Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 13

[p. 192]

Dubbeld'uw = baljuw?

Met belangstelling heb ik in dit Tijdschrift het artikel van Dr. A. Beets gelezen, waarin gehandeld wordt over het woord Dubbeld'uw, voorkomende in vs. 1340 van Bredero's Griane:

‘De Dubbeld'uw noch de Schouwt, en durven hum niet vanghen’.

Met inachtneming van de bescheidenheid, die mij, vooral op dit gebied, betaamt, wensch ik naar aanleiding van dat stukje een paar bedenkingen te opperen, niet zoozeer om de meening van den schrijver te bestrijden als wel om te doen zien, dat er naast de zijne nog plaats is voor andere opvattingen.

Na duidelijk te hebben aangetoond, dat dubbele u de naam was, dien onze voorvaderen - gelijk de Engelschen het nog doen - aan de letter w gaven, wijst Dr. Beets op de mogelijkheid, ‘dat dubbel' uw (later vervangen door dubbeld' uw) in dezen of dergelijken samenhang niet anders zal wezen dan eene volksuitspraak - tevens poging tot etymologiseeren - van de woorden (voor den minderen man immers slechts onverstaanbare klanken) de ball(i)uw’.

Dr. Beets had zich tot steun van zijne meening kunnen beroepen op Oudemans, die in zijn Woordenboek op de gedichten van G. Az. Bredero de zelfde verklaring geeft, als hij, op blz. 508, Dubbeld' uw eene ‘spottende verbastering voor Baljuw’ noemt.

Toch moet er op gewezen worden, dat het volk doorgaans alleen zoodanige woorden verbastert, die het òf vreemd vindt (en het woord baljuw, ofschoon van uitheemschen oorsprong, was in Bredero's tijd toch verre van ongewoon), òf om de eene of andere reden liever niet uitspreekt, omdat het b.v. een vloek of scheldwoord is.

Is de meening van Dr. A. Beets juist (en ik ontken het

[p. 193]

geenszins, doch twijfel er slechts aan), dan ligt in de verbastering misschien tevens eene hatelijke woordspeling opgesloten. Dubbeld beteekent bij Bredero ook ‘dubbelhartig en bij uitbreiding valsch’, gelijk Oudemans opmerkt en met aanhaling van eenige regels uit de Angeniet staaft. Den baljuw den dubbeld'uw noemende, zou Bouwen Langhlijf zich dan eene minvleiende woordspeling veroorloofd hebben, wat geenszins onmogelijk, en bij den slechten reuk, waarin schouten en baljuwen stonden, zelfs niet onwaarschijnlijk is. Op die wijze verkrijgt het gebruiken van dubbeld'uw voor baljuw iets grappigs, wat het anders niet heeft.

Toch zoude ik liever dan aan Baljuw denken aan het een of ander woord, dat met de letter w begint.

Immers, evenals wij thans spreken van B en W, als wij Burgemeester en Wethouders bedoelen, kan men in den tijd van Bredero zekere magistraten met de eerste letter van den naam huns ambts hebben aangeduid, en aldus ook van een dubbeld'uw hebben gesproken.

Is er nu een dergelijk woord te vinden? Ik meen bevestigend te moeten antwoorden. Ja, ik veroorloof mij zelfs twee gissingen te uiten, waarvan de tweede, ik moet het erkennen, wel wat gewaagd is, doch waarvan ik de eerste eigenlijk niet minder aannemelijk acht dan die van Dr. Beets.

I. Bredero kan met de Dubbeld'uw de Wet of de Wethouders bedoeld hebben. Over het Gerecht handelende, schrijft Ter Gouw in zijne Geschiedenis van Amsterdam, III. 357, na te hebben opgemerkt, dat de Magistratuur van Amsterdam op het einde der 15^de eeuw (waar te dier plaatse over gehandeld wordt) reeds op de zelfde wijze samengesteld was als in den tijd der Republiek, het volgende: ‘Schout, Burgemeesteren en Schepenen’, te zamen vergaderd vormden ‘'t gemeene Gerecht’. Zij noemden zich nog in 't laatst der 15^de eeuw: ‘de goede luden van den Gerechte’, of: ‘de goede mannen van den Gerechte’, ook ‘de Heer en 't Gerecht’; maar al vroeg in de 16^de eeuw werd het: ‘Mijne Heeren van den Gerechte’, als 't bleef tot

[p. 194]

aan 't einde der Republiek. - Kortaf werd dit Collegie ook ‘de Wet’ genoemd, - welk woord in den toenmaligen stijl hetzelfde beteekende als in den onzen: ‘de Regeering’. De leden van dit College waren ‘de Wethouders’, en dit woord had dus toen ook eene andere beteekenis als tegenwoordig.’

Nu is het opmerkelijk, dat Bredero zelf ergens de Wet in éénen adem noemt met den Markgraaf en den Schout. Ik vind die plaats aangehaald in het bovengenoemde werk van Oudemans (blz. 484), die echter Wet verklaart door ‘het collegie van schepenen’. Zij komt voor in de Lucelle (vs. 2419) en luidt aldus:

‘Ach waar blijft doch de wet, de Marckgraef en de Schout?’ -

Intusschen, zoolang ons niet van elders blijkt, dat de wet of de wethouders in den tijd van Gerbrand Adriaansen met de eerste letter des woords plachten te worden aangeduid, blijft mijne gissing eene gissing, die echter als zoodanig recht van bestaan heeft.

II. Dat de schouten en baljuwen echte grijpvogels waren en zich vaak ten koste van overtreders of van overtreding betichten trachtten te verrijken, is bekend. Zouden zij daaraan misschien eenen bijnaam ontleend hebben met eene w beginnende? Bewijzen ontbreken ook hier, doch als ik denk aan de oude rijmpjes, in Harrebomee's Spreekwoordenboek vermeld:

Schouten en baljouwen
Grijpen als de wouwen,

en

Schouten en baljouwen
Schuwt men als de wouwen,

dan komt het mij niet onmogelijk voor, dat zij wel eens zijn uitgescholden voor wouwen. En nu is, kon dit laatste bewezen worden werkelijk het geval te zijn, het zeker waarschijnlijker, dat het volk, sprekende van den ‘dubbelde uw’, aan het woord wouw, een scheldwoord, dat het liever niet uitsprak om der gevolgen wil, dacht, dan dat het het zeer onschuldige en nogal deftige woord wet meende. Kwam nu wouw in de hier bedoelde

[p. 195]

beteekenis bij Bredero voor, de zaak ware een heel eind gevorderd, doch ik vind in het woordenboek van Oudemans alleen wuw (of wouw) als naam van een vogel vermeld, met verwijzing naar Griane (vs. 1151):

‘Eer sal de teere Duyf moorden de woede Wuw.’ -

Het vraagstuk blijft onopgelost, doch ik meende, dat de bovenstaande opmerkingen iets tot de oplossing zouden kunnen bijdragen, en daarom heb ik er een plaatsje voor in dit Tijdschrift verzocht.

's-Gravenhage, 10 Febr. 1894.

c. bake.