Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 2

Iets over den Italiaanschen oorsprong der Leeuwendalers.

Sedert de heer A.S. Kok in zijn voorlezing Vondel in eenige van zijn vrouwenkarakters (bl. 44) de aandacht gevestigd heeft op een zekere verwantschap van De Leeuwendalers met de Aminta en de Pastor fido, hebben zich twee letterkundigen bepaaldelijk met een vergelijking dier pastorales beziggehouden. De een, Dr. Ten Brink, meent een nauw verband te bespeuren tusschen

[p. 62]

de hoofdfiguren van de Aminta en het Nederl. Landspel; beweert, dat ‘de hopelooze liefde van Aminta en Adelaert en de kokette afkeer van Silvia en Hageroos op dezelfde wijze gemotiveerd’ zouden zijn; gelooft in de bewijzen, waarmede Adelaert zijne geliefde van de noodwendigheid der min tracht te overtuigen, een blijkbare verwantschap te moeten zien met de door Dafne aan Silvia gerichte vermaning; en wijst op de overeenkomst der episode van Hageroos' verrassing en redding met een zelfde avontuur van Silvia (z. De Gids Jrg. 1864, IV bl. 117 vlgg.). Dat Vondel zoowel de Past. fido als de Aminta voor oogen had, toen hij zijn pastorale bewerkte, wordt t.a.p. erkend, doch met de opmerking, dat de overeenkomst met het laatste stuk ‘sprekender’ zou zijn, dan ‘de toevallige aanrakingspunten’ met het eerste. Een ander literator, Prof. Alberdingk Thijm, geeft in een vijftien jaar later verschenen verhandeling (z. De Gids Jrg. 1879, I bl. 335) zijn instemming met T. Brink's resultaten te kennen; volgens hem zou Vondel in de onderdeelen wel een paar elementen uit de Past. f. hebben overgenomen, nl. het beeld van het ‘zwijn’ des oorlogs, ‘l'orribil fera’, en den ‘Blinde Wouter’, naar ‘Tirenia (col piè cadente) e cieco’, maar, wat de hoofdzaak betreft, niets anders dan de idee van de verplichting tot een jaarlijksch zoenoffer, waarvan, volgens een godspraak, eerst in een zeker geheimzinnig aangeduid geval de Arcadiërs (Leeuwendalers) konden ontheven worden (z. D.G. t.a.p. en bl. 337 en 330).

Met beider beschouwingen, althans met een gedeelte daarvan, valt het mij moeilijk vrede te hebben: bij een zorgvuldige en nauwgezette lezing der drie herderdrama's blijkt het veelmeer zonneklaar, dat, gelijk ik hoop te bewijzen, in hoofd- en bijzaken, in karakterschepping en -bewerking, in elementen der fabula, in uitdrukkingen en voorstellingen Vondel's schepping herhaaldelijk aan Guarini's, zelden aan Tasso's tooneelwerk herinnert.

Geen twijfel lijdt het natuurlijk, dat de scène, waar de maagdenschennende onverlaat Adelaert in de gelegenheid stelt zijn

[p. 63]

geliefde te redden en aan zich te verplichten, aan de Aminta ontleend is. Evenmin kan men 't ontkennen, dat Hageroos in haar hartstocht voor de jacht en haar minnaar in zijn volharding sterke trekken van gelijkenis vertoonen met Silvia en Aminta. Doch het voornaamste in Hageroos' karakter is niet die wilde liefhebberij, welke haar in hoofdzaak alleen als middel dient om een beter gevoel te bedekken. De Leeuwendaalsche schoone bemint in de eerste plaats, bemint innig; wil ze en kan ze, zooals ons duidelijk blijkt (al had de dichter het scherper mogen doen uitkomen), uit overdreven plichtbesef en bescheidenheid haar waarachtig gevoel langen tijd verbergen, zoodra de reden voor die ontveinzing schijnt te zijn weggevallen, openbaart ze haar liefde op ondubbelzinnige wijze. Zij is in dit opzicht de meest volstrekte tegenstelling van de koude en ongevoelige Silvia, die voor Aminta werkelijk geheel onverschillig is en eerst bij den vermeenden dood van haar amante fido zich door een soort van medelijden laat vermurwen en door berouw tot liefde(?) bewegen. Plaatsen we daarentegen naast Vreeriks pleegdochter de Amarilli van Guarini, de maagd, die, met een zekeren Silvio verloofd, dezen bruidegom noch genegenheid toedraagt noch eenig gevoel van liefde inboezemt, maar haren aanbidder Mirtillo hartelijk en innig is toegedaan (z. Atto III, sc. 4). Evenals Hageroos, weet zij, door plichtgevoel gedreven (hier door het besef de eenmaal aan Silvio gedane trouwbelofte te moeten gestand doen), voor haar geliefde die neiging te ontveinzen, hem met een soort van stugheid op een afstand te houden, en staat hem schijnbaar slechts met het grootste wederstreven te woord (z. A. III, sc. 3). Gelijk Hageroos zich zelf verloochenend Adelaert den raad geeft ‘Een andre te beminnen’, evenzoo doet Amarilli Mirtillo hetzelfde middel aan de hand; immers

Scaccerà vecchio amor nuovo desio.

(A. III, sc. 3).

Wanneer evenwel ook Guarini's ninfa die ontveinzing niet meer noodig voorkomt, wanneer òf zij òf Mirtillo zal moeten

[p. 64]

sterven, dan mag de getrouwe minnaar de waarheid vernemen, dan roept ze hem, die zich voor haar opofferen wil, toe:

Pensi dunque, Mirtillo,
Di dar col tuo morire
Vita a chi di li vive.

Ook bij Adelaert treedt naast den karaktertrek, dien hij met Aminta gemeen heeft, een andere niet minder gewichtige te voorschijn, waarin hij hemelsbreed van den laatste afwijkt. Spreekt Tasso's pastor steeds van het voornemen om zich te dooden en door zijn dood zich op zijn geliefde te wreken, tracht hij ook werkelijk dat plan te volvoeren, de Leeuwendaalsche held denkt aan zoo iets in de verste verte niet. De Rei moge voor mogelijken zelfmoord angst koesteren (vgl. de woorden ‘Ick zie hem van een duin nog plompen steil in zee’), bij hem zelf bespeurt men, na de laatste afwijzing door Hageroos, slechts een gevoel van wrevel tegen de ondankbare (z. Leeuw. III, 4, op 't einde). Toch heet hij, die opgehouden heeft eenig geluk van de toekomst te verwachten, den niet gezochten dood welkom en is gaarne bereid dien te ondergaan; wanneer Blinde Wouter hem den uitslag der loting heeft medegedeeld, roept hij uit:

Geluckige Adelaert, schep moedt: ghy zult altoos
Niet zuchten, onbeloont van fiere Hageroos,
Die uwen dienst versmaet, enz.

Toont nu alweder deze Vondeliaansche figuur niet meer verwantschap met Guarini's dan met Tasso's schepping? Met Mirtillo, die ook wel spreekt van een lust om zich 't leven te benemen, doch op Amarilli's verzoek dit plan vooreerst opgeeft (z. A. III, sc. 3, aan 't slot)? Die zich wel op zijn gewaanden medeminnaar en daardoor op zijn geliefde wil wreken (z. A. III, sc. 8), maar op 't oogenblik, dat deze ter strafplaats geleid wordt, zich voor haar ten offer aanbiedt, haar een laatsten liefdedienst door zijn dood tracht te bewijzen, in plaats van ze door dat middel te straffen? ‘Già’, verhaalt il Messo in de P.f. (A. V, sc. 2) aan Titiro,

[p. 65]

 

.. con l'ordine sacro

 

Per condur la tua figlia a cruda morte

 

Il Sacerdote s'inviava; quando

 

Vedendola Mirtillo (oh che stupendo

 

Caso udirai!) s'offerse

 

Di dar con la sua morte a lei la vita,

 

Gridando ad alta voce:

 

Scioglete quelle mani (ahi lacci indegni!)

 

Ed in vece di lei, ch' esser dovea

 

Vittima di Diana,

 

Me traëte agli altari

 

Vittima d'Amarilli.

Een niet onbelangrijk element in de ontmoetingen tusschen Adelaert en Hageroos is voorts de aanwezigheid van den hond der jageres, het voorwerp van genegenheid voor deze, van nijd voor genen. Noemt zij in den eersten dialoog het dier ‘mijn troost, mijn trouwe wacht’, vergeet ze, bij het zien van het door Adelaert teruggebrachte beest, geheel en al de aanwezigheid van haar redder, om Hazepoot toe te roepen:

Koom hier, mijn toeverlaet: koorn herwaert: kus mijn wangen,
Mijn lippen, mont, en hant: dat ick u strijcke, en streel',
En afwissch' stof en zweet. Geen molsvel, geen fluweel
Is zachter dan dit vel. Hebt ghy uw vrouw gevonden?

met verklaarbare jaloezie zegt Adelaert aan den anderen kant, naar aanleiding dier liefkoozingen:

Geluckigh zijn de honden:

Zy worden zelfs gevrijt, gelickt, gestreelt, gekust;

evenals hij reeds vroeger het dier ‘geluckigh’ heeft genoemd, dat met zijn geliefde de jacht deelde.

Moeten we hier niet een gedeeltelijke navolging zien van het tooneel in de P.f. tusschen Silvio en Dorinda (A. II, sc. 2 en 3)? De laatste, die een onbeantwoorde liefde koestert voor den kouden, jachtlustigen Silvio, heeft diens hond, Melampo, gevonden en spreekt het dier op de volgende wijze toe:

O del mio bello e dispietato Silvio
Cura, e diletto avventuroso e fido,

[p. 66]

 

Foss' io sì cara al tuo signor crudele,

 

Come se' tu, Melampo: egli con quella

 

Candida man ch' a me distringe il core,

 

Te dolcemente lusingando nutre,

 

E teco il dì, teco la notte alberga;

 

Mentr' io, che l'amo tanto, invan sospiro.

 

E 'nvano il prego: e quel che più me duole,

 

Ti dà sì cari e sì soavi baci,

 

Che un sol che n'avess'io, n'andrei beata.

Wanneer zij daarop, na eenige onderhandeling met Silvio om den gewenschten dank voor het terugbrengen van den geliefden hond te ontvangen, aan zijn verzoek ‘dammi il can’ voldoet met de woorden

Ecco il tuo cane,

Silvio, ch'è pìu di te cortese; in queste ....

dan ontwikkelt zich een, voor het boven in herinnering gebrachte tooneel tusschen Hageroos en Adelaert, zoo belangrijke quasi-samenspraak:

Silvio.

Oh come son contento!

Dorinda.

In queste braccia,

Che tanto sprezzi tu, venne a posarsi;

Silv.

Oh dolcissimo mio fido Melampo!

Dor.

Cari avendo i miei baci e i miei sospiri.

Silv.

Baciar ti voglio mille volte e mille.
Ti se' fatto alcun mal forse correndo?

Dor.

Avventuroso can, perchè non posso
Cangiar teco mia sorte? A che son giunta,
Che fin d'un can la gelosia m'accora!

Men ziet het, evenals Hageroos op eenmaal bij 't ontwaren van Hazepoot haar dankbetuigingen in den steek laat, zoo breekt Silvio bij 't weerzien van Melampo de liefderijke ont-

[p. 67]

boezeming van Dorinda ‘in queste braccia enz.’, plotseling af, om zich geheel aan zijn redeloozen jachtgezel te wijden.

Gelijk de eerste, blijven daarop ook de latere aanvallen van Dorinda op Silvia's ongevoeligheid vruchteloos; dientengevolge neemt ze het besluit:

Ti seguirò, compagna
Del tuo fido Melampo assai più fida;

een voornemen, waarin haar Adelaert aan 't slot van zijn eerste gesprek met Hageroos zal volgen:

Adelaert, het velt staet voor u open:

Het staet u vry op 't spoor van uw vriendin te loopen;
Te volgen hare vlught, als Hazepoot den haes;
Te wachten op haer leus, als zy den horen blaes'.

en welks uitvoering, het zij in 't voorbijgaan opgemerkt, hem op heel wat fraaier en passender manier in de nabijheid der in gevaar verkeerende geliefde zal brengen, dan den wellustigen Aminta van Tasso, die zijn nimfje in 't bad wil gaan bespieden.

Wil men voorts meerdere punten van overeenkomst met de Pastor, ik wijs, behalve op het gewichtige bestanddeel der fabula, het zoenoffer, en de twee kleinigheden, reeds door Alb. Thijm vermeld, op den naam van Mirtillo, hem gegeven naar den myrteboom, waaronder hij werd gevonden, en den naam van Hageroos, deze toegekend wegens de roos op haar arm en het vinden der weeze in ‘een hage’; op de overeenkomst in het aantal (20) jaren, na wier verloop de beide vondelingen herkend worden; maar vooral op de gelijkenis tusschen het verwijt, door den Satiro tot een soort van vrouwen gericht (z. P.f. I 5):

Oh come è indegna e stomachevol cosa
Il vederti talor con un pennello
Pinger le guance, ed occultar le mende
Di natura e del tempo, e veder come
Il livido pallor fai parer d'ostro,
Le rughe appiani, e'l bruno imbianchi, e togli
Col difetto il difetto, anzi l'accresci!

[p. 68]

en den lof, welken Adelaert zijn geliefde toekent, die

verfde noit haer wang met moerbay, of morellen.

Zy looght noch bleickt geen hair.

Hoe duidelijk herinnert verder de uiting van den Rei (Leeuw. III, 2, op 't einde):

daer is de hont, haer jaghtknaep, die zoo noo

Gebonden gaet, als ghy wel gaerne gingt gebonden
Aen 't hairsnoer van een wijf.

aan de woorden, door Corisca den onbeschaamden aanvaller, den Satiro, toegevoegd (z. P.f. II 6):

Puoi tu dunque, crudele, a questa chioma
Che ti legò già il core.

Zegt Titiro (P.f. V, 2):

E donna scompagnata
È sempre mal guardata,

met eenige wijziging volgt dit Adelaert na in zijn tegenwerping tegen Hageroos:

Maer d'eerbaerheid vereischt gezelschap op de jaght.

Guarini's Arcadische jager toont zijn godsdienstzin door reeds 's morgens vroeg, vóór 't openen der kapel, de Goden te willen vereeren (vgl. P.f. I, 1):

Silvio.

Noi, Linco, andiamo a venerar gli Dei,
Con più sicura scorta
Seguirem poi la destinata caccia.
‘Chi ben comincia, ha la metà dell' opra;
‘Nè si comincia ben, se non dal cielo’.

Lirco.

Lodo ben, Silvio, il venerar li Dei;
Ma il dar noja a coloro,
Che son ministri degli Dei, non lodo.
Tutti dormono ancora
I custodi del tempio, i quai non hanno
Più tempestivo o lucido orizzonte
Della cima del monte.

[p. 69]

eene plaats, waaraan Vondel zonder twijfel gedacht heeft, toen hij Adelaert van de vroegtijdig ter jacht optrekkende Hageroos liet zeggen:

Zy houdt stant

Voor ons kappelle, als jagers plegen,
En groet den Godt, op hoop van zegen;
Dewijl, zoo vroegh voor zonneschijn,
De deuren noch gesloten zijn.

Wat eindelijk de verwantschap betreft, die T. Brink ziet tusschen de bekende ode van Adelaert aan de ‘vrede en vrientschap’ en de woorden van Tasso's Dafne ‘Stimi dunque nemico Il monton dell' agnella, enz.’ (z. De Gids 1864, IV bl. 118), zoo vestig ik de aandacht op het feit, dat, terwijl Vondel, op de ‘treckebeckende duiven’ na, zijn voorbeelden niet aan het dierenrijk ontleent, in de Aminta uitsluitend uit dit gedeelte der schepping de bewijzen voor de natuurlijkheid der min gehaald worden, Guarini daarentegen, bij de behandeling van hetzelfde thema (z. P.f. A. I, sc. 1), naast ‘le monstruose fere, i veloci delfini, l'orche gravi’, enz. ook, ‘il cielo, la terra, il mare’ en de morgenster te pas brengt (evenals de Nederlandsche dichter ‘de bare, de zee, den klimop, den hemel en 't aertrijck’); vgl.:

amante è il cielo, amante

La terra, amante il mare.
Quella, che lassù miri innanzi all' alba
Così leggiadra stella,
Ama d'amore anch' ella, e del suo figlio
Sente le fiamme;

Met meer waarschijnlijkheid zou men aan de Aminta (ofschoon natuurlijk evengoed aan de Past. fido) als voorbeeld kunnen denken bij een andere, door Ten Brink over 't hoofd geziene, uiting in onze pastorale, nl. bij de aan Hageroos gerichte woorden van den Rei (III, 1):

Ghy ziet vol hartewee de duiven treckebecken,
En elcke wederga genegen tot heur ga.
De beeckzwaen bruist vol viers het witte wijfken na,

[p. 70]

 

En strengelt hals om hals; zy weet van wederkussen,

 

Daer 't kille water zelf haer' gloet niet weet te blussen.

‘Zeer opmerkelijk’ noemt het voorts de hr. Thijm, ‘dat hij (Vondel) in voorreden noch opdracht gewag maakt van de Italiaansche Muze, aan wier zijde hij (bij het schrijven van zijn Landspel) neêrzat.’ Mogen we echter aan deze omstandigheid wel al te veel gewicht hechten? Heeft Vondel niet wel meer, zij 't dan ook in kleinere zaken, nagevolgd zonder daarvan rekenschap te geven? Heeft hij, om slechts een paar voorbeelden te noemen, bij 't in de wereld zenden van de Jeftha gezegd, dat Philopaie, met de lijkbus harer dochter, een nabootsing was van de Sophocleïsche Elektra, met het stoffelijk overschot van Orestes, of dat hij bij de woorden van Ifis, in den aanvang van het Vierde Bedrijf, aan den aanhef van den 42^sten Psalm heeft gedacht? En daarenboven, had de dichter bij het verzwijgen der Italiaansche bronnen een of ander doel in 't oog gehad, zou hij dan op eenig succes van zijn (on)handigheid hebben kunnen rekenen? Voor de letterkundigen van zijn tijd was toch zeker, bij de niet zeldzame beoefening van 't Italiaansch, Tasso's drama geen vreemdeling; en de Pastor fido moest hun reeds door Rodenburg's Trouwen Batavier zijn bekend geworden.

Maar wat hiervan zij, niemand zal onzen man deze verzwijging of ook de navolging zelve tot een verwijt maken. In de wijze, waarop de auteur zijne stof bewerkt en uitwerkt, niet in de wijze, waarop hij daaraan gekomen is, ligt de aesthetische waarde van een kunstproduct. Noch het boven aangetoonde, noch de onoorspronkelijkheid van enkele andere elementen in de Leeuwendalers¹⁾, vermindert het gehalte van een gedicht, dat door Jonckbloet wegens de eenheid der gedachte, de groote mate van actie, de natuurlijkheid der karakters, de levendigheid van de teekening der beide hoofdpersonen, zoo te

1) Vgl. b.v. den raad, door Hageroos aan haar minnaar gegeven om in lichaamsoefeningen afleiding voor zijn liefde te zoeken, een navolging van het welbekende huismiddeltje door Ovidius in ziju Remedia amoris voorgeschreven.

[p. 71]

recht wordt geprezen (z. Gesch. d. Lett. II bl. 62); dat, gelijk Alb. Thijm heeft opgemerkt, door deze eigenschappen en door het fijne en kiesche der tooneelen gunstig afsteekt bij de Italiaansche origineelen (z. De Gids, 1879, I bl. 339 vlgg.); en dat, ik kan 't er bijvoegen, het van deze laatste zoo ontzaglijk wint door het allegorische kleed, 'twelk Vondel in de plaats der would-be-werkelijkheid van de Arcadische herders en herderinnetjes gesteld heeft.

w.l. van helten.