Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 13

[p. 116]

De wrake van Ragisel.

Onder den titel van ‘Walewain’ komen, behalve het fragment van den Perchevael, nog acht kleine fragmentjes voor in de ‘Carminum epicorum germanicorum Saeculi XIII et XIIII fragmenta, e codd. mss. edidit. Ferd. Deycks, Monast. Guestphal. 1858’ p. 15-19. Uit de taal en uit den vorm van het aan den Beneden-Rijn gevonden, maar zuiver Mnl. handschrift blijkt, dat zij bij elkaar behooren, namelijk de bovenstukken zijn van vier in twee kolommen verdeelde bladzijden, en dat zij geen deel hebben uitgemaakt van het handschrift van den Perchevael, ofschoon Prof. Deyks ze met het fragment daarvan onder éénen titel samenvatte. Noch Deycks, noch iemand anders heeft aangewezen, tot welken roman ze behooren, maar ik behoef ze hier slechts opnieuw af te drukken met de overeenstemmende plaatsen uit den door C. Hippeau uitgegeven roman ‘Messire Gauvain ou la Vengeance de Raguidel, poeme de la table ronde par le trouvère Raoul, Paris 1862’, om de overtuiging te vestigen, dat zij eens van eene geregelde vertaling van dien roman deel hebben uitgemaakt. De eerste twee fragmenten laat ik voorloopig weg, om met het derde te beginnen, waarvan ik, evenals van de volgende, de fouten zooveel doenlijk zal verbeteren en de gapingen aanvullen, ofschoon dat laatste mij slechts voor een gering deel mogelijk was.

.... Van den wapenen, die hier an droech.
Hi dede hoer ovels me dan genoech,
Want hi voerdese¹⁾ met onwerde[n]
Over die heide, dier jegen werde[n].
Her Walewein ende sijn broder quamen
Daersi²⁾ dat sagen ende vernamen,

1) Bij Deyks .... yse.

2) D ontbreekt.

[p. 117]

 

Ende docht¹⁾ hem uter maten raer.

35

Her Walewein sprac: ‘ay, ridder, waer

 

Moget gi vinden²⁾ in u herte,

 

Dat gi dus ongevoech ende³⁾ smerte

 

Dere joffrouw dogen doet?

 

........ waer di vloet

40

‘Sine onderwondes niet mee’ -

 

‘Vassael, in⁴⁾ laets dor⁵⁾ u niet een slee⁶⁾.

 

Waer salic ............

Daarmee stemt overeen La Vengeance de Raguidel, vs. 3389-3401:

Issi le fiert de main armée,
Et l'a contre cheval menée
Parmi la lande traïnant.
Et mesire Gauvains poignant
I est venus, se li cria:
‘Frans chevaliers, lai là! lai là!
Mar le tues, laissiés le ester!’
Onques ses mains n'en vaut⁷⁾ oster
Li chevaliers, qui estoit fels,
Ains respondi, conme orgueilleus⁸⁾:
‘Vassal, qu'en avés vos à faire?
Alés porcacier vostre afaire:
Je n'en lairoie por vos rien’.

‘Doe verwarf ic, dat ic versochte⁹⁾
An desen riddre enen vrede.
Te mine¹⁰⁾ behoef hort wat hi dede:
Hi gavene gerne ende blidelike.
Doe waendic wel behoudelike

1) D ontbreekt.

2) D ir winden.

3) D ongevogen.

4) D ontbreekt.

5) D doe.

6) D clee.

7) Voor vaut zal men wel vuet of veut moeten lezen.

8) Men lette hier op het slechte rijm.

9) D Datinen sochte

10) D nine.

[p. 118]

 

Varen ende keren over al.

 

Nu meirt hi mijn groet ongeval.

50

Hierna up den derden dach

 

Voer ic mi¹⁾ meyen, want ic sach

 

Dat weder scone ende blide;

 

Ende dese riddre, die²⁾ van nide

 

Vol sijn ende³⁾ van overdade,

55

Quamen hier met valschen rade,

 

Ende slogen minen ridder doet⁴⁾’.

Daarmee stemt overeen La Vengeance de Raguidel, vs. 3430-3438:

‘Je l'fi d'une trive requerre.
Ne sai quel jor il le donna,
En la trive, par de deça,
Avons en bone pais esté.
Por le douc tens et por l'esté
M'en ving ge ça. tote haitie,
Et il m'a issi agaitie.
Dedens la trive, que je pris,
M'a il mon chevalier ocis’.

‘Laet hem hebben sine amie:
Al doet hi haer nu dorpernie,
Si heves seker⁵⁾ wel verdient,
Ende hi sal morgen bat haer vrient
Wesen ende versoent al’.
Mijn her Walewein sprac: ‘ic⁶⁾ sal
Dere joffrouw staen te stade[n],
Want sijt mi⁷⁾ bidt dor genade:
Inne quam noit te gere stad,

1) D im.

2) D dic.

3) D rade.

4) D ontbreekt.

5) D sich.

6) D hi.

7) D sye nu.

[p. 119]

 

Dat mi joffrouw genade bat,

 

Dat ic hare¹⁾ minen dienst ontseide²⁾;

 

Broder, het waer dorperheide’.

Daarmee stemt overeen La Vengeance de Raguidel, vs. 3459-3467:

‘C'est folie, fols, laissiés lor
La damoisselle qui est lor;
Venés: de li n'avés que faire;
S'irons porchacier nostre afaire;
Ne devés pas ci arester’. -
‘Fui toi de ci, laìsse m'ester’,
Fait mesire Gauvaìns, ‘par foi,
Je n'en lairoie rien por toi’.

Mijn her Walewein sprac: ‘dat si’³⁾.
Die twe en maecten⁴⁾ nu .....
So den vrede dese ne .......
Ende verwerden vele mee
Met haren talen dander twee⁵⁾,
Want elk die joffrouw hebben wilt⁶⁾.
Dus sijn si met spere ende scilt⁷⁾
Elc van andren een deel gereden⁸⁾.
Doe wast hadde na rust 1 .....⁹⁾
Te joesteerne¹⁰⁾ ridderlike.
Si hilden wel ende getogelike¹¹⁾
Vor hen die stade ende dede .....

Daarmee stemt overeen La Vengeance de Raguidel vs. 3491-3496:

1) D have.

2) D onseide.

3) D ontbreekt.

4) D musten.

5) D ontbreekt.

6) D joffrouw die hebben.

7) D ontbreekt.

8) D ontbreekt.

9) Dit bedorven vers weet ik niet te verbeteren.

10) De justeerne.

11) D ontbreekt.

[p. 120]

 

Issi cil doi orent fait pès,

 

Et cis qui furent près à près,

 

Qui la pucele chalengierent,

 

L'ont guerpie, si s'eslongierent

 

Li uns de l'autre sans plus dire:

 

Cascuns se regarde et ramire.

......... groter cracht onthouden
........ die orse keren souden¹⁾
........ adien metten sweerde,
Bad hi vor sine²⁾ overdade
Harde³⁾ oetmoedelike genade
Ende seide⁴⁾: ‘ay, ridder, edel here,
Ic ben gequetst harde sere
Van u⁵⁾ heden up desen dach,
Secht mi⁶⁾, here, oft wesen mach,
Uwe name⁷⁾ in hovescheden’. -
‘Omme dat⁸⁾ gys mi hebt gebeden,
Walewein heetic⁹⁾, dat u cont si’.

Daarmee stemt overeen La Vengeance de Raguidel, vs. 3524-3533:

Et mesïre Gauvains retint
Son cheval, si est retornés.
Et cil s'en fu tels atornés
Qu'à grans painnes s'est adreciés,
Quant il vers lui le vit dreciés
Monsignor Gauvain qui hasta.
Lors li escrie: ‘Esta! Esta!’
Quant mesire Gauvains l'entent,

1) Na dit vers moet een vers met een rijmwoord op sweerde zijn uitgevallen.

2) D ien ende na.

3) D ontbreekt.

4) D ontbreekt.

5) D nu.

6) D t im.

7) D ontbreekt.

8) D ontbreekt.

9) D ontbreekt.

[p. 121]

 

Il li respont, plus ni atent:

 

‘J'ai non Gauvains.’

‘Of dan neen, hoet u van mi.’
Die ridder sprac: ‘ic scelde vri:
Neemtse ende voertse dart u voget.’
Doe sprac her Walewein: ‘mi genoget
Uwe name te wetene, die segt mi,
Eer wi sceden.’ - ‘Here, dat si:
Ic hete te berge ende te dale
Licoridoen.’ Met dere tale
Sijn si bede dan gesceden
Ende lieten hebben ende geleden,
Daer¹⁾ hi wilde, die joffrouwe,
Die quijt was van groten rouwe.

Daarmee stemt overeen La Vengeance de Raguidel vs. 3555-3565:

‘Traiés en sus, je vos desfi.’ -
‘Je le vos lais, ce vos afi,’
Fait li chevaliers, ‘prendés la.’
Mesire Gauvains demanda
Au chevalier conment a non.
‘On m'apele li Coridon,’
Fait li chevalier erranment.
Atant laissent le parlement,
Que cel et ses conpains s'en vont;
Et la damoissele au chief blont,
Quant ele vit que cil s'en part,
Est acorue cele part.

Men ziet, 59 verzen van den Franschen roman zijn in 77 Mnl. verzen vertaald en dus alles behalve beknopt, zooals wij

1) D Die aer.

[p. 122]

dat trouwens van onze middeleeuwsche vertalers gewoon zijn, maar toch ook in ander opzicht met zooveel vrijheid, dat ik zeer geneigd ben, niet dezen uitgegeven Franschen tekst voor het origineel van onze vertaling te houden, maar een anderen tekst, die daarvan belangrijk moet hebben verschild en waarschijnlijk veel beter was dan de bewaard gebleven tekst, daar deze over het geheel slordig en corrupt schijnt. Ten bewijze daarvan behoef ik slechts aan mijne aanteekening op vs. 3398 te herinneren en verder op te merken, dat op vs. 3536:

‘Lors li escrie: ‘Esta! Esta!’

terstond deze verzen volgen:

‘Quant mesire Gauvains l'entent,
Il li respont, plus ni atent:
‘J'ai non Gauvains.’

De vraag naar den naam van zijnen overwinnaar moet blijkbaar aan Walewein's antwoord hebben voorafgegaan. Stellig zijn er dus twee of meer verzen uitgevallen. In onze fragmenten nu vinden wij de vraag wel, als ik ten minste goed heb ingevuld, en in elk geval komt de vraag voor in de verkorting, die ook van deze vertaling door Velthem voor zijne groote compilatie is gemaakt, want daar lezen wij, Lanc. III vs. 12335:

‘Maer segt mi, hoe u name si,’

met het antwoord:

‘Walewein, seit hi, heetmen mi.’

Alleen is het opmerkelijk, dat deze vraag met het antwoord en de korte inhoud van hetgeen in 't Fransch in vs. 3539-3547 wordt behandeld in den Lancelot volgt op de verzen:

‘Walewein sprac: so scult dan vri
Dese jonckfrouwe, ende geefse mi -
Ic scelse quite harde gerne:
Mine stater u niet te werne,’

[p. 123]

die beantwoorden aan vs. 3548-3557 van den Franschen roman en aan vs. 93-95 van onze fragmenten, waarop in 't Fransch en in onze fragmenten terstond Walewein's vraag naar den naam van den fellen ridder (li Coridon) volgt, die bij Velthem eerst na de vertaling van vs. 3547 van den Franschen tekst gevonden wordt. De omzetting is blijkbaar Velthem's werk, want dat deze compilator bij Die Wrake van Ragisel evenmin als bij den Perchevael een Fransch origineel vóór zich had, maar eenvoudig de bestaande vertaling bekortte, behoeft geen betoog voor wie den overeenkomstigen tekst in den Lancelot (III vs. 12285-12352) vergelijkt met onze fragmenten. Om de vergelijking gemakkelijker te maken, voeg ik dien tekst hier bij met cursiveering van die versregels, die bekorting zijn van de nu bekende brokjes der geregelde vertaling.

Vanden wapinen die hire an droech.
Doen Walewein sach dit ongevoech,
Sprac hi: ‘Her riddere, dese smerte,
Hoe mogedise vinden in u herte,
Die gi doet deser joncfrouwen?’ -
‘Ay, edel riddere, op gerechte trouwe,’
Sprac die joncfrouwe, ‘verledeget mi!
Oft enege ontfermecheit an u si,
Soe hulpt mi dor alre vrowen ere!’
Her Walewein sprac: ‘Vrient, bi onsen Here,
Gi doet onhovescheit hier an’ -
‘Wat segdi,’ seit hi, ‘vule tyran?
Wat besteets te berechtene?
Lust u hier nu te vechtene,
Ic maecs u hier ter stede sat.’ -
‘Gi sultse hier laten,’ sprac Walewein ter stat,
‘Al haddijt oec gesworen met.’
Doen quam daertoe her Gariët

[p. 124]

 

Ende sprac: ‘Broder, dor wat saken

 

Wildi hier nu werringe maken?

305

Laet hem hebben sine amie:

 

Al doet hi hare nu dorpernie

 

Wat bestaet u dat te wrekene?’

 

Die ander begonster to te sprekene,

 

Die tgeens ridders geselle was:

310

‘Geselle, ic soude u raden das,

 

Dat gi die joncfrouwe laet varen nu

 

Metten riddere, dat radic u.’ -

 

‘In does niet, bi mire trouwen’. -

 

‘Geselle, dat sal u lichte rouwen;

315

Ende in bescudde u heden oec.’

 

Die ander sprac: ‘Mine roec.’

 

Doe sprac oec mede Gariët:

 

‘Bi Gode en bi mire wet,

 

Broder, gi sult vechten sonder mi.’

320

Walewein sprac: ‘Bi Gode, dat si.’

 

Dus keerden si beide ombe daer

 

Om bat te pongirne daer naer.

 

Die riddere quam op Waleweine gereden

 

Ende heften gesteken daer ter steden

325

Dor den scilt ene grote scure,

 

Dat sijn spere brac tier ure.

 

Ende Walewein heften wedergesteken,

 

Dat sijn halsberch moeste breken

 

Ende hi gequetst werd so sere,

330

Dat hi genade bat den here.

 

Walewein sprac: ‘So scult dan vri

 

Dese joncfrouwe, ende geefse mi’. -

 

Ic scelse quite harde gerne:

 

Mine stater u niet te werne;

335

‘Maer segt mi, hoe u name si.’ -

 

‘Walewein’, seit hi, ‘heetmen mi,

 

Des conincs Arturs suster sone’ -

[p. 125]

 

‘Ay mi, hoe wasic so cone,

 

Dat ic dorste joesteren nu,

340

In hadde tirst gevraget u,

 

Wie gi waerd te deser stont,

 

Sone waric van u niet gewont.’

 

Walewein sprac doe: ‘Hoe heetti?’ -

 

‘Licoridon heetmen mi.’

345

Walewein sprac: ‘Nu bevelic u,

 

Dat gi vard ter joncfrouwen nu

 

Van Galestroet ende segt haer saen,

 

Dat icse sal wel scire bestaen

 

Met sconincs Arturs macht al.’

350

Lycoridon seide: ‘Here, ic sal.’

 

Doe sciet Walewein scire van daer,

 

Ende die joncfrouwe volchdem naer.

Eenige verzen komen zóó letterlijk met de verzen van onze fragmenten overeen, dat aan bekorting van deze vertaling wel niet te twijfelen valt. Toch hebben wij ook bij Velthem's bewerking van Die Wrake van Ragisel op eene enkele uitbreiding te wijzen. Lanc. vs. 12345-12350 komt noch voor in 't Fransch, noch in onze fragmenten, waar het op vs. 100 had moeten volgen. Velthem verwijst met die verzen naar het vervolg, vs. 12425, dat aan vs. 3688 vlgg. van den Franschen roman beantwoordt, en laat dus Licoridon in opdracht van Walewein naar de jonkvrouw van Galestroet gaan, terwijl deze dat in 't Fransch uit eigen beweging doet. In den Franschen roman hooren wij met vs. 3897 (= Lanc. III vs. 12497) voor het laatst van ‘la dame dou Gautdestroit’ en van haren minnaar, ‘Maduc li Noirs’, die bij Velthem ‘Maurus’ heet, doch een behoorlijk slot heeft hare geschiedenis niet. In Velthem's bewerking nu vinden wij een lang verhaal van vierhonderd verzen (vs. 13185-13587), waarin hare geschiedenis tot een goed eind wordt gebracht, en dat in den Franschen tekst ontbreekt. Evenzoo ontbreekt in het Fransch de inhoud van

[p. 126]

Lanc. III vs. 11155-11234, waarin het begin der geschiedenis van de jonkvrouw van Galestroet voorkomt, dat weer terugwijst op Lanc. III vs. 2375-2610, een stuk, naar het schijnt, van de Graalqueste, althans Jonckbloet doet het ons niet als eene interpolatie kennen, maar ongelukkig heeft hij in de uitgave van den Lancelot die Graalqueste niet met het Fransche proza vergeleken, zooals hij wèl met den Lancelot zelf en gedeeltelijk ook met Arturs Dood heeft gedaan. Wij kunnen dus niet uitmaken, of deze verzen in de Graalqueste geïnterpoleerd en ook aan een Vengeance de Raguidel ontleend kunnen zijn. Zeker behooren vs. 11155-11234 niet tot de Graalqueste, daar deze met vs. 11154 eindigt, en evenmin tot den gedrukten tekst van de Vengeance, waarvan het begin overeenstemt met Lanc. III vs. 11235.

Nu is de vraag: heeft Velthem begin en slot der geschiedenis van de jonkvrouw van Galestroet zelf uitgedacht, of kwam het ook reeds in de vertaling van den roman voor? en zoo ja (want scheppingskracht mogen wij aan Velthem niet te veel toekennen), is het dan het werk van den vertaler of stond het ook reeds in de Fransche redactie, die deze bezat en die wij nu niet kennen? Ik houd het laatste voor het waarschijnlijkst, en zou dus ook vermoeden, dat Lanc. III vs. 12635-13054 (het eigenaardige hoofdstuk met het opschrift: ‘Hoe Walewein wilde weten vrouwengepens’), dat evenmin in den gedrukten Franschen tekst voorkomt, evengoed aan eene andere redactie van den Franschen roman ontleend is. Zoo worden wij er toe geleid het voormalig bestaan van een Franschen roman te veronderstellen, die veel uitgebreider was, dan de gedrukte Vengeance de Raguidel; en daarin kan dan ook zeer goed het origineel voorgekomen zijn van de verzen der eerste twee, nog niet door ons medegedeelde, fragmenten, die ik in het Fransch niet weervond en evenmin ergens weet te plaatsen, tenzij in het verhaal van een tornooi. Zij luiden aldus:

[p. 127]

Pagina I Kolom 1.

 

Daer so menich coen degen

 

So cortelike wart verslegen

 

Alse nu hier, dat wetic wel¹⁾.

 

Her Walewein was harde fel²⁾,

5

Hi velder³⁾ menegen van den orse,

 

Want hi stont in de meeste porse

 

Altoes ende dede se vor hem wiken,

 

Dat man te rechte mach geliken

 

Die lewe, die die scape jaget.

10

Daer wart menich ridder versaget,

 

Als hi quam in sijn gemoet,

 

Die nochtan stout was⁴⁾ ende goet.

 

Mijn her Walewein heeft so gevaren,

 

......... daer waren.

Hine hadde niet van enen caven⁵⁾
Ontfaen te scaden in den stride;
Hi was in hoghen ende blide,
Ende sat onder sine gesellen,
Die al lachende⁶⁾ vertellen,
Wien daer gevalle of ongeval
Was gesciet⁷⁾ ende wien men sal
Met rechte loven ende prisen.
Dus saten si in deser wisen
Met groter joien in die zale.
Nu willic u van hem die tale
Laten bliven ende seggen vort
Ene aventure⁸⁾, die men hort
Gerne lesen in Walsche tale
........ wale.

1) D wale.

2) D be....

3) D wilder.

4) D ontbreekt.

5) D raven.

6) D laggende.

7) D gesaet.

8) D aventiure.

[p. 128]

Zooals wij Die Wrake van Ragisel in Velthem's omwerking kennen, is de roman blijkbaar eene compilatie van zes verschillende verhalen, namelijk

I	‘Die Wrake van Ragisel’ zelf, met Walewein en Ydier als helden (vs. 11235-11423, 13587-14136, in 't Fransch vs. 1-549, 4862-6176).
II	‘Die aventure van Maurus ende der joncfrouwe van Galestroet’, waarin naast Walewein ook zijn broeder Gariët optreedt, en waarin ook Keye eene rol speelt (vs. 11155-11234, 11424-12268, 12425-12497, 13185-13586, in 't Fransch vs. 550-3351, 3688-3897).
III	‘Die aventure van Waleweine, Ydeine ende den tween winden’ (vs. 12269-12424, 12498-12634, 13055-13184, in 't Fransch vs. 3352-3687, 3898-4861). Opmerking verdient het, dat de naam van den Franschen dichter, Raols, niet genoemd wordt aan het begin van den roman (wel aan 't eind), maar wel bij 't begin der geschiedenis van Ydeine, vs. 3352, en wel op deze wijze: ‘Ci conmence Raols son conte, Qui ne fait pas à mesconter, L'istoire fait bon à conter Et à oïr et à retraire. La matière qui en vient traire Est veritals, si fait à croire.’ Het heeft er dus allen schijn van, of Raols niet de dichter is van de geheele compilatie, maar alleen van het daarin opgenomen derde verhaal. Dat verhaal is trouwens zelf ook al compilatie, want het bevat twee andere bekende verhalen, vooreerst
IV	eene episode (vs. 13055-13148, in 't Fransch vs. 4472-4785), die, wat den inhoud aangaat, bijna geheel overeenstemt met het laatste gedeelte (vs. 861-1206) van het fabliau Do chevalier à l'espée, gedrukt bij Méon, Nouveau recueil de fabliaux et contes I p. 127-164 en bij Jonckbloet,

[p. 129]

	Roman van Walewein II bl. 35-74, zoodat als bron voor beide verhalen een nu verloren ‘lai Breton’ mag worden aangenomen, waarin het bekende thema: hondentrouw sterker dan vrouwentrouw was behandeld. Vervolgens is
V	de sproke ‘Van den mantele’ of ‘Du mantel mautallié’ pasklaar gemaakt voor de geschiedenis van Walewein en Ydeine (vs. 12498-12575, in 't Fransch vs. 3898-4196). Die sproke is meermalen gedrukt, 't laatst door F.A. Wulff, Romania XIV (1885) p. 343-380. Over den oorsprong er van zie men Otto Warnatsch ‘Der Mantel. Bruchstück eines Lanzeletromans des Heinrich von dem Türlin, nebst einer Abhandlung über die Sage vom Trinkhorn und Mantel und die Quelle der Krone, Breslau 1883.
VI	‘Hoe Walewein wilde weten vrouwengepens’ (vs. 12635-13054, niet in 't Fransch).

Is dus reeds de bekende Fransche roman eene compilatie, en vinden wij in de verkortende bewerking van Velthem, die, zoooals wij bewezen, aan de vertaling van eene andere Fransche redactie ontleend is, nog een paar stukken meer, dan mogen wij met vrij wat grond vermoeden, dat die andere Fransche redactie eene nog omvangrijker compilatie zal geweest zijn en nog andere episodes zal bevat hebben, dan de gedrukte Vengeance de Raguidel.

Amsterdam, 29 Juli 1893.

j. te winkel.