clauis sunt confixi, corpus vero vndique vulneratum: meum autem corpus vero vndique apparet ex toto illaesum. Iurauitque quod nunquam cibum, nec potum sumpturus esset, quousque ad similitudinem sui conformaretur. Tunc caeteri omnes discipuli accurrebant lamentantes super eum, tunc Filius meus ad consolationem meam et discipulorum glorificatus fuit ibi coram nobis: ita quod nulla plaga aut liuor in corpore suo apparuit praeter quinque vulnerum cicatrices: quas reseruaturus est vsque in diem iudicij, et adeo sanus apparuit in corpore, ac si nunquam passus fuisset. De quo ego et discipuli immensam consolationem recepimus. Et cum eum sepelire vellent, cum magno moerore corpus fortissime tenui, et sepeliri vix permisi, dicens: Charissime Ioannes relinque mihi mortuum filium meum, quem non potui habere viuum. Sed si necesse est vt hoc facias rogo te vt me cum ipso sepelias. Ioannes respondit: Scis Domina charissima, quod aliter esse non potuit, et genus humanum sic redimi debuit. Tandem inuita permisi vt sepeliretur, et cum in sepulchrum positus fuisset, ad eum intrare volui, et super sepulchrum me proieci, et adeo miserabiliter egi, quod omnes fleuerunt. Et cum me loannes ad ciuitatem ducere vellet, et a sepulchro amouere lachrymans, rogaui: Chare Ioannes non facias mihi iniuriam: vt me separarem a dulcissimo filio meo Iesu, quoniam hic expectare vellem donec moriar, et iterum omnes fleuerunt. Ioannes vero me tandem in ciuitatem introduxit. Populus autem me videns indutam vestem aspersam sanguine sicut ante Iesum steteram, et sanguis eius super me stillauerat, vnanimiter clamabant gementes: O quanta iniuria facta est hodie in Hierusalem in ista domina et filio suo, et compatiebantur nobis.

(Dit fragment is het laatste gedeelte: er volgen nog slechts 8 regels).

XV. Beschrijving van Afrika en de eilanden in de Middellandsche Zee.

Dit stuk geografie, dat als bladvulling op de Clausulen volgt, is getrokken uit de Imago Mundi, door sommigen toegeschreven aan Anselmus van Canterbury, door anderen aan Honorius Inclusus of Augustodunensis en gedrukt in alle of ten minste

[p. 96]

in de meeste uitgaven van het Elucidarium van eerstgenoemde.

In zijn geheel is dit fragment naar de copie van Le Long uitgegeven door Van den Bergh in zijne Nederl. Volksromans, bl. 144 vlgg. en daarnaar gedeeltelijk door Van Vloten in zijne Prozastukken, bl. 16. Deze uitgave is echter lang niet zonder fouten; bovendien is de tekst zonder vergelijking met het origineel hier en daar volstrekt onbegrijpelijk, doordien de vertaler blijkbaar meer goeden wil dan kennis van het Latijn had. Aangezien het echter, zelfs voor wie een Elucidarium bij de hand heeft, niet gemakkelijk is, onmiddellijk den overeenkomstigen Latijnschen tekst te vinden, heb ik dien hier naast het Mnl. geplaatst. De eigennamen heb ik met hoofdletters geschreven, ofschoon er in ons Hs. slechts weinige, in de oudste drukken van het Latijn geene gevonden worden. Daarentegen komen bijna alle hier geplaatste punten reeds in het Hs. voor, de overige leesteekens echter niet.

fol. 201 b.	^4) Cap. XIX. De Aphrica.
.m.^1) In Affrica es dat water Indus gheet weestwaert an die Wendelzee^2), daer in leecht vele^3) wider ieghenoden ende groet lant. Daerbi leecht Libia, daer is vele nadren ende ander boser diere. Daerbi leecht een lant heet Dentipolus ende Bereta ende ander groet lant. Daer bi leecht Bisartim, daer in zijn .ij. crachtighe borghe: ene heet Atromeus, die ander heet Bizatium; ende andre uele stêde. Daerbi is een lant heet Getulia ende Mituidia, daer in was hongher. Die	Haec [Africa] in Oriente Indi fluminis surgit, et per meridiem vergens in Occidentem tendit.
	Huius prima Prouincia est Lybia.
	(Inde est Cyrenaica ....)
	Haec et Pentapolis .... est dicta .... (Inde est Tripolis a tribus ciuitatibus dicta, quae sunt Occasia,) Berete et Leptis magna.
	Post hanc Bisace a duabus vrbibus dicta, id est, a Drumento et Bisantio. Deinde.....
	Post hanc Getulia, inde est Numi-

4) Naar Opera Omnia, Coloniae 1612, III, 249.

1) Het Elucidarium, vgl. Verdam's artikel in dit Tijdschr. I, 232, over den ‘Dietschen Lucidarius’, is in den vorm van eene samenspraak tusschen M (magister) en D. (discipulus); de Imago Mundi echter niet. Maar de vertaler heeft er een dialoog van gemaakt, door driemaal .m. en eenmaal eene opmerking van den discipel in te voegen.

2) De Oceaan.

3) Eerst stond er wele, maar onder het eerste streepje van de w staat een punt.

[p. 97]

liede die in dien lande zijn eten ros^1) ende andere diere roe. Daerbi is der Moerlant.	dia in qua regnavit Iugurtha. In hac est ciuitas Hyppone.......
	Inde est Mauritania.......
In die lande is ene borch heet Saba, daerhenen^2) was die coninghinne te Salomone hore^2) wijsheit te uernemen. Daerbi is ene borch heet Gamma; daer in is borne, hi is des daghes zo cout datten nieman en mach ghewinnen ende nachts zo heet datten nieman en mach doghen. Bi der Moorlande is ene grote woestine vol nadren ende draken. Al dat lant sceedt die wallende zee; dats zo heet vander zonnen, dat altoes walt als een ketel. In die zelue wallende zee is een die hoechste berch die in die werelt is, die heet Aalas; die reiket ouer die lucht, daer en is der werelt niet meer. .m. Nu hebbewi geseghet hoe die werelt ghedeelt is; nu zelewi van den insulen zeggen, die in de zee zijn. .d.^3) So dat weet ic gherne, want God heeft menich wonder in den insulen verborghen. .m. Deerste insule heet Cyprus. Daer bi leecht een heet Creta. Daerbi leecht een heet Colehohos^4), daer is vele edels gouds. Daerbi leecht een heet Delos, dat was deerste daer nie vloede in inquam. Daerbi leghet Marram, danen coemt die beste mermelsteen. Daerbi is Sar-	(Versus meridiem vero est Aethiopia ab Aethere dicta. Una in Oriente,) in qua est urbs Saba, de qua fuit illa regina quae in Euangelio commemoratur a Domino. Altera in Occidente, intra quas Garamantes sunt a Garamma civitate dicti. Apud quos est fons tam frigidus diebus vt non bibatur, tam feruidus noctibus vt non tangatur ....... Ultra Aethiopiam sunt maxima loca deserta ob solis ardorem, et diuersi generis serpentia hominibus incognita. Deinde est maximus Oceanus, qui solis calore dicitur feruere vt cacabus...... In ipso vero Oceano est mons altissimus Atlas......
	Cap. XX. Peragratis Aphricae finibus, ad Insulas maris tendamus ......
	In mediterraneo mari est Cyprus Insula contra Syriam .......
	Creta a Creto rege dicta......
	In hac [se. Rhodo] fuit olim aereus Colossus..... Delos in medio Cycladum sita .... Haec tempore diluuii sub Ogygio facti primo comparuit....
	Paron.... Haec gignit candidissimum marmor quod parium dicitur et

1) Hoe de vertaler van Jugurtha een hongersnood en van Hyppone niet minder dan paardevleescheters heeft kunnen ṃaken, is mij nog niet duidelijk.

2) Lees met V.d.B. danen en komen.

2) Lees met V.d.B. danen en komen.

3) Deze .d. ontbreekt in het Hs., maar wordt door het verband bepaald gevorderd.

4) Dat men hier niet aan Colchis te denken heeft, blijkt uit het Latijn. De verwarring van aereus en aureus lag voor de hand, maar van Colossus een eiland te maken, is zeker wel sterk.

[p. 98]

dijns. Daer bi is oec een die heet Samos, danen was Sibilla gheboren. Daerbi leecht Cecilia. In die leecht een berch heet Ethau, vut dien berghe zietmen sulfer bernen. Daer werden oec die zielen ghepijnt thent hem gheholpen werdt ende zi hare zonden ghearnen. In die lande zijn .ij. berghe; die ene heet Cicilla, die ander (fol. 201 c.) Karibdis. Bi dien berghe en coemt gheen scip en zi verloren. Daer bi is ene insula, daer in zijn smede (dat zeit ons dat heidene boec), die smeden den donreslach ende staen al midden den viere. Die smeden heiten Cyclopes. In der eerster insulen Vulcanus, die der hellen plach ter porten^1). Onze boeke willen weten, dat hi tsi die de zielen pijnt^2). Daerbi es een heit Dardinas, daer timmerde Sardin, die was Hercules zone; hi maecte ene wel uaste borch. In dier insulen en werden nemmer nadre noch wolf gheboren. Daer in is oec een worm, die heit Dolifoga. Daer is oec ene spinne en waer die worm daer niet, dier [nl. der spinnen] en mocht niemen ghenesen. In dier insulen is een cruut; welc ziec mensch dat eet, hi lacht zijns ondancs dat hi steruen moet. Daer is oec een borne; welc ziec mensche zo en drinct, hi werdt altehant^3) ghenesen; ende welc ghesont^4) mensche zo ne drinct, hi werdt blint. Daerbi is ene insula, daer worden deerste slanghen vonden. In dier insulen en zijn dan witte scape. Van dier wol-	sardium lapidem ..... Samos ..... in Aegeo mari est sita. De hac fuit Sybilla .... Sicilia a Siculo ... dicta ..... In hac est mons Aetna: cuius sulphurea aestuant incendia.
	In huius freto est Scylla et Charibdis.
	In hac olim erant Cyclopes, (in hac inuenta est Comoedia. Aeoliae Insulae ab Aeolo rege dictae iuxta Siciliam positae:) hae et vulcaniae quia incendio sunt plenae......
	Sardinia a Sardo rege Herculis filio dicta...... In hac nec serpens, nec lupus gignitur.
	In ea solifuga animal, vt aranea morsu homines perimens.
	In ea est herba similis Apiastro quae comedentibus rictus contrahit, et quasi ridentes interimit. In hac sunt fontes calidi infirmis medelam, furibus inferentes caecitatem.......
	Ebusus Insula contra Hispaniam, hanc fugiunt serpentes. Ibi est colubraria plena anguibus.....

1) Hierbij plaatste V.d.B. een vraagteeken. De zin is: ‘die de hel dient aan de poort, die portier van de hel is’.

2) Blijkbaar heeft de vertaler hier en eenige regels hooger incendium opgevat als ‘die helsce brant’, vgl. Mnl. Wdb. I, 1417.

3) In het Hs. stond eerst blint altehant, maar het eerste woord is doorgestreept.

4) Blijkbaar heeft de vertaler firmis gelezen i. pl. v. furibus.

[p. 99]

len werctmen die alrebeste purpure. Daerbi is ene insula, die verzanc hierteuoren met den lieden, dier was meer dan tien lantscape; daer zwemt die Leuerzee. Daer bi is ene insula, daer in is hout dat heit Ebenus, dat en valt nemmermeer noch dan bernt nemmermeer. Daer in is oec ene borch die heet Senada, daer in groeuen hierteuoren die philosophen enen borne, die was .lx. scachte diep ende was zo listich ghegraven, dattie zonne sceen opten bodem ende al opten gront. In die Wendelzee is ene insula ende heit Persida, dats emmer enen groene ende wast alze tzůete paradijs. Daerin quamen tenenmale heilighe liede, dies ghesmakeden om die mate van .xv. iaren. Daer en mach en gheen mensche metten lichame meer comen zider dat God zente .b'. danen zende^1). Daer vliet een water, daer in zijn ale .xxxiij. voete lanc. In dat zelue water zijn worme, die zijn ghescapen (fol. 201 d.) alze creefte ende hebben arme .vi. ellen lanc. Die worme zijn zo starke, dat zi die elpendiere int water trecken te hem. In dien zeluen water zijn snoeke^2), die zijn zo grote ende zo lanc, dattie liede herberghen^3) van horen scellen maken.	Juxta has Hesperidum hortus, in his insulis oues albi velleris abundant, quae ad purpuram optime valent..... Ultra hanc fuit illa magna Insula, quae Platone scribente cum populo est submersa, quae Aphricam et Europam sua magnitudine vicit, vbi nune est concretum mare. Meroë Insula... in hac est lignum Hebenum. Iuxta hanc est ciuitas Syene, in qua est puteus a philosophis factus sexaginta cubitorum altus, in cuius fundum splendet Sol recto gradu in Iunio mense.
	Est et quaedam Oceani Insula dicta Perdita, amoenitate et fertilitate omnium rerum prae caeteris longe praestantissima, hominibus incognita, quae aliquando casu inuenta, quaesita postea non est reperta, et ideo dicitur perdita. Ad hanc fertur Brandanus venisse.
	Cap. X. In Gange quoque sunt anguillae trecentorum pedum longae. Ibi etiam sunt quidam vermes qui instar cancri, bina habent brachia, sex cubitorum longa, quibus elephantes corripiunt et vndis immergunt.
	Indicum quoque mare gignit testudines, de quarum testis capacia hospitia faciunt homines.
Ghelove die wille^4).

(Wordt vervolgd).

p. leendertz jr,

1) Lees: ‘zider datter God zente Brandanen zende’. Vgl. Brand, vs. 1600 vlgg.

2) Le Long veranderde dit in sneeke, waaronder V.d. Bergh, die de verandering overnam, reeds schildpadden wilde verstaan. Het is echter onnoodig: de vertaler, die met het Latijn niet te best overweg kon, verstond blijkbaar testudines niet, vermoedde dat hier naast alen en kreeften nog een groote visch bedoeld werd en koos daarvoor nu snoeken.

3) De door Staring voorgeslagen verandering in halsberghen wordt door het Latijn weersproken.

4) Deze woorden zijn er later bijgevoegd.