Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 13

[p. 210]

De etymologie van Skr. vānara.

Onder de vele woorden in het Sanskrit, waarvan tot nog toe geene bevredigende etymologie is gegeven, behoort vānara-, een der gebruikelijkste benamingen van den aap. Wel heeft men gezegd, dat het uit vā ‘of’ en nara- ‘man’ is samengesteld en dus eigenlijk ‘soms een mensch’ beteekent, maar volkomen overtuigend kan deze afleiding niet worden genoemd. Derhalve moge het mij vergund zijn eene andere verklaring voor te slaan, die - naar ik meen - zoowel aan den vorm als aan de beteekenis van het woord recht doet wedervaren. Vooraf wil ik echter het een en ander zeggen over de verschillende namen, die de aap bij de Indiërs draagt.

Als wij in aanmerking nemen, dat de epitheta ornantia, die aan de apen in de epische poëzie worden gegeven, veelal ‘goudkleurig’ of ‘geel’ beteekenen, dan kan het ons niet verwonderen, dat enkele adjectieven van eene dergelijke beteekenis allengs namen voor ‘aap’ zijn geworden. Zulke epitheta zijn b.v. hemapiṅgala- (Rām. IV, 14, 19; IV, 16, 15), kāñcanaçāilābha- (Rām. IV, 26, 3), kanakaprabha- (Rām. IV, 37, 6), santaptahemavarṇābha- (Rām. IV, 37, 21) simhalakesaravarcas- (Rām. IV, 37, 22), taruṇārkanibhānana- (Rām. IV, 26, 3), çaçigāura- (Rām. IV, 39, 13), taruṇādityavarṇa- (Rām. IV, 37, 7 en IV, 39, 13). De genoemde woorden zijn alle poëtisch en wegens hunne lengte niet geschikt om als substantieven de beteekenis van ‘aap’ aan te nemen. Een ander geval was het echter met hari-, piṅga-, piṅgala-, kapi-, welke ik in het kort zal bespreken.

Hari-, eigenlijk ‘geel’, werd als substantief in den zin van ‘aap’, ‘ros’, ‘leeuw’ enz. gebezigd, zonder evenwel als adjectief verloren te gaan.

Piṅga- ‘bruin’, als substantief niet alleen ‘buffel’ en ‘muis’ (zie Petersb. Wdb.), maar ook ‘aap’, zooals uit Rām. IV, 29, 25 en IV, 38, 24 blijkt. Zie ook Rām V, 31, 18; V, 32, 7 en V, 47, 32.

Piṅgala- ‘bruin, rossig’, als substantief eveneens ‘aap’ (zie Petersb. Wdb.). Natuurlijk is piṅgala- eene afleiding van piṅga-, dat met piñjara- ‘rossig, goudkleurig’ verwant is.

[p. 211]

Kapi- komt alleen als substantief voor, meestal in den zin van ‘aap’ (zie overigens Petersb. Wdb.), maar is blijkbaar verwant aan kapila- ‘bruinachtig, rood’. Volgens het Petersb. Wdb. is kapila- eigenlijk ‘aapkleurig’, hetgeen mij echter minder waarschijnlijk voorkomt, dan dat kapi- oorspronkelijk evenals kapila- een adjectief in de beteekenis van ‘rossig’ is geweest. Kapila- is wel eene afleiding van kapi-, maar in de oorspronkelijke beteekenis daarvan. Reeds vroeg kwam kapi- als naam van den aap naar de kusten der Middellandsche zee: vgl. hebr. qōf, gr. ϰῆβος, ϰῆπος (zie Lassen, Ind. Alterthumskunde I, 537 v.v. en Brunnhofer, Urgeschichte der Ariër III, p. ix).

Somtijds werd de aap ook naar de kleur zijner oogen genoemd: zoo vinden wij piṅgākṣa- en haryakṣa-, beide als adjectief ‘bruinoogig’, als substantief ook in de beteekenis van ‘aap’. Duister is het daarentegen, hoe marka- en markaṭa- woorden voor ‘aap’ zijn geworden. Men kan vermoeden, dat zij oorspronkelijk adjectieven zijn geweest en ‘donker’ beteekend hebben, in welk geval zij verwant zijn met 1. marka- (Petersb. Wdb.), slav. mrakǔ ‘duisternis’, mrǔknąti ‘donker worden’, als ook met os. mirki, ags. mierce ‘donker’ (met indg. g, vgl. skr. argala- ‘grendel’ bij gr. ἀρϰέω, lat. arceo en lit. dargus ‘regenachtig, somber’, ags. deorc, eng. dark bij lit. darkus ‘regenachtig’).

Van anderen aard dan hari-, piṅga- enz. zijn eenige namen, die ik volledigheidshalve vermeld, hoewel zij etymologisch geenerlei moeilijkheid opleveren.

Valīmukha-, eigenlijk ‘een gerimpeld gezicht hebbende’, vervolgens ‘aap’.

Plavaga-, plavaṅga-, plavaṅgama-, eigenlijk ‘met sprongen gaande’, daarna ‘aap’ en ‘kikvorsch’ (plavaṅga- schijnt in deze laatste beteekenis toevallig niet voor te komen).

Çākhāmṛga-, eigenlijk ‘het takkendier’, altijd in de beteekenis van ‘aap’.

Golāṅgula-, golāṅgūla-, eigenlijk ‘een koestaart hebbende’, de naam eener bepaalde soort van apen.

Doch door enkele andere namen wordt de aap als ‘boschbe-

[p. 212]

woner’ gekenmerkt en tot deze groep behoort, indien het volgende betoog niet onjuist is, ook vānara-. Zulke namen zijn dan:

Vanecara- ‘woudzwerver’, dat Rām. IV, 22, 31 ‘aap’ beteekent: Hate tu vīre plavagādhipe tadā Vanecarās tatra na çarma lebhire. Vgl. ook Rām. IV, 17, 29, waar Vālī zegt: Vayaṁ vanacarā Rāma mṛgā mūlaphalāçinaḥ.

Vanacārin-, synoniem van vanecara- en vanacara-. Als adjectief wordt het vaak met vānara- verbonden (zie beneden), doch Rām. IV, 63, 9 wordt het als substantief voor ‘aap’ gebezigd. Eveneens Rām. V, 63, 6 en V, 64, 10.

Vanāukas- ‘woudbewoner’ is ook volgens het Petersb. Wdb. een woord voor ‘aap’. Ongetwijfeld heeft het deze beteekenis o.a. Rām. IV, 22, 5; IV, 44, 2; IV, 43, 3; IV, 49, 6; IV, 53, 6; IV, 59, 3; IV, 64, 17; IV, 67, 35.

Vanālaya-, synoniem van vanāukas-, als ‘aap’ Rām. V, 3, 22; V, 46, 5; V, 62, 36.

Kānanāukas-, synoniem van vanāukas-, volgens het Petersb. Wdb. ook ‘aap’. Zie nog Rām. IV, 48, 22.

Het is opmerkelijk, dat vānara- dikwijls met vanacārin- wordt verbonden, hetgeen ons doet vermoeden, dat men het woord onwillekeurig met vana- ‘woud’ in verband bracht. Ik kan mij op de volgende plaatsen beroepen: vānarān vanacāriṇaḥ (Rām. III, 73, 17), vānarāu vanacāriṇāu (Rām. IV, 16, 30), vānarā vanacāriṇaḥ (Rām. IV, 25, 38), vgl. ook phalamūlāçanaṁ nityaṁ vānaraṁ vanagocaram (Rām. IV, 17, 25, zie nog VI, 8, 3).

Nu is het echter ternauwernood mogelijk vānara- onmiddellijk van vana- af te leiden, want het sufflx -ra- heeft niet de functie om secundaire adjectieven van substantieven te vormen. Natuurlijk moeten wij vānara- dus niet als eene afleiding van vana- beschouwen, maar er veeleer eene secundaire formatie met vṛddhi en het suffix -a- van een r-stam in zien. Inderdaad staat naast vana- een synonieme en verwante stam vanar-, die slechts in samenstelling voorkomt:

Vanargu-, slechts Rgv. en Athv., volgens het Petersb. Wdb. ‘im holze, im walde, oder in der wildniss sich umtreibend’, samenge-

[p. 213]

steld uit vanar- en -gu- (gavate, gaat, Nāigh. 2, 14, Petersb. Wdb.).

Vanarṣad-, eveneens slechts ved., volgens het Petersb. Wdb. ‘auf bäumen, im holze sitzend, nistend’, samengesteld uit vanar- en sad- (zitten).

Vanarja-, volgens het Petersb. Wdb. een zekere plant, samengesteld uit vanar- en -ja- (jan-, geboren worden, ontstaan), vgl. voor de formatie paṅkaja- ‘lotus’ enz.

Naast vana- en vanar- staat nog een stam vanas-: zie over de onderlinge verhouding van dergelijke stammen Pedersen, Kuhn's Zeitschrift XXXII, 240 v.v.

Door dit alles meen ik waarschijnlijk te hebben gemaakt, dat vānara- van vanar- afgeleid en met vana- en vanas- verwant is: oorspronkelijk moet het derhalve een adjectief geweest zijn in de beteekenis ‘tot het woud behoorende’, ‘woudbewonend’, dus ongeveer een synoniem van vanāukas-, vanacārin-, vanecara- enz. Werkelijk komt vānara- op talrijke plaatsen (zie Petersb. Wdb.) als adjectief voor, maar altijd in de beteekenis ‘op de apen betrekking hebbende’; vgl. vānaram balam (Rām. IV, 19, 13), tan mahad vānaram balam (Rām. IV, 41, 1), tāṁ vānarīṁ senām (Rām. IV, 64, 13) enz. Zonder twijfel moet men dit adjectief vānara- met het Petersb. Wdb. als eene afleiding van het substantief vānara- ‘aap’ beschouwen.

Men zoude nog de vraag kunnen stellen, welk substantief oorspronkelijk bij vānara- verzwegen is. Misschien was dit wel mṛga-, hoewel ik voor mij geneigd zoude zijn vānaraḥ als eene afkorting van vānaraḥ puruṣaḥ te beschouwen. Men denke aan Paũc. (ed. Bombay) vs. 391, waar de caṭakā tot den aap zegt: Hastapādasamupeto dṛçyase puruṣākṛtiḥ (Met handen en voeten voorzien schijnt gij de gestalte van een mensch te hebben) en aan het Maleische orang oetan, eigenlijk ‘boschmensch’. De rol, die Sugrīvaḥ, Hanumān en hunne apenkrijgsscharen in het Rāmāyaṇam spelen, levert ons een getuigenis, hoe zeer de Indiërs de apen als op den mensch gelijkende beschouwden.

Amsterdam, 12 Januari 1894.

c.c. uhlenbeck.