Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 13

[p. 1]

Beiträge zur Geschichte der erzählenden Litteratur des 16. Jahrhunderts von Johannes Bolte.

(Vgl. Tijdschr. XII, 309-319).

III. Coornherts Uebersetzung des Decameron.

Kalff¹⁾ verweist bei der Besprechung von Dirk Coornherts Bearbeitung des Decameron für die Bibliographie auf eine Zusammenstellung im Vaderlandsche Museum 4, 230 (1861), wo drei Amsterdamer Ausgaben von 1597, 1607 und 1632 aufgezählt werden. Ich füge zwei ältere Drucke hinzu, von denen der erste offenbar die Editio princeps ist²⁾.

1) Lustige historien of nyeuwicheden Joannis Bocacii, van nieus ouergeset in nederduytsche spraken duer Dirick Coornher, secretaris der Stede van Haerlem. Haerlem, Jan van Zuren 1564. 360 + 4 Bl. 8^o (Graesse, Trésor de livres rares et précieux 1, 452 b. 1859. Danach auch: Bibliografia Boccaccesca. Serie delle edizioni delle opere di G. Boccaccio, Bologna 1875, p. 73).

2) Vijftich ❘ Lustighe Historien ❘ oft nieuwicheden Joannis Bo- ❘ catij, van nieus ouerghesedt in ❘ Nederduytsche sprake deur ❘ Dierick Coornhert Se- ❘ cretaris der stede ❘ van Haerlem. ❘ Van nieus verbetert ende ghecorrigeert. ❘ □ ❘ TANTWERPEN, ❘ By Guilliaem van Parijs op die Lom- ❘ baerde Veste inden Gulden Pellicaen. Anno M.D. LXXXIII. ❘ 140 + 3 Bl. 4^o (Berlin Xr 1672, 1).

1) Geschiedenis der nederlandsche letterkunde in de 16^de eeuw, 1889, 2, 205.

2) Eine spätere Ausgabe (t'Amsterdam, Broer Jansz. o.J. (um 1634). 135 + 6 Bl. 4^o) beschreibt S.J. Baumgarten, Nachrichten von merkwürdigen Büchern 9, 318 (Halle 1756).

[p. 2]

Die von Coornhert getroffene Auswahl unter den Erzählungen Boccaccios mag folgende Uebersicht verdeutlichen:

Hist. 1 = Decameron 2,5. - 2 = 2,6. - 3 = 1,5. - 4 = 1,3. - 5 = 1,8. - 6 = 1,9. - 7 = 2,3. - 8 = 2,4. - 9 = 2,7. - 10 = 2,8. - 11 = 2,9. - 12 = 3,9. - 13 = 4,1. - 14 = 4,3. - 15 = 4,4. - 16 = 4,6. - 17 = 4,7. - 18 = 4,8. - 19 = 5,1. - 20 = 5,2. - 21 = 5,3. - 22 = 5,4. - 23 = 5,5. - 24 = 5,6. - 25 = 5,7. - 26 = 5,9. - 27 = 6,2. - 28 = 6,4. - 29 = 6,6. - 30 = 6,8. - 31 = 6,9. - 32 = 7,4. - 33 = 8,3. - 34 = 8,6. - 35 = 8,7. - 36 = 8,9. - 37 = 8,10. - 38 = 9,1. - 39 = 9,4. - 40 = 9,3. - 41 = 9,7. - 42 = 9,8. - 43 = 9,9. - 44 = 10,2. - 45 = 10,3. - 46 = 10,4. - 47 = 10,5 - 48 = 10,8. - 49 = 10,9. - 50 = 10,10.

IV. Franz Loockmans’ Novellensammlung von 1589.

Zu dem in dieser Zeitschrift 1891, 127 beschriebenen Antwerpener Cluchtboeck¹⁾ von 1576 vermag ich jetzt eine zweite Schwanksammlung hinzuzufügen, die gleich jenem ihren Stoff aus den fremden Litteraturen entlehnt und, abgesehen von einem fehlerhaften Citat bei Graesse²⁾, bisher nirgends Erwähnung gefunden hat. Sie führt folgenden Titel:

LXXI. ❘ LVSTIGE HI- ❘ storien oft Nieuwicheden, inhou- ❘ dende vele schoone recreatiue ende playsante ❘ gheschiedenissen, ouergheset wt di- ❘ uersche talen in onse Neder- ❘ duytsche sprake: ❘ Door Fransoys Loockmans van ❘ Antwerpen. ❘ □ ❘ T'HANTWERPEN ❘ By de Weduwe van Guiliam van ❘ Parijs op de Lombaerde veste, inden ❘ gulden Pellicaen. ❘

1) Ich gestatte mir, einige Nachträge zu den dort gegebenen Nachweisen anzuführen. Zu nr. 87 (abgedr. S. 138) vgl. Bebel, Facetiae 3, 138 ‘De tribus Bavaris’ und Oesterley zu Kirchhofs Wendunmut 1, 200. - Zu nr. 101 (abgedr. S. 139) Jahrbuch der deutschen Shakespearegesellschaft 27, 225. - Zu nr. 127 Bebel 1, 32 ‘De histrione’. - Zu nr. 151 Bebel 3, 31 ‘De vino adulterato’ und Kirchhofs Wendunmut 1, 189. - Zu nr. 155 meine Ausgabe von Val. Schumanns Nachtbüchlein 1893. S. 401, nr. 24.

2) Lehrbuch einer allgemeinen Litterärgeschichte 3, 1, 577 (1852): ‘Coockmans 71 lust. Historien, overgh. in Nederduyt. Antw. 1589. 8^o.’

[p. 3]

Anno 1589. ❘ 95 gezählte und 3 ungezählte Blätter 4^o, zweispaltig (Berlin Königl. Bibliothek Xr 1672, 2). - Das auf Bl. 1b stehende Privileg für den Antwerpener Buchdrucker Guiliam van Parijs¹⁾ ist vom 31. März 1582 datiert, das Visum des Censors Dr. Henrick Ziberts van Dunghen auf Bl. 98a ist am 22. August 1577 zu Antwerpen abgegeben.

Über den Sammler und Übersetzer dieser 71 oder, genauer gezählt²⁾, 73 Novellen und Schwänke ist mir sonst nichts bekannt geworden; kein Vorwort giebt über seinen Zweck und seine persönlichen Beziehungen Auskunft. Nach dem Datum des Privilegs aber darf man schliessen, dass eine ältere Ausgabe existiert hat. Unter den von ihm benutzten fremdländischen Autoren nimmt der Italiener Bandello mit seiner vierbändigen Novellensammlung (1554-1573) die erste Stelle mit 26 Nummern ein. 21 Erzählungen hat Loockmans aus den 1555 erschienenen Comptes du monde adventureux³⁾ entlehnt, deren Verfasser sich nur mit den Buchstaben A.D.S.D. bezeichnet und wahrscheinlich mit dem Pfarrer von Champfleur, Antoine de Saint-Denis, identisch ist. 13 Novellen stammen aus dem Heptaméron⁴⁾ der geistreichen Königin Margarete von Navarra; 5 Schwänke sind aus Bonaventure Des Périers' Nouvelles récréations et joyeux devis⁵⁾ geschöpft. Für zwei Nummern (41 und 43) ist Boccaccios Decamerone Quelle gewesen, aber vielleicht nicht direkt, sondern in einer Bearbeitung. Für sechs Erzählungen endlich (Nr. 42, 44, 47, 62, 65, 66) vermag ich keine Vorlage nachzuweisen; vielleicht war es eine spanische Schwanksammlung. Der Einfluss der geistlichen Censur zeigt sich deutlich in der völligen Abwesenheit aller Geschichten, in denen Mönche oder Nonnen eine Rolle spielen, obwohl diese in den benutzten Sammlungen, auch bei dem Bischof Bandello,

1) Er starb 1586 nach G. van Havre, Marques typographiques des imprimeurs et libraires Anversois 2, 69 (1884).

2) Es fehlt Nr. 30, während Nr. 5a, 18a und 43a nicht mitgezählt sind.

3) Neue Ausgabe von Felix Frank. Paris 1878.

4) Ich benutze die Ausgabe von P.L. Jacob [Lacroix]. Paris, Delahays o.J.

5) Ausgabe von P.L. Jacob. Paris 1872.

[p. 4]

recht häufig sind. Dass nicht eigenes Zartgefühl die Ursache hiervon war, lehrt die Aufnahme der schamlosen Geschichte Nr. 35. - Ich lasse nun eine Inhaltsübersicht und Proben folgen.

1. f. 2a. De grouwelijcke ende onmenschelijcke moort, gheschiet binnen die vermaerde coopstadt van Antwerpen door eenen Symon Torck Italiaen, aenden persoon van Ieronymo Deodati, coopman der seluer stadt, ende wat wrake daer ouer ghenomen werdt. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 27 (1573) = 9, 385 ed. Lond. 1793.

2. f. 6b. Een wonderlijcke vromicheyt van een jonghe maecht, om heur lant voor te staen tegen de Turcken, ende hoe sijer grootmoedelijc af geloont wert vande heerlijcheyt van Venegien. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 18 = 9, 279 ed. Lond.

3. f. 7b. Eenen geeft hem wt voor Boudewijn, graue van Vlaenderen ende keyser van Constantinoplen, den welcken graue van Vlaenderen achthien jaer te voren in Leuanten gestoruen was. Desen valschen Boudewijn verwecte groote beroerte in Henegou, maar int eynde de grauinne van Vlaenderen, dochter vanden ouerledenen, dede hem openbaerlijck hangen als een bedrieger. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 1 = 9,14 ed. Lond.

4. f. 10a. Gonnelle iaechde den Marcgraue Nicolaes van Ferraren een groote vreese aen, om hem te verlossen vande vierdaechsche cortse. Den marcgraue woude zijn reuengie hebben, daer door den armen Gonnelle stierf. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 17 = 9, 268 ed. Lond. ‘Fece il Gonnella una brutta paura al marchese Niccolò di Ferrara, liberandolo da la quartana, il quale con una altra paura volendo beffare esso Gonnella, fa cagione de la morte di quello.’ Thresor des recreations. Rouen 1611 p. 41. Nieuwe Snakeryen, of Vermakelyke Historien. Derde Druk. Keulen, Pieter de Vry (c. 1700) S. 132.

5. f. 11a. De vrouwe van eenen edelman slaept. byden megeselle van heuren man ende weet so wel heuren man het hooft te verbinden, dat hij niet gelooven en can de warachtige ouerdraginge, dat men hem dede van zijn wijf. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 21 = 9, 307 ed. Lond.

5a. f. 12a. Eenen secretaris sprack van liefde aende huysvrouwe van zijnen megesel, daer door hy confuys bleef ende beschaemt. - Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 27.

6. f. 12b. Vande ghiericheyt van een vrouwe, die eenen iongen scholier te seer dier vercocht de gifte vande amoreuse genade. - Nach A.D.S.D., Les comptes du monde adventureux 1555 nr. 34, die auf Masuccios Novellino (1476) nr. 45 zurückgeht. Vgl. auch Boccaccio, Decamerone 8, 1.

[p. 5]

7. f. 13b. Ohne Ueberschrift. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 37: Comme un capitaine par la louange d'un sien amy delaissa la poursuite de sa femme,’ wofür wiederum Masuccio nr. 21 Quelle ist. Vgl. Gualterus Mapes, De nugis curialium 1850 3, c. 5. Ser Giovanni, Il Pecorone 1, 1.

8. f. 14b. Subtijle schalcheyt van eenen scholier, sijnde by sijn vriendinne, om hem te bergen, als den man inde camer comen woude. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 22 = 9, 316 ed. Lond.

9. f. 15b. Arnout hertoghe van Gelderen wort sijn hertochdom af ghenomen door sijnen eyghen sone, ende van hem in gheuanghenisse ghestelt. Daer nae door de hulpe vanden paus, vanden keyser ende vanden hertoghe van Bourgoenien wort hy weder in sijnen staet ghestelt. Synen sone, na dien hy eenighen tijt lanck hadde geuanghen geseten, wort vande Gentenaers voor Dornick geleyt, daer sy hem schandelijck deden steruen. - Nach Bandello 4, nr. 4 = 9, 74 ed. Lond.

10. f. 16b. Hoe dat Isabella Luna ghecastijt wert, om dat sy ongehoorsaem hadde gheweest de geboeden vanden gouerneur van Roomen. - Nach Bandelio, Novelle 4, nr. 16 = 9, 261 ed. Lond.

11. f. 17a. Eenen scholier gheniette op eenen tijt ende in een bedde twee sijne amoreuse, sonder dat de eene van dander wiste. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 14 = 9, 224 ed. Lond.

12. f. 19a. Een aerdighe schalcheyt vanden hertoghe Galeas Sforsia, met de welcke hy wt streeck een van zijn raetsheeren, by diens huysvrouwe hy sliep. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 13 = 9, 216 ed. Lond.

13. f. 19b. Lange geluckige ende secrete liefde van twee gelieuen, de welcke malcanderen gelooft hebbende de coniugale trouwe, langen tijt tsamen leefden in grooter blijschap, en daer na beyde miserabelijc storuen, door dien hun liefden geopenbaert waren door de boosheyt vande hertoginne van Bourgoenien. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 5 = 9, 85 ed. Lond. Bandello benutzte nr. 70 des Heptaméron der Marguerite de Navarre, und diese das Fabliau de la châtelaine de Vergy, das auch nl. vorhanden ist (Blommaert, Oudvlaemsche Gedichten 1, 57).

14. f. 30a. Franchoys van Carraren, heer van Padoua, wert verlieft op een van zijn borgerinnen ende slieper by. Sijn huysvrouwe werdet gewaer ende ontdectent den man vande borgerinne. Int eynde hebbende tsamen geaccordeert, wreecten zijt, betalende met de selue munte de selue, die hen ongelijck deden. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 10 = 9, 184 ed. Lond.

[p. 6]

15. f. 30b. Gonnelle streeck de marcguauinne van Ferrarien ende zijn huysvrouwe fijnkens wt ende ontquam loosselijck de stricken, die de voorseyde marcgrauinne hem gespreyt hadde, om heur te wreken. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 26 = 9, 370 ed. Lond. Thresor des recreations 1611 p. 79.

16. f. 32a. Een vrouwe van Alencon hadde twee boelen, den eenen om de ghenoechte, den anderen om tprofijt. Sy dede dooden den genen van hun beyden, diet eerst ghewaer wert, daer af sy remissie ende gratie verwerf voor heur ende heuren man, die voorvluchtich was, den welcken hem naemaels (om eenich gelt niet te betalen) wilde behelpen met eenen toouenar, ende hun voornemen wort ontdect ende ghestraft. - Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 1.

17. f. 34b. Een onbedacht voornemen van eenen edelman tegen een princersse van Vlaenderen, ende de schade ende schande, die hijer voor leet. - Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 4.

18. f. 36b. De maniere, hoe een jootsche vrouwe bekeert wert totten christen gelooue door het amoreus vervolch van eenen iongen Romeyn. - Nach Comptes du monde adventureux 1555 nr. 2.

18a. f. 37b. Hoe eenen iongen houelinck eenen coopman meynde te begecken, ende hoe op hem seluen de geckerije viel. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 3.

19. f. 38a. Eenen coopman van Lyons, om tsnachts te mogen gaen slapen met zijn joncwijf, maeckte een compact met zijnen winckelknecht ende dede hem in zijn bedde slapen by zijn huysvrouwe. Den knecht, tcompact met zijnen meester gemaect, continueerde den geheelen nacht de amoureuse vreucht met zijn vrouwe, ende wat daer door geschiede. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 6. Vgl. Bandello, Novelle 4, nr. 28 = 9, 421 ed. Lond.

20. f. 39b. Van eenen Venetiaen, die eenen quaden schiltknecht was, om wel een peert te regeren. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 14. Vgl. Marguerite de Navarre, Heptaméron 1, 8.

21. f. 40a. De schalcheyt van een vrouwe, die heuren vrient dede ontcomen, als haren man, die maer een ooghe en hadde, hen meynde te becleppen. - Sie küsst ihn aufs Auge, indes der Buhle ungesehen entrinnt. Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 6; vgl. Boccaccio, Decamerone 7, 6; Oesterley zu Gesta Romanorum 122.

22. f. 40b. Vande groote liefde van een joncvrouwe van Sienne, die haren minnaer ginck soecken tot in Alexandrien, ende van hun drucke-

[p. 7]

lijck eynde. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 10, die aus Masuccios Novellino nr. 33 geschöpft ist.

23. f. 42b. Van eenen doctoor, den welcken ghecocht hebbende eenen silueren cop, den seluen verloos door de loosheyt van twee boeuen. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 24, die gleichfalls auf Masuccio nr. 17 zurückgeht.

24. f. 43a. Vande wonderlijcke ialousie van een ionge dochter, die meyn[en]de, dat heuren man met ander vrouwen conuerseerde, hem vermoorden wilde. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 15, wofür Masuccio nr. 27 das Original ist.

25. f. 44a. Een gedenckweirdige caritate van een vrouwe van Tours tegens heuren ouerspeligen man. - Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 38; vgl. Oesterley zu Kirchhofs Wendunmut 3, 215.

26. f. 44b. Van eenen gheest, die in een huis regneerde, ende hoe hij veriaecht wert. - Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 39. Bei Loockmans ist die Scene jedoch nach Venedig verlegt.

27. f. 45a. Hoe onghelijck dat een schoenlappers vrouwe haer gouuerneerde int onthalen van drie boelen. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 16, die auf Massuccio nr. 5 beruht. Ueber andere Bearbeitungen vgl. Val. Schumanns Nachtbüchlein hrsg. von J. Bolte 1893 S. 385 nr. 2.

28. f. 46a. De ghenuechelijcke historie van eenen procureur, die onder tdecxsel, van dat zijn wijf groot ginck, hem wel te keure liet geesselen. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 48.

29. f. 47a. Vande deerlijcke auontuere van een onsalige vrouwe, die welcke, om te ghenieten de liefde van eenen jonghen eelman, seer veel quaets dede, daer af de wrake int eynde op heur viel. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 50, die aus Masuccio nr. 42 entlehnt ist.

30. [fehlt.]

31. f. 49a. Van Hansken, die den procureur, sijnen meester, wijs maeckte, dat den goeden man doof was, ende den goeden man, dat den procureur doof was, ende hoe den procureur hem van Hansken wreeckte. - Nach Bonaventure Des Périers, Nouvelles récréations nr. 10. Vgl. B. Krüger, Hans Clawerts werckliche Historien 1587 nr. 1. Gonzenbach, Sicilianische Märchen 1870 nr. 75. Pitrè, Fiabe, novelle e racconti siciliane 1875 nr. 156. - Abgedruckt unten S. 11, Nr. I.

32. f. 50a. Vande maeltijt van eenen eelman. - Nach B. des Périers, Nouvelles récréations nr. 72.

[p. 8]

33. f. 50a. Vanden ghenen, die sijnen weert met liekens betaelde. - Nach B. Des Périers, Nouvelles récréations nr. 122; vgl. Poggius, Facetiae 1798 1, 266: ‘Facetia viatoris vacui’. Kirchhof, Wendunmut 1, 193 mit Oesterleys Anmerkung.

34. f. 50b. Van meester Bertrant, diemen wijsmaeckte, dat hy doot was. - Nach B. Des Périers, Nouvelles récréations nr. 68. Vgl. Boccaccio, Decamerone 3, 8. Landau, Beitrage zur Geschichte der ital. Novelle 1875 S. 93. Oesterley zu Kirchhofs Wendunmut 2, 146.

35. f. 50b. Vande drie ghesusters, die elck heur mans een goet woordeken seyen den eersten nacht, dat sy by hem sliepen. - Nach B. Des Périers, Nouvelles récréations nr. 5.

36. f. 52a. Van eenen eelman, die hem cleede in cleederen van een weduwe, om zijnen wille te hebben vande vrouwe van eenen wert. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 39, wofür Masuccio nr. 12 Quelle ist.

37. f. 53b. Van eenen Italiaen, die hem liet bedrieghen van sijn camenier, daer door zijn vrouwe hem vint het meel buyelende in des joncwijfs plaetse. - Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 69. Cent nouvelles nouv. 17. Malespini, Novelle 97.

38. f. 54a. Een vrouwe ligghende op haer steruen wert alsoo gestoort, siende, dat haren man heur ioncwijf omhelsde, dat zij gesont wert. - Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 71.

39. f. 54b. Hoe dat eenen advocaet ende eenen eelman beyde wtgestreken werden van een suyckerbackers iongen. - Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 52.

40. f. 55a. Het verhael vant houwelijc van een ionge jouffrouwe met eenen boer, ende van tgene hem geschiede. - Nach Comptes du monde adv. nr. 38.

41. f. 56b. Van eenen quidam, die seyde, dat de reygers maer een been en hadden. - Boccaccio, Decamerone 6, 4; doch dient hier der witzige Koch bei einem Spanier in Brüssel.

42. f. 57a. Een aardighe clucht van eenen fiel ende eenen Spangiaert. - Ein Landstreicher bringt dem Kapitän Alfonso in Antwerpen ein verlorenes Halstuch, aber zugleich einige Läuse.

43. f. 57a. Van eenen coninck ende eenen pagie. - Boccaccio, Decamerone 10, 1; vgl. Oesterley zu Gesta Romanorum cap 109 und E. Braunholtz, Die erste nichtchristliche Parabel des Barlaam und Josaphat. Halle 1884.

43a. f. 57b. Vande simme, die heuren meester ghenas, die vande me-

[p. 9]

dicijns verlaten was. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 43. Vgl. Bebel, Facetiae 3,38. Des Périers nr. 89.

44. f. 58a. Een jonckvrouwe vertellende van heurs selfs liefde, sprekende inden derden persoon, verclaerde hem seluen onuersins. - Ein Mädchen in Brüssel erzählt, wie ein Cavalier eine Dame im Bett überrascht habe.

45. f. 58a. Vande deerlijcke fortuyne van eenen coopman, dewelcke, gedrongen zijnde door de liefde van een jonge vrouwe van Napels, de selue heymelijc wech geuoert hadde. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 44, wofür Masuccio nr. 40 das Original ist.

46. f. 60a. Van eenen eelman, die gheen voldoeninghe en cost ghecrijghen van zijn vriendinne dan door den middel van een cameniere ende onder den naem van eenen anderen. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 53; vgl. Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 14.

47. f. 61a. Van den ongheluckighen cleermaker. - Geht durch eine französische Zwischenstufe auf Bebel, Facetiae 1, 3-4 zurück; vgl. Kirchhof, Wendunmut 1, 289-290. Cluchtboeck, Antwerpen 1576 p. 68.

48. f. 61b. Vanden jode, die inde priuate ghevallen was. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 17; vgl. Gesta Romanorum 229. Pauli, Schimpf und Ernst 389. Cluchtboeck, Antwerpen 1576 s. 10.

49. f. 62a. De gestadicheyt van een ionge dochter teghens het geduerich amoreus veruolch van eenen grooten heer van Vranckrijck, ende hoe wel dattet dees ionge dochter verginck. - Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 42.

50. f. 64b. Van een ionghe dochter, die alle de discretie van heur liefde stelde inde macht van eenen moor. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 21.

51. f. 65b. Vande ongheluckighe fortuyne van eenen armen eelman, die sijn vriendinne voerde opten wech van Veneetzien. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 20, einer Uebersetzung nach Masuccio nr. 35.

52. f. 66b. De historie van een jonckvrouwe van Enghelant, hoe dat sy eenen jonghen eelman opvoedde, die int eynde een oorsake was van heur te doen verliesen heur eer ende heur leuen. - Nach Comptes du monde adventureux nr. 52, einer auf Antoine de Sale (L' Hystoyre du Petit Jehan de Saintré 1517 chap. 1-63) beruhenden Erzählung.

53. f. 71a. Romilde, hertoghinne van Friol, verliefde op Cancan, coninck van Bauiere, die heur heuren man versleghen hadde. Sy accordeert, hem de stadt te leueren, ist dat hyse nemen wilt tot een huysvrouwe.

[p. 10]

Ende het eynde, daer heur luxurie heur toe brocht. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 8 = 9, 165 ed. Lond.

54. f. 72a. Accelijn, den eersten van dien name, ontschaecte een jonghe dochter, die sijnen neue belooft was, daer wt dat volchde de doot van seer veel menschen ende de ruijne van veel casteelen. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 11 = 9, 198 ed. Lond.

55. f. 72b. Cassan, coninck van Tartarien, siende een openbaere myrakel, bekeerde hem totten christen ghelooue met alle sijn ondersaten. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 12 = 9, 206 ed. Lond.

56. f. 73b. Eenen amoreus, naer dien hy ghelaten was, ontfangt de gifte der amoreuser ghenaden; daer af hy sterf ende sijn vriendinne om sijnent’ wille. - Nach Bandello, Novelle 1, nr. 33 = 2, 371 ed. Lond.

57. f. 75a. Alphonse, thiende coninck van Spaengien, repudieerde sijn huysvrouwe, om dat hyer gheen kinderen by en vreech, en troude een ander. Maer voor sijn tweede houwelijck vint sijn eerste huysvrouwe heur beurucht, waeromme hy de eerste wederom neemt ende houdt de tweede aen sijnen broeder. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 9 = 9, 176 ed. Lond.

58. f. 75b. De wreetheyt van Amidus teghens Mulcassem, coninck van Tunis, sijnen vader, den welcken hy benam het ghesichte ende t’ coninckrijk. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 3 = 9, 44 ed. Lond.

59. f. 80a. Den oorspronck vant seer edel huys vant Sauoyen ghedescendeert van keyserlijcken gheslachte. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 19 = 9, 286 ed. Lond.

60. f. 82a. De meyneedicheyt ende wreetheyt van eenen Italiaen. - Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 51.

61. f. 82b. Wat dinghe dat een schoon edele ende rijke joncvrou dede naer het overlijden van heuren man, niet hebbende de deucht van suyuerheyt ende willende nochtans niet herhouwen; ende hoe schalckelijck dat sy in heur sake versach. - Nach Bandello, Novelle 4, nr. 25 = 9, 351 ed. Lond.

62. f. 85b. Hoe lustelijck dat twee ghesellen malcanderen wtstreken, soo dat den eenen meynde zijnen baert te perfumeren met een welrieckende compositie ende bestreken met vuylen stinckenden stront. - Der Sekretär des französischen Lieutenants Cesar Fregose parfümiert in Verona seinen Bart mit den Wohlgerüchen seines Herrn; der Kammerdiener setzt ihm darauf eine Büchse mit Unrat hin.

63. f. 86b. Een vrouwe van Parijs verlaet haeren man, om enen san-

[p. 11]

gher te volghen, daer nae heur doot ghelatende liet sy heur begraven. - Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron mr. 63.

64. f. 87b. Een belachelijcke sake, die den coninck ende de coninghinne van Nauerren gheschiede. - Nach Marguerite de Navarre, Heptaméron nr. 66.

65. f. 88a. De simpelheyt van een oude vrouwe, die sint Jan van Lyons een keerse presenteerde ende plactese teghens tvoorhooft van eenen soldaet, die op een graf lach en sliep, ende watter door ghebeurde. - Abgedruckt unten S. 14, Nr. II.

66. f. 88b. Van twee eelmans, die eenen cluhtighen gast ten eten noode, ende hoe dat sy de maeltijt eynden. - Abgedruckt unten S. 15, Nr. III.

67. f. 88b. Een wonderlijcke caritate, die den keyser Maximiliaen ter iacht zijnde hadde tegens eenen armen boer. Getrocken wt de italiaensche wercken van Bandel. - Nach Bandello, Novelle 2, nr. 46 = 6, 292 ed. Lond.

68. f. 89b. Hoe lustich dat een eelvrouwe wtstreeck eenen, die heur vrijdde. - Nach Bandello, Novelle 2, nr. 47 = 6, 305 ed. Lond.

69. f. 92a. Een bedroch vande coninghinne Maria van Arragon aen coninck Petrus, heuren man, om kinderen van hem te crijghen. - Nach Bandello, Novelle 2, nr. 43 = 6, 203 ed. Lond.

70. f. 93b. De goedertierenheyt van eenen leeu teghens een ionghe maecht, die hem eenen hont wten clauwen trock, sonder van hem eenich letsel te ontfanghen. - Nach Bandello, Novelle 2, nr. 49 = 6, 341 ed. Lond.

71. f. 94a. De huysvrouwe van eenen quidam, droncken sijnde, meynde int paradijs te wesen. Een seer ghenuechelijke vertellinghe. - Nach Bandello, Novelle 2, nr. 17 = 4, 335 ed. Lond. Vgl. Oesterley zu Kirchhofs Wendunmut 1, 378.

I. Van Hansken, die den procureur sijnen meester wijs maeckte, dat den goeden man doof was, ende den goeden man, dat den procureur doof was, ende hoe den procureur hem van Hansken wreekte. Die xxxj. nieuwicheyt.

Eenen procureur Tantwerpen¹⁾ hadde twee oft drye clercken onder hem, onder de welcke hy hadde eenen jonghen van

1) In Loockmans' Vorlage, bei Bonaventure Des Périers, ist der Schauplatz der Geschichte Chastellet; der vorwitzige Necker heisst Fouquet, und der gefoppte Biedermann stammt aus Bagneux. Man sieht also, wie der Bearbeiter durch Aenderung der Namen die Begebenheit seinen Lesern näher rücken will.

[p. 12]

rijcken ouders, die hem desen procureur hadden besteet, om de practijcke te leeren. De jongman was geheeten Hansken, omtrent 16 oft 17 jaren oudt ende een seer arch leckerken. Dit Hansken dede ghemeynlijck de deure op, allser yemant belde, om de partijen te kennen, die zijnen meester diende, ende om hen hun gheliefte te vraghen. Daer was eenen man van Liere, die Tantwerpen dingde, ende hadde Hanskens meester voor zijnen procureur ghenomen, die hem dicwils quam besoecken; ende om te beter ghedient te worden, brocht hij hem cappuynen, sneppen, hasen ende conijnen, ende quam gemeynlijc rechts na der noenen op de ure, als de clercken noch aten. Daer Hansken gheen groote ghenuecht in en nam, want hij moestender dicwils zijn eten om verletten.

Eens op eenen sekeren dach quam desen goeden man van Liere daer; die Hansken terstont wel kende aen zijn cloppen. Als hi twee oft drie mael geclopt hadde, ghinck Hansken de deure opdoen, ende al gaende dacht hy desen man eens wt te strijcken, die altoos coemt, seyde hy, als men eten soude; ende dacht vast, hoe datter zijn meester zijn deel af hebben mocht. Hebbende de deure opgedaen: ‘Wel, vrient’, (seyde hy) ‘wat is u gheliefte?’ - ‘Ick soude mijn heer wel willen spreken’, seyde hy, ‘van mijn proces’. - ‘Wel’, seyde Hansken, ‘segt my, watter is! Ic sal hem de bootschap gaen doen’. - ‘Neen’, seyde den goeden man, ‘ick moet hem selue spreken’. - ‘Wel dan’, seyde Hansken, ‘ick gaen hem seggen, dat ghy hier sijt’.

Hansken ginck nae sijnen meester ende seyde hem: ‘Meester, tis dien man van Liere; hy wilt v wat nootsakelijckx spreken’. - ‘Doetten hier comen’, seyde den procureur. ‘Maer, meester’, seyde Hansken, ‘hy is al doof gheworden, oft hy hoort altoos wel hardt. Ghy sult wel luy moeten spreken, wildy hebben, dat hy v verstae’. - ‘Wel, wel’, seyde den procureur, ‘ick sal luy ghenoech spreken’.

Hansken ghinck weder nae den man toe ende seyde hem: ‘Mijnen vrient, coemt binnen! Maer ghi sult weten, dat mijnen

[p. 13]

meester een catheirne ghehadt heeft, ende die is hem op de oor ghesoncken, so dat hy bycans doof is. Als ghi teghen hem spreect, ghi moet wel luy roepen, oft hy en sal v niet verstaen. Dit gedaen zijnde ghinck Hansken besien, oft hy noch wat eten soude, ende al gaende seyde hy tegens zijn seluen: ‘Ons volck en sal vleus vry niet heymelijc spreken, weddick’.

Desen goeden man ginc inde camer, daer de procureur was, ende groette hem seggende: ‘Goeden dach, mijn heer!’ also luyde, dat ment tgeheel huys door hoorde. Den procureur seyde tot hem noch veel luyder: ‘God bewaer v, mijnen vrient! Wat is den roep?’ Doen begosten sy van hun proces te couten ende schreeuden beyde so luyde, als oft sy in een bosch geweest hadden. Als sy wel geroepen hadden, so nam den goeden man orlof van zijnen procureur ende ginck wech.

Eenige dagen daer nae quam desen goeden man noch eens weder. Maer twas op een vre, dat Hansken by fortuyne van sijnen meester wtgesonden was. Desen goeden man ginc binnen, ende naer dien hy zijnen procureur gegroet hadde, vraechde hi hem, hoe hi al vaerde. Hy antwoorde, dat hy met allen wel vaerde. ‘Och mijn heer’, seyde den goeden man, ‘god sy ghelooft, ghy en sijt ymmers niet meer doof. Doen ick hier lest was, moest ic heel luy spreken; maer nv verstaedy my wel; god danck.’ De procureur was al verwondert ende seyde: ‘Maer ghi, mijnen vrient, sijdy ghy van v ooren wel genesen? Ghy waert die gheen, die siec was.’ Den goeden man antwoorde hem, dat hijer niet siec af gheweest en hadde, maer hadde altoos wel gehoort, gode lof.

Den procureur wert terstont gedachtich, dattet van Hanskens rancken waren; maer hy wistet hem wel te vergelden. Want so hy hem eens wt hadde gesonden, maecte hem Hansken terstont in een ketspel, dat niet verre van sijn smeesters en stont, so hy gemeynlijc dede, alsmen hem ergens sont. Twelc zijnen meester gebootschapt wert, ende wel wetende, dat hijer was, sont hy tot zijnen compeer, dat een barbier was, ende daer hy woonde, dat he’ hem soude doen hebben

[p. 14]

eenen nieuwen bessem al ghereet, ende dede hem oock segghen, waer toe dat hijen ooc besigen woude. Als hy wist, dat Hansken wel heet moest zijn, quam hy int ketspel ghetreden ende riep zijn Hansken, die alreede twee dosijnen ballen verspeelt hadde ende speelde vast ter quijt. Als hy hem dus verhit sach: ‘Ach mijnen vrient’, seyde hy, ‘ghy bederft v seluen; ghy souter een plaghe af crijgen, ende dan sou ic den last van uwen vader hebben’. Ende daer op, so sy wtet ketspel gingen, dede hi hem totten barbier ingaen, daer hy teghen seyde: ‘Compeer, ick bids v, leent my toch wat een hemde voor desen joncman! Hi en is niet dan een water, ende droocht hem toch wat!’ - ‘Tian’, seyde den barbier, ‘hy heuet wel van doene, hy waer anders in dangier van het fleuris te crijghen’.

Sy leydden Hansken in eenen achter winckel ende deden hem ontcleeden voor en goet vier, dat sy deden ontsteken, op dat hijs niet mercken en soude. Ende te wijle maectemen de roeyen ghereet voor het arm Hansken, die lieuer gheen schoon hemde ghehadt en hadde. Als hi nv al naect ontcleet was, so brocht men de roeyen daer aen, daer hy wel ter keure mede ghegispt wert ouer al. Ende synen meester seyde hem, so hijen vast gheesselde: ‘Jae seker, Hansken, ick was lestweruen doof. Wat dunckt v, dat ghy nv sijt? Voeldy de roey wel peysick, oft hebdy v geuoelen verloren?’ Ende god weet, hoe hy begaeyt wert.

Aldus hadde Hansken tijt om te onthouden, dattet niet goet en is, op te steken tegens zijn ouerhoot.

II. De simpelheyt van een oude vrouwe, die sint Jan van Lyons een keerse presenteerde ende plactese teghens tvoorhooft van eenen soldaet, die op een graf lach en sliep, ende watter door ghebeurde. Die lxv. nieuwicheyt.

Inde kercke van sint Jan van Lyons was een seer doncker capelle, ende daer vore stont een graf, van steen gemaeckt

[p. 15]

met groote personagien verheuen naer dleuen, ende rontom het graf ligghen veel crijchknechten en slapen. Eenen soldaet, wandelende eens door de kercke int middel vanden somer, hadde grooten lust om te slapen, ende siende dees capelle doncker ende coel, dacht hy opt graf te gaen sitten slapen byde ander steene mans, twelck hy dede.

Nv ghebeurdent, dat een goet oudt wijf ende seer deuoot daer arriueerde int diepste van zijnen slaep. En naer dien zy heur deuotie gedaen hadde, houdende een keerse in heur hant, woudese placken tgens het graf, ende vindende desen man daer sitten slapen woude sijse hem voor zijn voorhooft placken, meynende, dat hi van steen was; mer het was en woude aen desen steen niet houwen. De goede vrouwe, die meynde, dattet was om de couwicheyt van het beelt, hielder de vlamme vande keers teghen, om de keerse dan daer aen te toen houwen. Maer het beelt, dat niet ongeuoelijck en was, begost te schreeuwen. Daer de vrouwe af verueert was, ende als oft zy dul gheweest hadde, begost zy te roepen: ‘Mirakel, mirakel!’ so dat alle de geen, die inde kerc waren, quamen geloopen, deen om de clocken te luyen, de andere om het mirakel te sien. Ende de goede vrouwe leydese tot dit beelt, dat heur verueert hadde, so dat alle tvolck begost te lachen.

III. Van twee eelmans, die eenen cluchtighen gast ten eten nooden, ende hoe dat sy de maeltijt eynden. De lxvj. nieuwicheyt.

Inde stadt van Seuilien waren drie eelmans, de welcke, soo sy gingen spaceren, ontmoetten eenen man, die eenen sekeren visch in zijn hant hadde, gheen groote differentie hebbende met onsen scheluisch. Den welcken sy cochten ende dachten daer toe te nooden eenen cluchtigen gesel seer wel bekent in die stadt, Velascus geheeten, op alsulcker conditien, dat elck soude seggen een punct wte heylige schriftuere, te propooste

[p. 16]

comende, ende nemen dan een stuck vanden visch. Sy beuolen, datment in dryderley deelen soude, het hooft, den middel ende den steert, ende dat sijen coken souden met seer veel loocx, dwelc men dede. Ende gecoct zijnde riepen zy Velascus daer by.

Sijnde alle vier aent tafel gheseten, deden sy den visch oprechten in een groote schotel met het loock sop. Een vande eelmans zijn hant wtreyckende nam het hooft, seggende: ‘In capite libris scriptum est de me¹⁾’. Den anderen nam den middel, seggende: ‘In medio consistit virtus’. Terstont nam den anderen den steert, seggende: ‘In coelo ego sum in terra’. Velascus siende, dat sy hem niet gelaten en hadden, nam de schotel metten loock met beyden handen, seggende: ‘Asperges me domine ysopo²⁾’. Ende goet ouer hun alle tsop metten loock.

1) Hebr. 10, 7.

2) Ps. 50, 9.