Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 2 (1882)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 2

(1882)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Bijdragen tot de Dietsche grammatica.

I.
Nog iets over de vrouwelijke I-stammen in het Dietsch.

A.

In § 65 der Vondel-grammatica zijn een reeks oude genitieven, op -es, -s, van feminina der i-declinatie aangewezen, terwijl de noot onder aan pag. 58 alsmede de daarbij behoorende Addenda eenige vbb. gaven van den wijzigenden invloed, door bovengenoemden vorm op het genus der nomina geoefend. Nog andere dergelijke vormen geeft het volgende.

Genitieven op -es, -s, met een vrouwel. determinatief (z. Vondel-gramm. § 65, aanm. 1, en Add. pag. 171): uwer godheyts Thr. 51 r.1), der heyligher maechts Mrt. 49 v. 110 v.

126 r., deser maechts Lg. 65 r., mijnder onsalicheyts Thr. 68 r., peser werelts Lic. 41 r., GR. 2 r. 144 r. 208 r., sijnre misdaedts Lic. 13 r., der stats GR. 183 v., mijnre outheydes Vb. 23 v., sijnre droevicheyts, uwer edelheyts, der bermherticheyts, sijnre machticheyts, uwer sinlicheits, onser sterflicheyts, salicheyts, der oncuusheyts GR. 2 r. 41 r. 61 r. 62 r. 91 r. 147 v. 158 v. 191 v. 203 r. 204 v. 228 v. Zonder determinat.: cop melcs GR. 170 r., een luttel melcs Drc. 48 v. (vgl. Ohd. d.s. milihi, miluchi), Lksp. II, 4, 6, Sal. e. Marc. 5 en 30, machts Sp. H. IV2, 18, 18, Lanc. II 20245, tijts Rose 1962, gheets(hare) Rijmb. 4869, enz.

Genitieven op -es, -s, met een determinatief op -s, ook van nog andere substantiva dan de op bl. 56-58 der Vondel-gr. genoemde: des anxts Bi. 113 r., Delfsce B. Macch. c. 15, des anxt Bi. 53 r., zijns anxtes Bw. 31 v., uwes bevaerts GR. 45 r., des overvaerts Delfsce B. Reg. IV c. 25, des arbeydes Bs. 4 v. 34 r., des bruylofts Lic. 83 r. GR. 101 r., des voerburghes Bs. 30 r., des melcs Bw. 15 r., Ee. 66 v., des heilighen scrifts GR. 13 v. 31 v. 125 r., des tides Bw. 12 v., des toevluchts Thak. 86 r., des wederspoets Ibid. 37 v.; (vgl. Ohd. g.s. grozara angusti, d s. angusti, Os. d.s. minaro ferdi, Ohd. g.s. thera arbeiti, d.s. arabeiti, Ohd. g.d.s. brutloufti, Os. fan thero burgi nevens fan thero burg en g.s. thera burges, Ohd. nah pariro scrifte, te enaru tidi, g.d.s. lusti, in wenegeru fluhti, g.d.s. spuodi, spôti, z. graff en gloss. op d. Hel.). Evenzoo nog: sijns, mijns gheboerts GR. 16 v. 17 r., Thr. 30 r., des maechts Thr. 62 r., sijns, des (mis)daets Mnlp. IV 476, Lic. 59 v., GR. 8 r. 166 v., Thr. 89 v., uwes duechts Thr. 51 v., des doechts GR. 232 v., des werelts Thr. 20 v. 30 r. 41 r. 43 r. 44 r.v. 49 r. 50 v. 70 v, Lic. 133 r. 134 r. 135 v. 137 r., uwes konstes GR. 189 r., des stadts Thr. 37 v.,

dijns, des toecoemst(e)s Nt. 23 v., Pau. 28 v., Ap. 193 v., Thr. 66 v., des waerheits, des wijsheits, des salicheits en andere oorspr. vrouw. nomina op -heit, met des en een suffix -s, Thr. 19 v. 25 v. 26 r. 29 v. 38 v. 39 v. 40 r. 43 r. 51 r.v. 56 v. 57 v. 59 v. 94 v. 106 r. enz. enz.

Eertijds vrouw. i-stammen, die, thans mannelijk, in 't Dietsch nog het oude genus naast het onoorspronk. vertoonen (vgl. de noot onder aan bl. 58 der Vondel-gr.): mit groter, haestiger anxte Rein. proz. 78 v., Thak. 132 v., van, met groter anxt(e) V. Velth. I, 48, Delfsce B. Hesth. c. 15, naast sonder desen, van den anxt Thak. 120 v. 122 r., by groten anxte Kron. v. Vl. 2 r., in den anxte Cl. v.d. lagh. I. 64, enz.; mit groter arbeyt Vb. 85 v., naast (a.) sinen arbeit Rijmb. 343, (in) onsen arbeide, minen, den arb. Bs. 97 r., Bw. 146 r. 156 v., Delfsce B. Ecclesiastes c. 1, 2, 3, enz.; (a.) menege borch, ter vaster b. Rose 9679, 10107, van, bi der borch Brab. Y. I bl. 386, 485, (dat.) eenre borch Ibid. 431, Bvu. 19 r., op een verwoeste b. Vb. 43 v., metter borch M. Stoke VI 286, (acc.) eene b. Sp. H. III5, 13, 57, enz., naast in den voerborch Bw. 104 v., uten voerburghe Bs. 30 r., (acc.) den b. Brab. Y. I bl. 486, in, bi, boven, van den b. Delfsce B. Macch. c. 6, 10, 13, 14, op den b. Vb. 22 r. enz.; (acc.) ene last Delfsce B. Ecclesiastic. c. 13, Reg. III c. 12, by de last Leidsch Kb. bl. 311, tot sijnre l. Brab. Y. I bl. 183, naast mitten laste Vb. 102 v., (acc.) swaren, den, om genen last Sp. H. I5, 10, 111, III3, 36, 53, Delfsce B. Nehem. c. 11, Mnlp. IV 1604, van den l. D.B. Paralip. II c. 10, enz.; totter, binnen deser nacht(e) Delfsce B. Jud. c. 20, Reg. I c. 19, II c. 19, op elcke n. Bs. 22 r., in der n. Mel. St. VIII 1181, IX 1161, 1287, enz., naast desen nachte Delfsce B. Ruth c. 3, enen n. Jud. c. 19, al den, in dien nachte Jud. c. 16, Reg. IV 7, (acc.) enen nacht Mel. St. IX 1237, Bi. 52 r, enz. enz.; in sire, uut sijnre node Lanc. II 9938, Brab. Y. II bl. 214, uter, mit, in groter, sulker n. Lanc. II 11280, Bpl. 52 v., Vb. 39 r., Esop. (Mnl. Bibl.) bl. 66, Mel. St. VIII 164, Mnlp. IV 1754, in deser, teser, in der n. Mel. St. VII 482, VIII 183, 254, IX

248, 1016, in uwer, in dijnre n. St. 13 v., Bw. 89 v., Bpl. 30 r., enz., naast (a.) groten noot Lanc. II 12815, van ghenen node Bpl. 33 r., (acc.) sinen n. Cl v.d.l. land. 158, door den n. Mel. St. VIII 151, in enigen noede Bw. 24 v., in groten node St. 7 r., in den n. GR. 162 r., den groten n. Vb 19 v., enz.; in der wederspoet Thak. 139 v. 161 r., metter, ter sp. Mel. St. VIII 101, Brab. Y. I bl. 17, 564, Rijmkr. v. Vl. bl. 220, 229, 261, Lanc. II 3117, enz., naast (acc.) crancken, quaden spoet Mel. St. V 840, VIII 782, metten sp. M. St. III 270, van, met groeten spoede Lksp. II, 18, 104, Rijmkr. v. Vl. bl. 228, in dien voorspoede Bi. 161 r., in allen wedersp. GR. 136 v., (acc.) den, ghenen voersp. Lksp. I, 31, 57, Thak. 38 r., enz.; ter tijt Lanc. II 8277, teniger tide Mel. St. VIII 589, deser tijt Bs. 144 v., Bw. 151 v., Bi. 57 r., van dier tijt Delfsce B. Jud. c. 11, enz., naast ten, tien, in genen tide Lanc. II 8246, 8937, 10127, in den, in desen tide Delfsce B. Ecclesiastic. c. 10, Reg. I c. 20, IV c. 7, Macch. II c. 14, Deut. c. 32, Bw. 151 v., dinen t. Bw. 22 v., enz. enz.; bi deser wand Bw. 38 r., totter w. GR. 96 v., Bvu. 38 r., Ap. 105 v., ter w. Lg. 153 v. (Ohd. g.s. wende, d.s. wenti), naast an den want Bvu. 36 r., tegen den wandt Sw. 35 r.

Eertijds vrouw, i-stammen, die thans nog hun oorspronk. genus bewaard hebben, doch daarnaast in 't Dietsch ook verloop naar het mann. vertoonen (z. Add. bl. 171 der Vondel-gr.): van den bruloft Loh. 10 v. (vgl. Ohd. g.d.s. brutloufti)); met sinen bruut Mrt. 105 r.; toten borste Lg. 6 r., op sinen borst Lg. 35 r. (vgl. Ohd. g.s. bruste, d.s. brusti); mit horen doecht Mnlp. II 3035, den rijcken const Mnlp. I 18, mit horen const Lg. 170 v. (vgl. Ohd. g.s. sinera kunsti); (dat.) den maghede Lg. 158 v., enen tederen maghet Mrt. 96 r.; in, mit den geyte Parhl. 39 r., Thr. 25 v. (vgl. Ohd. g. of d.s. keizzi); tot enen gifte Delfsce B. Oz. c. 10 (of onz.? zie ben.; vgl. Ags. þaere feohgyfte); mit horen melke Lg. 138 r., mit minen, horen melke Rijmb. 9533, Ljm. 8 v. 48 r., van den, metten melke Sal. e. Marc. 9, 32, 36, Lg. 162 v., GR. 170 r., (acc.) den m. Ibid.; mitten vust St. 26 r.

(vgl. Ohd. d s. fûsti); (acc.) den, mit enen overdracht Keure v. Zeel. 24 r., Dietsche Bijbelvert. (Cat. mss. M.v.N. Lett. no. 231) 195 v., sinen dracht Lg. 77 v.; (a.) haren, uwen scout Lsp. III, 11, 60 en 41, 74, van den, bi uwen, sinen, dinen sculde Thr. 99 r., GR. 36 v. 137 v., Mnlp. III 434, I 1589, (acc.) den scult Mnlp. III 405, Lg. 132 r., (d. of acc.) sinen sc. Keur v. Zeel. 24 r.; in den heervaerdt K.v. Zeel. 48 v., jeghens den welvaert Gentsce Collat. 141; sinen, aen den rechter hant Lic. 140 r., Thr. 125 r., in den, horen hant Lg. 9 r., Mnlp. I 1128, uwen h. Mnlp. II 3245; dor den huyt V. Hildeg. 73, 225 (vgl. Ohd. g.d.s. hûti); met goeden aendacht Gt. 47. (vgl. Ohd. in unrehtero anadahti); en voorts om sinen noodtorfte Lksp. I, 35, 42, tot horen noottruft Mrt. 38r., (acc.) den notorft Thak. 20 r., (a.) uwen, haren noottorst Lic. 42 r. 73 r. 98 r. 126 r., (a.) sinen noedorft Kron. v. Vl. 57 r., (a.) sijnen noottorft Lic. 287 r.; met enen, groeten heercrachte Kron. v. Vl. 247 r., Rijmkr. v. VI. bl. 323; van den, (a) den, overmits sinen cracht Mrt. 117 r, st. Franc. 9344, Pau. 35 r. (acc.) haren, sinen, uwen macht Pau. 39 v., Lg. 131 v., fgl. 65 v.; totten, in den, voer, van den toecoemst Pau. 120 v. 101 v. 28v., Ap. 17 v. 89 v., Bpl. 7 r. 8 r., Bvu. 21 v., van den toecoemste, na den nedercoemste, na den afcoemst, in den, tot sijnen nedercoemst Lic. 16 r. 22 r. 26 r. 31 r. 40 r. 43 r., van den afcomste Exc. Cron. v. Br. 2 r., van allen toecomste Kron. v. VI. 52 r., voor den coomst Sp. H. I5, 25, 37, III2, 35, 68; (acc), den werelt Ee. 145 r., Exc. Cr. v. Br. 202 r., GR. 157 v., Lic. 89 v. 130 r. 254 v., in den werelt Thr. 11 v. 27 v. 48 v.; op, in, bi enen, in sinen, in den stat Mrt. 145 r., Nt. 3 v., Lg. 10 v., Dietsche Bijbelvert. (Cat. mss. M.v. Ned. Lett. no. 231) 17 v. 227 v., Parhl. 10 v., Thak. 79 v., (acc.) een edelen rijcken st. Lic. 35 r., binnen sinen, in den, uten, tot dien stede Thak. 62 v, Lg. 156 r., Nt. 19 v., fgl. 8 r., (acc). enen, uuten stede fgl. 110 r. Mnlp. III 1126; (acc.) menighen, den (mis)daet Mnlp. II 1235, 3385, Thr. 60 v.; bi horen wijsheit Mnlp. IV 2301, nae den, in den menscheyt Thr. 2 v. 31 r., (d.) den, (acc.) minen rechtvairdicheit Thr. 57 v. 59 v., tot den

warheyt Thr. 58 r., mit enen groten traechheit Lg. 150 r., (acc.) dien ondrachticheit Lg. 159 v., in den wijsheit Pau. 96 r., jeghens haren vriheit Ap. 13 v., mit haren scoenheit, in genen voerspoedich., van den ongemetenh., van allen wterlich. Parhl. 83 r. 88 r. 115 v. 117 v., in oetmoedigen verdrachlich. Thak. 29 r., mit groten iamerh. Vb. 76 v., om den wellustich. GR 153 v., in menighvoudigen goeth. Gt. 58 r., tot welcken overvloedich. GR. 118 r., menighen vrientschap Mnlp. II 3691, enz. enz.

Somwijlen verloopt het vrouw. substant. ook naar het neutrum: tmisdaet Lic. 71 r. 156 v., van dat overdaet Dietsche Bijbelvert. (Cat. mss. M.v.N. Lett. no. 231) 208 r.; dat last Sp. H. III8, 1, 89, tlast Rijmkr. v. Vl. bl. 237 r., 286 r., Delfsce B. Reg. IV c. 9 en 21, dlast Gentsce Collat. 47, 81, Kron. v. Vl. 111 r.; dit, dat graft GR. 191 r., St. 22 v. 102 v., een groet graft fgs. 64 v., met in den diepen graft GR. 72 v. (vgl. Ohd. g.s. dera pigrefti); dat borch Rose 14083, int, dat voerborch Bs. 110 v. 120 v., Een devoet boecgen van den vrouwen souter (Utrecht, 1480) 12 v., GR. 6 r. 10 v. 62 r. 139 v. 201 r., Loh. 44 v., Thr. 59 v., Lg. 68 r., 't voerborcht Lg. 68 r.; 't, dat hoechtijt Passieb. (Cat. mss. M.v.N. Lett. no. 311) 133, 134, 136, 137, 169, Loh. 37 r., naast in der hoechtijt Dietsche Bijbelvert. (Cat. mss. M.v. Ned. Lett. no. 231) 24 v.; dat geboirte Lic. 28 v.; dit, dat melc Lsp. III, 9, 16, Vrouw. heim. 310, 1148, 1181, 1444, in tscrift Mnlp. II 1470, Lksp. II, 48, 234, (e) dat, dit scrift Sw. 40 r., GR. 9 r. 20 v. 36 r. 122 r. 126 v. 175 r., nevens in, onder, in die heylighe scrift GR. 14 r. 125 r. enz.; in dat gewelt Sp. H. III1, 23, 43, Gt. 27 v., tgewelt Rijmb. 6952, dat ghewelt Stf. 160 v., met van minen gewelde Vb. 123 r., met groeten gewelde Rijmkr. v. Vl. 323 r., metten, met groten gewelt Sp. H. III4, 11, 92, III2, 35, 42, in minen gewout St. 33 r. (ook m.a.s. den geweld Vb. 10 v.), nevens met sire, in sier ghewelt Sp. H. III6, 40, 84, Brab. Y. I bl. 153, 511, II bl. 48, 119, 187, 202, 227, Sp. H. III1, 3, 10, in uwer, met groter gewelt Rose 7703, Brab. Y. II bl. 210, met vromer gewelde Ib. 282, uuter gewelt Franc. bl. 135, met siere gew. Sp. H. III4, 11, 16,

en 22, 40, enz. (vgl. b.v. Os. an is giwaldi); int stede Rijmkr. v. Vl. bl. 306, 308, 311, Brab. Y. II bl. 347, Mnl. Dram. bl. 494, op, in tstat V. Velth. V 18 en 41, Rose 11459, Brab. Y. II bl. 339, 357, 376, Exc. Cr. v. Brab. 111 r. 132 r. 172 r. 180 r. 195 v. enz. Vgl. ook nog geduld nevens Ohd. g.d.s. gedulte, githulti, Os. mid githuldi.

Aanm. Of, gelijk ik indertijd gedaan heb (z. bl. 58 der Vondel-gr.), ook bij lust (vgl. des wellustes Vb. 146 v., van dinen luste Thak. 136 v., met groeten luste Rijmkr. v. Vl. bl. 312, ten luste, mit allen luste Gt. 2 v. 33 v., enz., naast nae alre, in enigher luste Ibid. 2 v. 9 v. 14 r., van alder well. Bs. 14 r., (acc.) enighe, sulcke, de wellust Bs. 84 v. 104 v. 116 v., Bw. 113 v., der well. Bw. 48 v. 89 v. Bs. 156 r., (acc.) die quade lust St. 97 r. enz.) met zekerheid een zelfde proces is aan te nemen? Naast het Got. masc. lustus staat ten gevolge van verloop een Ohd. i-femin. lust (g.d.s. lusti), terwijl daarentegen het Ags., met overgang naar de mann. a-declinatie (nom. acc. s. en dat. pl. vielen reeds samen; vgl. ook deád, flôd, vinter enz.) een masc. lust (lustes, luste), en het Os., met een ten minste gedeeltelijk verloop naar de vrouw. a-buiging (een g.d.s. lusto en d. pl. lustun, -on vielen reeds samen met den g.d.s. op -o, en den d. pl. op -un, -on der vrouw. a-stammen), een fem. lust (n.a. pl. lusta, g. pl. lustono) heeft, naast den plur. lusti. In analogie nu met het Ohd. ware in het Ondrfrank. een vrouw. lust der i-declin. te vermoeden (ook hier vielen n.a.s. en n.a. pl. der mann. u- en der vr. i-stammen samen, evenals zeer waarschijnlijk de g. pl. en misschien daarenboven de dat. s.1);

evengoed echter, in overeenstemming met het Os., een lust naar de vrouw, a-declin, want, al geeft onze Ondfrank. bron geen enkelv. genitief- en datiefvormen meer op -o, zoo mogen we, naar analogie van den Ohd. gen. suno, fridoo, den Os. g.d. suno, en de Ags. Ofr. vormen op -a, gerust ook een oorspronk. Ondfrank. g.d.s., voor 't minst althans een g.s. lusto aannemen. Ja, met het oog op een gen. dôdis, frithis in de Karol. Ps. (z. Cos. Taalb. III, 26 en 35), laat zich nevens beide of nevens een der beide genoemde vrouw. vormen ook een met het Ags. mann. lust analoog Ondrfrank. a-masculinum lust denken, dat alzoo, zonder de vermiddeling van een analogisch gevormden vrouw. genit. lustes der i-buiging, de Dietsche mann. declinatie zou kunnen verklaren.

Evenzoo verkeeren we omtrent de geschiedenis van lucht in onzekerheid. Met den meest gebruikelijken Dietschen vrouw. vorm zijn vereenigbaar het Ohd. i-femininum luft (g.d.s. lufte, -lufti), dat, zoo 't niet oorspronkelijk is, met een mann. of vr. luftus identisch zou kunnen zijn (over de onzekerheid van 't genus van dit Got. nomen z. gallée Gut.), en 't Ags. femin. lyft, dat blijkens zijn umlaut en a.s. lyft een i-stam, en wel een oorspr. i-stam is, daar een verloop der u-declin. naar de i-buiging in dit dialect minstgenomen zeer onwaarschijnlijk is. Aan een hiernaar te vermoeden Ondrfr. gen. luftes beantwoordt het Dietsche ‘om die quade luchts wil’, GR. 176 v. Of zulk een genitief echter de vormen des luchtes Vb. 17 v., Lic. 21 r., veel luchtes Bi. 298 r., en in den lucht(e) Lic. 6 r. 21 r. 111 v., Lg. 133 v., heeft te voorschijn gebracht kan betwijfeld worden, wanneer men let op den Ohd. a. pl. luft en het On. onz.

a-nomen lopt, dat zelfs met een mogelijk Got. neutr. luftu identisch zou kunnen zijn1).

Ook omtrent des vruchts Lic. 51 v., en met quaden liste Kron. v. Vl. 18 r., is de beslissing moeilijk. Vgl. Os. fagares fruhtes (pl. n. fruhti, g. fruhtio), naast Ohd. (acc.) ginuhtsama fruht Tat. 105, 2, Ofri. (n.s.) thiu fruht, beide waarschijnlijk oorspr. een u-stam, overgenomen uit het Lat. fructus (vgl. voor de ch, uit c, ambacht, pacht, dichten, trachten, enz.). En naast den Got. i-stam, met onbekend genus (z. gallée Gut.), Ohd. list (g.d.s. listi, n.a. pl. listi) en list (g.s. listes, n. pl. lista), Os. list, dat we alleen aantreffen als a.p. listi, d. listiun, dus als i-stam, met niet vast te stellen geslacht, Ags. list (a.s. ealle list, en n.a. pl. listas), welks laatste vorm met cräftas is te vergelijken.

B.

Voor het indringen van een -e in den 1sten en 4den nv. enk. van vrouw. i-stammen (z. Vondel-gr. § 34 en Add. bl. 167) vgl. men nog de volgende mominatieven en accusatieven: geen sculde(s.) GR. 119 v. 220 v., Gt. 23 r. die scrifte(s.) Vb. 58 r. 133 v. 143 v. 157 v., GR. 171 v. 172 r., comenscape(s.) Vb. 147 r., (een) luste Ibid., Lic. 10 r. 14 r., (een) welluste Vb. 43 v. 131 v., Thak. 149 r., Gt. 18 v., tot die ewige bliscape Vb. 148 v., vrientscape Vb. 137 r., mijne ridderscape Vb. 77 r., die bootscape(s.) Vb. 27 v. 67 r. 107 v. 111 v. 113 v., gemeenscape Vb. 138 r., ene drachte Vb. 41 v., (n.s.) mijne borste Stf. 114 v., voer u, bi die borste(s.) GR. 151 r. 167 r., (vgl. Ohd. g.d.s. bruste, -i), dese, een ghifte Exc. Cron. v. Brab. 12 r. 165 v., Rein. pr.

72 r., Lic. 38 r. 67 v. 69 r., Bpl. 21 r., haeste Lsp. III, 10, 163, die melke Parhl. 52 r. 54 r.v. 70 v. 71 r. 76 v. 78 r. 98 v., Ap. 80 r., Pau. 31 r., Nt. 29 r., een vruchte Lic. 15 r., die derde vruchte Lg. 52 v., die luchte Lic. 43 r., Rein. pr. 74 r., Vb. 15 v. 16 r. 76 v. 83 r. 125 r. 159 r., voorspoede Lic. 43 r, een borghe (arx) St. 91 v., om liste Vb. 156 r., hare, mijne liste(s.) Mnlp. II 3819 var., Vb. 72 v. 85 die laste(s.) Thak. 163 r., Lic. 134 v., (a.) ene grafte Nt. 65 r., de grachte(s) Mel. St. X 504, die nachte(s.) fgl. 136 v., een worste Rein. pr. 2 r.; evenals nog clachte(s.) Kron. v. Vl. 22 v. 201 v., Keure v. Zeel. 27 v. 52 v., een crachte Parhl. 106 v, Vb. 11 v. 25 v. 59 r., Thak. 36 v., duechde(s.) Parhl 15 r. 16 r. 25 r. 27 r., toevluchte Ibid. 89 r. 138 v., die vluchte Vb. 57 r., Exc. Cr. v. Brab. 86 r., die vruchte(s.) Thak. 68 r. 158 v., machte(s.) Vb. 8 r. 59 r. 91 r., St. 44 v., noottorfte Leksp. I, 16, 20, D. Doct. I 885, Thak. 119 r., Parhl. 130 v., Vb. 12 r.v. 84 v., uwe nootdorste Lic. 49 r., conste Vb. 8 v. 156 v., sine toecoemste Vb. 17 r. 39 r., die afcoemste Exc. Cron. v. Br. 47 v., (die) anxte(s.) fgs. 62 v., Bvu. 30 v., Vb. 139 v., enz. enz.

Voor een verloop naar de zw. buiging (vgl. Vondel-gr. bl. 167, Iste D.) zie nog: met alre clachten Parhl. 4 r., der, mitter melken Ib. 78 r. 100 r. 101 v., van der, deser, (gen. s.) der vruchten Ibid. 97 r., Nt. 38 r, Ap. 159 r., Dietsche Bijbvrt. (Cat. mss. M.v.L. no. 231) 2 r., Mnlp. III 1001, ter vlochten Brab. Y. II bl. 206, 208, met eenre vluchten Parhl. 9 v., mit alre aendachten Dboeck des guld. Throens, te Haarl., 1484, f. 56 r., mit uwer crachten Parhl. 87 r., van dusdanigher crachten GR. 11 v., mit sijnre, van mijnre craften Thak. 97 v., Vb. 67 v., der hoger machten (dat.) Thak. 82 v., in der machten Brab. Y. I bl. 29, mit groter machten Drc. 44 v., Lic. 31 r., bi der borsten, metter vuysten Leg. v. st. Franc. ges. (Cat. mss. M.v.N. Lett. no. 267) 92 r., 25 r., van alre sculden Db. d. guld. Throens, te Haarl. 1484, f. 28 v. (vgl. Ohd. g.d.s. sculde, -i), in onser noottruften Ibid. 9 r., in der scriften Mrt. 138 v., Bi. 215 r., in der graften Exc. Cr. v. Brab. 157 v., van, tot eenre ghiften

Lsp. III, 3, 316, Lg. 112 v., metter ghiften Drc. 75 v., van welcker ghiften Exc. Cr. v. Br. 131 v., met dijnre, sijnre listen Rein. pr. 34 v., Brab. Y. I bl. 478, van geenre doechden Parhl. 40 v., der gewaeriger doechden (dat.) Ibid. 50 r., ter bancken Exc. Cr. v. Brab. 112 v. (vgl. Os. an is benki), van der, sijnre comsten Ib. 51 r., Brab. Y. I bl. 507, Mnlp. I 407, bi mijnre, mit hoerre consten, in der, mit alre consten Rein. pr. 44. r., Db. d. guld. Throens, te Haarl. 1484, 35 r. 58 v. 74., met groter gunsten GR. 34 r., van sijnre, wt der luchten Rein. pr. 74 v., Lic. 21 r., in der luchten Drc. 28 v. 63 r. totter, ter bruloften. Bvu. 12 r., Ee. 33 v., Nt. 30 v., in der nachten Dietsche Bijbelvert. (Cat. M.v.N.L. mss. no. 231) 16 v. 127 v. 168 v. 231 v., van, in der, in zijnder geboerten Bw. 35 v. 36 r. 38 v. 41 v. 104 v. 107 r., Lic. 54 r. 55 r. 109 r., met, van groter bliscapen Vb. 22 v., Drc. 55 r. 82 v., GR. 135 r., Exc. Cr. v. Brab. 111 v. 124 v., ter blijscapen Vb. 29 r., totter waerscappen GR. 231 v., mit onwtsprekeliker boetscappen Db. d. guld. Throens, te Haarl. 1484, 56 r., in deser tijden Bw. 151 v. enz. enz.

II.
Een tweede persoon enkelv. op -TST(E) of TS.

Een 2den pers. enk. met bovengenoemd suffix ontmoet men herhaaldelijk in het Dietsche proza (zelden in de poëzie). Vgl. du saltste, sultst(e), sultstu Delfsce Bijb. Joz. c. 1, 7, 8, 11, Macch. I c. 6, 11, 13, II c. 7, Judic. c. 4, 6, 7, 9, 11, Reg. I c. 9, 10, 14, 20, 22, 23, 24, II c. 3, 5, 11, III 8, Summe le Roy 121, Bw. 6 r. 9 r. 11 v. 18 r. 34 r. 59 r. 60 r. 64 v. 89 r. 121 r. 133 r., Bs. 5 r. 63 r. 67 r. 89 r. 119 r. 158 r., Vb. 2 v. 3 r. 12 r. 86 v. 92 r. 94 r. 105 r., enz.; du wiltste, wiltstu, willetstu Delfsce B. Judic. c. 4, 13, 14, Reg. I c. 14, 21, II c. 13, 24, III c. 3, IV c. 20, Bw. 7 v. 11 r. 29 r. 36 r. 56 v. 82 v. 95 r. 114 v. 127 r. 130 r. 134 r., Bs. 1 v. 6 v. 12 r. 25 v. 90 r. 180 r., Vb. 3 r.v. 5 r. 11 v. 12 r. 89 v. 91 v. 93 r., du wilts

Delfsce B. Joz. 2, st. Franc. 5925; du doets Lic. 51 r. 102. v., Brab. Y. I bl. 151, Bpl. 48 r., du doetste, doetste St. 5 r. 7 v. 41 v. 50 v. 55 v., Vb. 37 r. 74 r. 77 r. 83 r. 95 r. 146 v., GR. 82 v. 185 v., Lic. 135 v., Delfsce B. Gen. c. 21, Exod. c. 5, 18, Joz. c. 1, Reg. c. I 19, II c. 3, III 2, 19, Judic. c. 11, 16, 18, Bs. 22 r., Lg. 28 v., Ee. 70 r. 78 r. 80 r. 86 r., Bpl. 53 v., fgs. 82 v., Ljm. 26 r. 28 v., Loh. 10 r. 22 r. 24 v., Stf. 75 v., enz.; du -sietste, zietstu Delfsce B. Gen. c. 27, Judic. 7, 9, Reg. II 7, 11, IV 2, Macch. II c. 7, Bw. 59 v. 128 v. Bs. 10 r. 11 r. 33 r.v. 47 v. 67 r. 94 v. 116 r., Vb. 3 v. 23 v. 91 v. 130 r., Arent Bosman (1496) 17 v., St. 5 r. 42 r. 45 v. 97 r., GR. 119 r., Exc. Cron. v. Brab. 86 r., Gt. 35 v., Lic. 6 v. 21 r. 50 v. 97 r. 259 v. 268 r., Bvu. 8 r. 24 r. 31 v. 34 r., Bpl. 76 r., Ee. 113 v., Thr. 64 r., Loh. 16 v. 34 r., Lg. 7 r. 41 v. enz.; du sijts, sijtstu Lic. 49 v. 101 v. 141 r., Loh. 29 v., Bpl. 26 r. 29 r., Exc. Cron. v. Brab. 36 r.v., Delfsce B. Macch. I c. 10, Reg. II c. 18, III c. 10, 12, 18, 21, Bw. 9 r., Bs. 42 r., Passieb. (Cat. mss. M.v. Ned. Lett. no. 311) 516, Ee. 112 r. 152 r. enz.; du -staets Lic. 58 r. 111 r. 137 v., Bpl. 37 r., du staetste, -stactstu Bvu. 46 v., Pau. 108 r. 114 r., Stf. 5 r., Vb. 1 v. 3 r. 78 v. 92 r., St. 97 r., Delfsce B. Exod. c. 3, Joz. c. 5, Reg. II c. 14, Lic. 254 r., Bs. 25 v. 95 r., Bw. 122 v., Parhl. 117 r., Stf. 139 r. enz.; du gaetste, gaetstu Loh. 69 r. 71 r., Ee. 36 v., Stf. 32 v., Lg. 23 r. 28 r., St. 69 v., Vb. 68 v. 95 r., Stf. 63 r., Delfsce B. Ruth c. 2., Reg. I c. 30, II c. 19, Ecclesiastes c. 4, Ecclesiasticus c. 2, 8, Zach. c. 2, enz.; du slaetste, slaetstu Loh. 23 r., Ee. 181 v., Bs. 69 r., Delfsce B. Judic. c. 16, GR. 99 v. enz.; du ontfaetste Mrt. 43 r.; du hebtste, heeftstu Vb. 21 r., Delfsce B. Judic. c. 8, 11, 14, Reg. I c. 13, 15, IV c. 6, Oz. c. 9., enz.; du waertste, wairtstu Lic. 53 v. 268 r., Thr. 23 v. 94 v., Lg. 51 v., Bpl. 65 v., Delfsce B. Ruth c. 3, Abd. c. 1, enz.; du schijntste fgs. 95 r.; toentstu fgs. 81 r.; du waentste (praes.) Loh. 28 r.; du verstoertste (pr.) Lic. 268 r.; saytstu (pr.) Ee. 40 r.; du geeftste Thr. 38 v.; du maectste, meyntste (praes.) fgs. 59 v.; du segtste fgl. 113 r., du segts Bpl. 31 r.

40 v. 48 r. 65 r. 72 v. 74 v.; du legts Bpl. 24 v.; du begheertste Ljm. 24 v.; du moechts Bpl. 26 v.; plegetstu Parhl. 96 v.; du keertste Delfsce B. Ruth c. 3, Reg. III c. 2, du voeltste, voeltstu Bs. 51 r. 75 v.; du mintste, weentstu, hoertstu, spietstu, du volchdetste, (ge)hoertste, d. gaeftste, d. levertste, d. dientste, d. verstoertste, waentstu, d. bekentste, d. verduwetste, d. bezweertste, d. valtste, gebaertstu, Delfsce B. Judic. c. 14, Reg. I c 1, 15, 28, II c. 7, III c. 8, 11, 12, 18, Deuter. c. 13, 16, Joel c. 10, Cantic. c. 5, Ecclesiasticus c. 11, 28, Orat. Salom., Ysai. c. 45, enz.

De oorzaken van het ontstaan dezer abnormale suffixen schijnen verschillend te zijn geweest. Voor du saltste, sultste, sultstu, d. wiltste, wilts hebben we gewis aan de oorspronkelijke vormen du salt, sult, wilt te denken, die het achtervoegsel ste of s der normale verba niet, zooals anders gewoonlijk, in plaats van hun uitgang t, maar daarachter aannamen. Voor de andere vormen moeten als factoren werkzaam zijn geweest èn de verwarring van den singul. en plural. des 2den pers. (vgl. Vondel-gramm. § 191) èn de invloed der zwakke praeterita en der verba, met een op t uitgaanden wortel. Bezigde men bij genoemde verwarring een enkelv. en een meerv. vorm in één zin naast elkaar (als ‘Doghedi om Gode dit ongemac - Of doghestu dit wee Dor dijns selves’; z.v. Vondel-gr. t.a.p.), veroorloofde men zich het gebruik van een gi segste, ghi hebste (z. ald.), ghi ontsieste Lg. 103 r., ghi woudes Bvu. 17 r., datstu hadt Stf. 53 v., datstu dient Stf. 75 v. 87 v., dan kon men er ook allicht toe komen achter een pluralis, op -t, het suffix des singul. te hangen en dien vorm met du te verbinden; te meer dewijl vormen, als doetstu, levetstu, moetstu, weetstu, laetstu, raetstu, bidste, du daets(te), d. levets(te), d. moetste, weetste, d. laets(te), enz., het oor reeds aan een verbinding ts, tste gewend hadden.

III.
De vorm van des en een nominatief-accusatief des, wes.

Bekend zijn uit het Dietsch constructies, als b.v. ‘Dies ic hebbe, sal ic u geven’, ‘Dien leent hy dies hy hevet brocht’, ‘Een deel des ic daer verstont’, enz., met een relatief in den casus van het weggelaten antecedent (z. Vondel-gramm. § 22). Even vaak, zoo niet vaker, bezigde men om hetzelfde uit te drukken, in plaats van des, ook van dat, d.i. van ter omschrijving en dat als relatief, met het na een praepositie regelmatig weggelaten antecedent. Zinnen, als ‘Van dat ic hebbe, sal ic u geven’, ‘Dien leent hy van dat hy hevet brocht’, ‘Een deel van dat ic daer verstont’, hadden hetzelfde burgerrecht als eerstgenoemde. Met deze dubbele woordvoeging evenwel stelde zich de taal nog niet tevreden. Gelijk herhaaldelijk in gelijke gevallen, vormde ze uit de vereeniging of liever de verwarring der beide eerste daarenboven een derde, welke, als zoodanig, met de strenge grammatica natuurlijk in tegenspraak moest staan, doch niettemin een krachtig leven wist te ontwikkelen; m.a.w. naast en uit de constructies met des en van dat ontstond een in het Dietsch zeer gebruikelijke monsterconstructie, met van des, van dies. Zie b.v.: ‘Die thiende deel te stelen plach Van des men gaf op elken dach’, V. Hildeg. 4, 398, waar des of van dat even goed op hun plaats zouden wezen; voorts: ‘Begheren is die eerste raet Van des daer schiet off vallen mach’, Ibid, 555; ‘Die - lonen sal Van des men pleecht in desen leven,’ Ib. 46, 87; ‘ic mocht u wel helpen zaen Van des u deert’, Ib. 74, 179; ‘Die is sculdich inder zake Van des hi doet’, Ib. 78, 103; ‘ic wil u antwoerde gheven Van des ghi vraecht’, Ib. 102, 23; ‘verclaers te doene van dies men hem vraghen zal’, Gentsce Collatie, 107; ‘hemlieden te instruwerne van dies hij weet’, Ibid. 230; ‘dat hij u doen zoude nemmermeer van dies gheschiet es’, Ib. 259; ‘te sprekene - van diesser ancleven mach’, Ib. 267; hare - te wrekene van des hare

Robbracht - ghedaen hadde’, Kron. v. Vl. 26 r.; ‘om remissie - van des hy mesdaen hadde’, Ib. 147 r.; ‘te wrekene van des hem - mesdaen was’, Ib. 188 r.; ‘Clais die goudsmit - betailt in mynderinge van des men him sculdich was’, Oorl. v. Aelbr. v. Be. 372; ‘gerekent mit Willem Havering - van des men him sculdich was’, Ib. 369; ‘van des God wilt ghehingen Soe en helpt geen wederdingen’, Brab. Y. II, bl. 17; ‘Aldus grave Lodewijc ghedochte Van des hem Antwerpen dede’, Ib. bl. 153; ‘Te hebbene groete berauwenesse Van dies hi ane - Karel dede’, Rijmkr. v. Vl. 3736; ‘In baten van dies - Gheviel te doene,’ en ‘Van al dies voren es ghesciet, Daer af ne wil wi betren niet’, Ib. 7380 en 7389; ‘du heves mi - geleert van dies ic niet en wiste’, Maerl. Stroph. Ged. bl. 8; ‘'t grosse mach ic hu bedieden Van dies hi leerde’, st. Am. I 1665; (z.n. Ibid. I 579, 588, 948, Rose 10858, Rein. proza 35 r., 108 v., Leidsch Kb. 190, Gentsce Coll. 261, Kron. v. Vl. 98 v. 234 r. 275 v., Oorl. v. Aelbr. v. Be. 330, 333, 370, Brab. Y. II bl. 36, 211, V. Hildeg. 8, 71; 87, 286; 106, 26 en 98; 111, 2; V. Velth. V, 11, slot, Mnlp. IV 1470, enz. enz.1).

Dat men in dergelijke zinnen, vooral toen de attractie des eenigszins in onbruik raakte, van des voor identisch begon aan te zien met van dat, is begrijpelijk. Van daar was het dan slechts één stap om, bij weglating der praepositie, des, dies met dat gelijk te stellen en als relatief in nominativo en accusativo te bezigen; als b.v. in: ‘van 't ghuent dies men - bevinden zoude’, Gentsce Collat. 251; ‘om yet dies daer an

cleven mach’, Ib. 117; ‘naer al 't ghuent diesser af ghedaen worde’, Ib. 144; ‘gehoort sijnde op al des sy bybringen sullen’, Kron. v. Vl. 154 v.: ‘in allen dyes si met hem - voerden, Dboeck v.d. Drie Kon., Delf, 1479, f. 45 v.; ‘des ter hooger vierscare behoert, sullen 's graven mannen berechten’, Keure v. Zeel. 46 r.; ‘Dat hi in al des God bevelt Sinen wille niet en stelt’, Brab. Y. II bl. 17; ‘op al Des daer ane cleeft’, Ib. 74; enz.

In den wisselvorm met w, als wes, wies: ‘wes daer nyet en behoirt, sullen scepenen berechten’, Keure v. Zeel. 46 r.; ‘elc gheloefde te - houwen Wes hi daer af soude uutspreken’, Brab. Y. II bl. 284; ‘Om vast te houdene Wes daer gedaen soude wesen’, Ib. 299; ‘tghuent wies wy - ghelast hebben’, Gentsce Coll. 482; ‘hoe cleyn ist wes dat ic doe’, Thom. a Kemp. Die mi navolghet (Cat. mss d.M.v.N. Lett. no. 339) 97 r.; ‘daer ment al - lonen sal Wes ter werlt is gheploghen’, V. Hild. 106, 107, enz. En als indefiniet-relatief, als (soe) wes of wies, in: ‘Eerst so was vergheven al Den commune - Wies dat si hadden ghedaen’, Rijmkr. v. Vl. 9249; ‘Dat hi - Vergaf - Wies - ware ghesciet’, Ib. 10376; ‘si woude doen soe wes si - doen mochte’, Cl. v.d. lagh. l. 107; ‘ende wies - ghedaen zal worden, dat zal stedehouden’, Gentsce Coll. 466; ‘wies dat bij hemlieden ghedaen wordde - dat sy dat - houden souden’, Kron. v. Vl. 197 v.; ‘soe wes profijt dat daer of comt, sal onze Baliu - upbueren’, Oorl. v. Aelbr. v. Be. 524; ‘ende wes daer af quame, dair soude onse Baliu - of hebben’, Ibid.; ‘wies hy ghedaen - heeft, hy - noynt en was in advyse - contrarie dien te doene’, Gentsche Coll. 105; enz.

En hoe weinig vreemd den Dietscher dit soort van nieuwe nominatief- en accusatiefvormen geweest is, blijkt uit de navolging bij het interrogatief, dat lang niet zeldzaam als wes en wies wordt aangetroffen. Vgl.: ‘gevende te kennen wies sy - ghetracteert hadden’, Kron. v. Vl. 129 v.; ‘te paesschen sal ic u overscriven wes ic bevonden sal hebben’, Ibid. 177 r.; ‘te bescriven wes die stede daer had an bossen’, Oorl. v. Aelbr. v.

Be. 430; ‘te raden wies hi doen soude’, Ib. 426; ‘daer af dat men lettel weet wies zy vooren hebben’, Gentsce Coll. 163; ‘hebben si geseit - wes hem ghevallen is’, Dboeck v.d. Drie Kon., Delf, 1479, f. 47 v.; ‘als sij niet en wisten wes gods wille was’, Gesta Roman., Gouda, 1481, f. 9 v.; ‘sal ic vort scriven - Wes den heren es ghesciet,’ Brab. Y. II bl. 5; ‘willic u seggen vort Wes hi begreep, Ib. 56; ‘ende wil u vort doen bediet Wes van der saken es ghesciet,’ Ib. 59; enz.

Zie voor nog meer vbb. van een dergel. relat. Mnlp. I 537, 1515, 1871, 1934, 2658, 3109, 3228, II 79, 523, 642, 1251, 1297, 3077, 3093, IV 9, 613, 659, 1175, enz., Brab. Y. II bl. 39, 73, 110, 135, 166, 234, 300, 304, 309, 347, enz., Leidsch Keurb. bl. 6, 8, 14, 16, 24, 26, 65, 116, 176, 189, 355, 372, 422, 423, 435, 493, 509, 535, Cl. v.d. lagh. 1. 7, 79, 145, Gentsce Coll. 73, 154, 159, 202, 206, Oorl. v. Aelbr. v. Bei. 536, Kron. v. Vl. II 125, 129, 135, 156, Saksenspieg. 7 r.v. 9 r. 12 v. 14 r.v. enz. enz.

IV.
Iets over Dietsche adjectieven op -E.

Naast adjectieven, als bloode, blide, reine, milde, woeste, wilde en dergelijke, waaraan regelmatig in de Oudgermaansche dialecten een vorm op -i (-ja) beantwoordt, treft men er in het Dietsch ook nog andere aan, wier suffix -e slechts hier en daar een Oudgerm. uitgang -i naast zich heeft. Als:

(Ge)rechte (Mhd. gerichte, doch Ags. riht, Ohd. gereht, greht): ‘hier bi ist rechte dat’, Delfsce B. Hesth. c. 1; ‘du biste gherechte, Ib. c. 13; ‘die man was simpel ende gherechte’, Ib. Johel c. 1; ‘bin ic gherechte’, Ib. c. 10; ‘Dat u rechte dunct’, Ib. Reg. II c. 18; (z.v. Delfsce B. Johel c. 1, 12, 15, Deut. c. 16, Ecclesiastes c. 7, Lg. 161 v.). Sachte (Ohd. semfte, Ags. sêfte, doch ook Ohd. unsamft en unsemfti, Ags. als adv. sôfto):

‘si - wort sachte’, Parhl. 129 v.; ‘dat hi sochte was’, Rijmkr. v. Vlaand. bl. 99; ‘haer lichaem was sachte als zyde’, Exc. Cron. v. Brab. 37 r.; ‘Ende hi sel hem sachte werden’, Ap. 145 r.; ‘Die ademe is licht ende warm ende sachte’, Lg. 55 r.; ‘so was de ghone Een deel sachte jegen de kerke,’ Sp. H. III5, 37, 15; (z.n. Lksp. I, 32, 94, II, 48, 1097, Sp. H. III8, 9, 15, III4, 43, 35, III5, 44, 48, III7, 57, 78, Rijmb. 7523, st. Franc. 9134, enz.). Stercke (On. sterckr, doch Os. stark, Ohd. starc, Ags. stearc): ‘wes stercke’, Delfsce B. Tob. c. 5; ‘ten is man so starcke’, Lev. d.h. Barbara, 10 v.; ‘die mochte starcke maken’, GR. 49 v.; ‘nu is hi stercke’, Bvu. 2 v.; ‘Op dat hi dat vast ende starcke make’, Ap. 148 r.; ‘om u herte starcke te maken’, Pau. 99 v.; ‘Daer si hem so stercke werden’, Sp. H. III8, 49, 73. Strenghe (Ohd. strengi, Ags. strenge, maar On. strangr): ‘die wreetheyt sel strenghe wesen’, Bvu. 33 v.; ‘eer du strenge zijs’, Bpl. 6 r.; ‘du hebste altijt strenge gheweest’, Thr. 114 r.; ‘was hi manlic ende strenghe’, Lg. 62 v. Vaste (Ohd. fasti, festi, maar Ags fäst, Os. fast, On. fastr): ‘die stadt, die seer vaste was’, Exc. Cron. v. Brab. 179 v.; ‘das hi vaste ende stantaftich soude wesen’, Vb. 70 v.; ‘Den tor van Syon vaste ende scone’, Brab. Y. I bl. 342; ‘dat alle dese stucken vaste zijn’, Ibid. 689; ‘onse hope is vaste’, Pau. 53 r.; ‘die een weecke sal die belofte vaste maken’, Thr. 37 r.; ‘heeft de coerde vaste ghemaect’, GR. 146 v.; (z.v. Dietsce D. I 509, Tien pl. 1230, Rose 10016, 13716, Sp. H. III8, 49, 23, Alex. VI 232, V. Velth. V 30, enz.). Wise (Ohd. wîsi en wîs, Os. Ags. alleen wîs, vîs): ‘hi es alsoe wise’, St. 93 r.; ‘opdat ghi niet wise en sijt’, Pau 20 r.

Bij weer andere Dietsche bijvoeg. nwoorden op -e zoekt men tevergeefs naar een Oudgerm. vorm op -i. Zie b.v. Arme: ‘si waren rijck of arme’, Vb. 61 r.; ‘dat si arme worden’, Brab. Y. II bl. 244; ‘doe hi erme was’, ‘wi sijn oec erme’, fgs. 57 v. 68 r.; ‘die was arme’, St. 81 v. 98 v.; ‘die here gaet arme in sijn rike’, Bvu. 58 r.; ‘al waren si arme’, fgs. 19 r.; ‘dese ioncfrouwe dus cleene, dus arme’, Lic. 26 v.; ‘die daer arme was’, GR. 23 v.; (z.v. Lksp. III, 3, 283, Teest. 1300,

1329, 1687, Vb. 40 r. 41 v., GR. 175 v., St. 103 r. 114 r. 117 r., Stf. 139 r. Bvu. 3 r.). Diepe: ‘die putte is seer diepe’, Lic. 101 v.; ‘die diepe ende verborghen sijn’, Delfsce B. Dan. 2;‘dat water is mij te diepe’, fgl. 114 r.; (z.n. Tien pl. 19; Rose 1327, 5736, 9562, Teest. 2324, Lanc. II 10112). Groote: ‘groote geluck’, Lic. 43 v.; ‘grote geval’, Brab. Y. I bl. 48; ‘hoe grote hertsere’, Vb. 51 r.; ‘groete hertseer’, St. 38 v.; ‘grote ghecrijsch’, Exc. Cron. v. Brab. 156 v.; ‘grote Baertaengen’, Sp. Hist. III1, 8, 55 en 27, 34, III2, 1, 21, III6, 51, 19; ‘grote ontsich’, Ap. 6 r.; ‘grote Karl, grote Bulgren’, Sp. H. IV1, 1, 52; 39, 103; 53, 53; III8, 44, 9; ‘grote Azien’, Sp. H. III2, 20, 20; ‘grote volck’, Sp. H. III5, 53, 77; ‘het en is gheen sondaer also grote’, fgl. 29 r.; ‘hoe mardocheus - grote (was)’, Delfsce B. Hesth. c. 10; ‘hoe grote die vrede is’, Bw. 37 r.; ‘hoe grote torment’, Bvu. 11 v.; ‘hoe grote die vroechden sijn’, Bvu. 53 v.; ‘die heeft hi oec grote ghemaect’, Pau. 15 r.; (z.v. Bvu. 54 r., Lg. 155 v., Pau. 24 r. 63 r. enz.). Hoghe: ‘hi maecte - elcken stapel - drie cubitus hoghe’, Delfsce B. Reg. I c. 7; ‘twee enghel - tien cubiten hoghe’, Ibid. c. 6; ‘die materie is hoghe’, Bw. 14 v.; ‘Niet en laet di groot wesen noch hoghe’, ‘dat hoghe is’, Thak. 30 r. 34 v.; ‘die wech is hoghe’, Passieb. (Cat. mss. d.M.v. Ned. Lett. no. 315) 85 v.; ‘wantet water hoghe was’, Exc. Cron. v. Brab. 59 v.; (z.n. Geert Grote's Dietsche Vertal. bl. 65, Delfsce B. Ysai. c. 10, Johel c. 26, Rein. v. Montalb. 630, Alex. IV 1338, Sp. Hist. III1, 37, 13, III2, 11, 53; 15, 30 en 37, 30, III3, 40, 60, Brab. Y. I bl. 23, 43, 78, 81, II bl. 30, Lksp. I, 3, 24, II, 17, 6, Drc. 28 r., St. 88 r., Vb. 101 r., Bs. 49 v. 52 r., Kron. v. Vlaand. II 31, 236, 238, 240, 243, 251, 252, fgl. 139 r.). Cloecke: ‘die cloecke is’, GR. 86 r. Crancke: ‘so vijnt ghi u selven arm ende crancke’, GR. 47 v.; ‘wie was stercke, wie crancke’, Bvu. 3 r.; ‘is hi siecke ende crancke’, Ibid. Quade: ‘daer sijn si seer quade ende bose’, St. 94 v.; ‘op dien was titus sae quade’, St. 80 r. Laeuwe: ‘want du laeuwe biste’, Ap. 109 v. Onwerde: al schijnt die materie snode ende omveerde’,

Bs. 106 r. Siecke: ‘morghen is hi siecke ende crancke’, Bs. 3 r. Sotte: ‘dat hi sotte waer’, fgl. 104 r.; ‘sijn sij arm ende sotte’, Delfsce B. Jerem. c. 5. Scarpe: ‘hoe scarpe die wech is’, Bvu. 60 r.; ‘hoe - scerpe die wech is’, Passieb. (Cat. mss. M.v.N. Lett. no. 313) 24 v.; ‘syn ghescutte sullen sijn scarpe’, Delfsce B. Ysai. c. 5; ‘hi hadde tanden scarpe als priemen’, Lg. 106 v.; ‘hoe scaerpe - ist in di te leven’, Stf. 36 v. Snelle: Die mynne is snelle’, Thak. 45 v.; ‘enen mensche die snelle was te spreken,’ Delfsce B. Paralip. I c. 29; (z.o. Rein. pr. 46 v.). Stomme: ‘die stomme wert’, St. 16 v.; ‘soe wert hi stomme’, Vb. 153 r.; ‘die stomme gheweest had’, Ib. 152.;‘doe worden si alle stomme’, Ib. 151 v.; ‘dat (kijnt) was stomme’, Ib. 110 v. Ydele: ‘al bin ic voer hem ydele’, Bpl. 67 v.; ‘een maghet die ydele van gelate is’, Stf. 156 v. Valsche: ‘welcks ghelove valsche is’, Vb. 80 v.; ‘dat sine meninghe valsce ware’, Ib. 77 v.; ‘het is valsche dat die priesters - ghetughet hebben’, St. 98 v.; ‘du en selste niet ontrouwe wesen noch valsche’, St. 101 v.; ‘uwe sake die is valsce’, Vb. 15 v.; ‘hoer fondament - is valsche’, Passieb. (Cat. mss. M.v.Ned. Lett. no. 313) 111 r.; ‘bewijst dier apostolen leringhe valsche’, Pau. 52 r.; ‘ghi soudet alder weerelt ghenoechte valsche ende quaet heten te wesen’, Stf. 116 r. Vrome: ‘sijt vrome’, ‘dat si vrome sijn’, ‘ganc ende werde vrome’; Delfsce B. Jos. c. 23, Reg. II c. 17, III c. 20; ‘wes vrome’, Ap. 184 r., ‘wes sterc ende wes vrome’, Ee. 151 v.; ‘Dese Liederic was vrome’, ‘hij was vrome’, Kron. v. Vlaand. II 109; ‘Desen gherade ende maecten vrome’, Delfsce B. Deut. 1; ‘Die vrome was ende scone’, Limb, II 28; ‘Dat hi vrome ende coene - wert’, Ib. III 1335; ‘Hoe dat sine hiet vrome wesen’, Ib. IV 1115; ‘twee sonen, vrome van live’, Rijmkr. v. Vl. 5957; ‘rudder - Vrome ten wapinen’, Ib. 6028; (z.v. Delfsce B. Jos. 1, Reg. II 2, Deut. 31, Ysai. 35, Limb. V 519, Exc. Cron. v. Brab. 69 v. 126 v. 185 r. 187 r., Rijmkr. v. Vlaand. 99, 6332, Mel. St. X 254, Brab. Y. I bl. 4, 5, 11, 46, 149, 177, 384, 400, 412, 417, 422, II 199, Lanc. II 45, 496, 644, 6990, Rose 10105, Teest. 1053, Lg. 5 v. 25 v. 63 r. enz.). Vuyle:

‘si - is vuyle van onkuysheit’, Delfsce B. Jerem. 3; ‘die vuyle van herten waren’, Lg. 33 v.; ‘en sijn cledere ende scoen niet versleten noch vule gheworden’, Lg. 144 r.; (z.n. Rijmb. 5401, Teest. 1392, Mnlp. II 3052). Wreede: ‘die rechter sal wesen wrede’, Bvu. 33 r; ‘Si sijn also wrede’, Stf. 41 r. Warme: ‘dat water niet warme en woude werden’, Vb. 81 r.

Toch zijn ook deze vormen licht genoeg te verklaren; want naast alle vinden we een of meer synonyma of opposita, die, van een oorspronkelijk suffix -e voorzien, blijkbaar analogiseerenden invloed hebben geoefend op het woord, dat zoo vaak er mede verbonden werd gebezigd. Vgl. b.v. rike, mate naast arme; stercke en broessche (vgl. On. breyskr, en ‘hoe broessche des menschen leven is’, Bvu. 3 r.) n. crancke (naar welk laatste weer siecke kon ontstaan); laege, leege (vgl. Mhd. laege) n. diepe en hoge; cleine n. grote; wise en het adjective gebruikte gecke n. cloecke en sotte; bose n. quade; trage, vlugghe n. laeuwe (in den zin van ‘traag’ gebezigd) en snelle; snode, diere n. onweerde en ydele (in den zin van ‘onbeduidend, gering’, waarnaar het woord dan in de beteekenis ‘vanus’ eveneens de -e achter zich kon nemen); sachte n. scarpe (eerst in dien vorm als ‘niet zacht’ gebezigd, vandaar ook als ‘niet bot’); sprekende n. stomme; ware, onware en trouwe, ontrouwe n. valsche; stercke, coene en bloode n. vrome; reine, onreine n. vuyle; strenge, milde n. wreede; coele n. warme.

Een ander soort van -e vertoont gelike en gewone: ‘want hij - onghewooene was’, Vb. 31 r.; ‘die quaet doende was gewone’, Flandr. I 313, ‘alse hi gewone was’, fgs. 87 r., Lg. 35 v.; ‘dat ic ongewone was’, Bpl. 3 v.; ‘om dat ghewone was dat men enz.’ Lg. 69 r.; (z.o.Lanc. II 5228, Rijmb. 6085, Sp. H. I7, 78, 14, I8, 26, 28, Vrouw. heym. 1478, enz. enz.); ‘hare lopen is quaet gheworden ende haer starcheit ongelike’, Delfsce B. Jerem. c. 23; ‘ic heb di ghelike gemaect’, Ib. Ysai. c. 45; ‘Hi makeden ghelike in der glorien’, Ap. 194 v.; ‘Dat sijt bestonden, dat was wonder, Dat so ongelike sceen’, Mel. St. VIII 179; (z.n. Teest. 1723, Mask. 919, enz.). Hier hebben we met een suffix van den zwakken vorm te doen; vgl. het in 't Os. regelmatige gewono en

het Ohd. ook wel adjective gebruikte giliko (‘dero miliche gilikun aho’, door Graff uit Mcp. aangehaald). Of daartoe evenwel ook een gelike te brengen is in: ‘hij gode niet gelike en was’, Thr. 27 r.; Weest ghelike anderen Heren’, Mel. St. X 1072; ‘du biste ons gelike geworden’, ‘wien hebdi mi ghelike gemaect’, Delfsce B. Ysai. c. 14 en 46; ‘wien sal ic dat ghelike rekenen’, Nt. 105 v.? Het Got. ‘saei in guþaskaunein visands ni vulva rahnida visan sik galeiko guþa’ (Philipp. 2, 6) dwingt ons in de drie eerste volkomen overeenkomstige plaatsen aan een adverbium te denken en verbiedt in de andere onvoorwaardelijk in gelike een adjectief te zien. Evenzoo kan men in ‘daer waren die heydene vaste in der afgodijen’, Vb. 46 r., ‘dat wi vaste inden gelove sijn’, Ee. 40 r., ‘ende hi dus vaste was in den steen’, Lg. 34 r., aarzelen, of men den vorm als een praedicatief bijv. nw. (= Ohd. fasti) moet beschouwen, dan wel als een analogie naar het met staan, zitten enz. verbonden adverbium vaste, Os. fasto.

Opmerking. Naar aanleiding van het bovenstaande zullen we onder de vormen, op bl. 80, 173 en 174 der Vondel-grammatica als voorbeelden voor het indringen der zw. declinatie geciteerd, moeten schrappen: grote rijcdom, grote Philips, grote toorn, een wise man, een stomme, een sachte wint, een grote stormwint, een grote paep, een grote steen, een rechte raet, een grote drake, een wise soen, een vule mont, een valsche spreken, starcke bemindere, grote vader, een arme mensche, een grote vlogel, een grote strijt, gods quade geest een scarpe mes, grote water, onwise volc, al te grote liden, grote medeliden. Ze kunnen hier evenmin tot bewijs dienen, als b.v. een aerme clerc Sp. H. I7, 41, 61, Alex. VII 646, een wrede tyran Stf. 78 v., een vrome seriant Mel. St. IX 1006, een grote scat Gt. 11 v., een grote disch St. 4 v., een groote donreslach St. 32 r., een grote hagel St. 43 v., een grote donre St. 113 v., een grote toeloep Vb. 113 v., 139 r., Grote Constantijn Sp. Hist. III5, 51, 42, grote Kaerle, grote coninc Karel Brab. Y. I bl. 33, 123, 129, 233, 240, Exc. Cron. v. Brab. 16 v. 57 r., een sachte man M. Sto. II 1324, geen quade boem Lic. 74 r., een starcke wijnt Vb. 105 v., een

valsche verkeerder Vb. 36 v., een wijse biechtvader GR. 130 v., gheen gerechte paep GR. 170 r., menich hoghe man Mel. St. III 1318, en dergel.; of als een quade bosch St. 61 v., grote onghemack St. 110 r., een grote wonder, een grote gesicht Gt. 36 v. 37 r., een arme beddekijn, een arme wijf, een arme leven Vb. 46 r. 86 r. 159 r., fgs. 70 r., een scarpe zweert Loh. 14 r., een grote ghetal Ap. 28 r., een vrome wijf Lksp. III, 9, 13, enz., die geenszins voor een Dietsche zwakke buiging in 't onz. enk. getuigen. Grooter waarde hebben voor deze beide doeleinden: in 't mann. enk. goede aenvanc Gt. 26 r., een heylighe -enghel St. 24 r., een goede zoen St. 71 v., een edele strijtgewinre Lic. 302 r., een toernighe leeu Bvu. 33 r., roemsche keyser Vb. 38 v., Brab. Y. I bl. 164, een edele here Vb. 60 r., een devote broeder, een devote ionghelinc Vb. 127 v. 120 v., een voersichtige rechtwiser Arent Bosman (1496) 17 v., een warachtighe mensche Gr. 21 v., levendighe god (nomin.) GR. 168 v., onbekende wijn GR. 205 r., een heylighe abt, een dode abt Bvu. 24 r., een geachte soen Thr. 108 r.; in 't onz. enk. bloedighe zweet St. 37 r., op een slechdte velt Alex. IV 1103, een engelsche leven Vb. 66 v., een snewitte schijnsel Vb. 146 v., een soe venijnde dier GR. 168 v.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


taalkunde