Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. Jaargang 1

[p. 196]

Bibliotheken uit vroeger tijd

I
Eene openbare Bibliotheek te Kortrijk in de 16^e eeuw

Vóor 1686 had St.-Martenskerk, te Kortrijk, gewoonlijk ‘twee prochiepapen’. Beide pastoors waren tevens deken der christenheid.

In 1561 en volgende jaren bediende Jacob tSantele de zuider-, Frans Potens de noorderwijk. J. tSantele schijnt nogal moedig gekampt te hebben tegen de opkomende ‘heretijcken’. In 1561 schreef hij, ‘datter sommighe in de wet’ met de nieuwe leer besmet waren. Hij verdacht namelijk twee schepenen en den gemeenteontvanger.

Uit de stadsrekening over 1564-1565 blijkt, dat de herder driemaal predikte in de H.-Sacramentsprocessie:

‘Betaelt aen Jacob Santele, prochiepape van St. Maertins in Curtricke, ter cause van drie sermoenen, by hem ghedaen in de processie generael, van elc. xxiiii sc.’.

Frans Potens, aartspriester, had in 1561 den geleerden Cornelis Jansen, van Hulst, als pastoor en deken opgevolgd.

In het jaarboek van Goethals-Vercruysse leest men: ‘20 Juni 1561. Wordt benoemt tot pastor van St. Maertens d'h^r Franciscus Potens, en dede zijn eed in 't capittel op den 27 der zelve maend’⁽¹⁾.

Wij kennen weinige bijzonderheden uit het leven van den nieuwen herder.

In 1562 ‘maeckte hy met Jacobus tSantele, zonder interventie van de kerckmeesters, eene overeenkomste met het capittel, rakende de supposten van O.-L.-Vrouwe en wegens de oblaten.’

Potens was een man van studie. Met voorliefde beoefende hij de godgeleerdheid, de geschiedenis, de aardrijkskunde en andere ‘faculteyten.’⁽²⁾

In het begin van 1564 was hij ‘zieck van lichame.’ Den 25 Januari bezette hij, bij uitersten wil, al zijne boeken en kaarten aan de Stad. Ziehier:

‘In den name des Heeren. Amen.
Bij dit jeghenwoordigh testament zij kennelick allen lieden, dat int jaer ons Heeren duust vijf hondert vier en tsestich, den vijf en twintichsten dagh in Lauwe,

(1) Handschrift in 60 deelen, 8^o, voorhanden in de biblotheek-Goethals, ten stadhuize te Kortrijk.

(2) Zie volgende akte.

[p. 197]

comparerende voor mij notaris ende ghetuughe onderscreven. weerde ende voorsieneghe heere meester Franchois Potens, pbre., pasteur van der eender portie van sent e Martins kercke ende deken van der kerstenhede van Curtrijcke, zieck van lichame, sittende in synen setele by synen viere, hebbende sijn goedt verstandt ende memorie, verclaersde hoe dat hij met alder diligentie ende bij lancheyt van tyde, ende tsijnen grooten excessiven coste heift upgherecht ende vergadert eene rijcke bibliotheque van vele diverssche schoone boucken, zoo van theologie, historiën ende andere faculteyten, midsgaders oock vele diverssche quarten ende diverssche descriptiën van landen ende regioenen. Ende ten fine, dat by sijnen overlijdene dezelve bibliotheque ende quarten niet en zouden werden verstroeit, ghedissipeert ende te nietten ghebrocht, nemaer dat die zouden mueghen werden gheconserveert ende bewaert in bequame plaetse, ten prouffite, usance ende oirboire van den ghenen, die henlieden daer inne zouden willen occuperen, soo heeft denselven meester Franchois ghegheven, ghejont ende ghetransporteert; gheeft, jont ende transporteert bij desen de voorn, syne boucken en quarten in handen van wijse ende discrete meester Pieter van der Gracht, heere van Gavere ende burghmeestere, ende Loys de Meulenaere, scepene der voorn. stede van Curtrijcke, ter deser uuter naeme van tgheheele lichaeme van wette, present, midts conditie ende omme deselve boucken ende quarten in zulcke bequame plaetse ende bibliothecque, als henlieden burchmeesters ende tghemeene collegie van scepenen behouvelick duncken zal, tot welcker plaetse een yeghelick ten behoorlicken tijde vrij acces ende toeganck hebben sal, omme te studerene ende hem in de voirn. boucken en quarten te exercerene⁽¹⁾; welverstaende dat hij, donateur ende comparant, verclaersde syn verstandt synde van boucken van extime, ende die weerdigh zijn omme een bibliothecque te stofferene, ende die men zal meughen vaste maken an de stapeelen ofte lessenaers, welke ydoniteyt ende extime van boucken zal staen ter discretie ende ordonnancie van de executeurs van sijnen testamente, al welcke ghifte ende transport de voirs. M^e Pieter van der Gracht, burghm^e, ende Loys de Meulenaere, uuter naeme van der ghemeender collegie van der wet, voor henl. ende huerl. naercommers in wette, danckelic gheaccepteert hebben, belovende uuter naeme alsboven de voirn. boucken ende quarten te doen legghen ende collocquieren ter zulcker bequame ende behoufvelicke plaetse, daertoe een yeghelick zal mueghen toeganck hebben⁽¹⁾, achtervolghende den wille van den donateur, boven geëxpresseert, reserverende hij donateur themwaerts tghebruuck van dies zijn leven lanck gheduerende; van alwelcke ghifte ende transport deselve comparant versochte an mij, notaris enderscreven, thebbene gheexpedieert instrument, een ofte meer.
Present eersaeme ende discrete meesters Michiel van den Berghe, pbre., capellaen ende vicecureit van Onser Vrauwen kercke; Joos Van den Berghe ende Adriaen van der Meersch, ontfanghere van der poorterie van der C. M^t der stede van Curtrijcke, als oirconden hier toe versocht te doen legghene ende stellene.’

Dit stuk, geschreven op perkament en voorzien van het merk van den notaris, ligt in het archief der stad Kortrijk.

Nu lette de lezer op het doel van den gever en de voorzorgen, welke hij neemt:

1.	De man zocht, gedurende heel zijn leven, zijne eigen geleerdheid uit te breiden;
2.	Hij wilde edelmoedig de bronnen zijner kennis doen vloeien voor zijne leergierige medeburgers;
3.	De wethouders moesten een behoorlijk lokaal kiezen;
4.	Het volk moest vrijen toegang hebben tot de bibliotheek;

(1) Wij cursiveeren.

(1) Wij cursiveeren.

[p. 198]

5.	Om de ontvreemding van werken te voorkomen, mocht men de boeken, naar middeleeuwsch gebruik, met eene ketting aan den lessenaar vasthechten.

Potens overleefde maar enkele dagen de onderteekening van zijn testament. Reeds den 19 Februari 1564 ‘werd M^r Joannes du Ballo, bij overlijden van M^r Franc^s Potens, en bij nominatie der Universiteyt van Loven, pastor van een portie van St. Maertens⁽¹⁾.’

Waar werd, na Potens' dood, de bibliotheek ingericht?

Noch in de kronijken, noch in de stadsrekeningen hebben wij dienaangaande eenig bericht gevonden.

Toen Sanderus later over Kortrijk schreef, verzekerde hij, dat de boeken gebruikt werden door de paters Jezuïeten en door de Grauwbroeders⁽²⁾.

Twee omstandigheden verklaren dien toestand. De eerste paters Jezuïeten kwamen in de maand Mei 1583 te Kortrijk toe. Het magistraat ondersteunde hen mildelijk.

Het klooster der Grauwbroeders werd den 28 April 1603 door eenen brand gansch vernield. Tien jaren nadien schonk het bestuur der kastelnij aan de Minderbroeders een hulpgeld van 200 pond voor hunne bibliotheek.

Kortrijk, 8 Mei 1903.

Theodoor Sevens.

(1) Jaarboek van Goethals-Vercruysse.

(2) Nec tacenda bibliotheca insignis testamento Francisci Potens, aschipresbyteri et curionis, legata senatui, nunc patrom societatis Jesu et Franciscanorum usufructui tantisper permissa. (Flandria illustr.).

II
De bibliotheek van Jan-Baptist Verdussen te Antwerpen (18^e eeuw)

Onder de verdienstelijkste bibliophielen uit de 18^de eeuw komt aan den geleerden drukker Jan-Baptist Verdussen eene eerste plaats toe.

Hij was een onvermoeibaar werker; van jongs af was het zijne gewoonte, zoo bij winter- als bij zomertijd, 's morgens te vier uur op de been te zijn, en ruim dertig jaar lang offerde hij een deel zijner nachtrust op om zijne liefde voor boeken te kunnen laten gepaard gaan met de vele bezigheden, die het in zijn geslacht erfelijk drukkersbedrijf hem oplegde.

Zijne bibliotheek had groote waarde en was rijk aan kostbare en zeldzame uitgaven, voor het meerendeel prachtig ingebonden door den bekenden de Keyzer. Wat haar tot een eenige verzameling stempelde, was het groot aantal manuscripten die zij bevatte⁽³⁾, meest alle beschei-

(3) Ruim 360.

[p. 199]

den van het hoogste gewicht voor de geschiedenis van de stad Antwerpen, van het hertogdom Brabant, van de Nederlandsche gewesten en van de aanzienlijkste geslachten des lands.

Daar vond men, in handschrift, werken, ook onuitgegevene, van Hareus, Jean de Molinet, de Antwerpsche stadssecretarissen Eugenius van Valckenisse en Nikolaas de Clerck, Hoperus, raadsheer van den koning van Spanje, Anselmo, Goswin Wynants, Gevartius, Divaes, enz, enz.; onder de heraldisten: Van Bettens, Philippe Gaillard, wapenkoning van Vlaanderen, Miraeus, Clément de Sainguin, Butkens, enz.

Verder mis- en getijdeboeken, antiphonaria, en andere manuscripten rijk verlucht met miniaturen, uit de 11^e, de 12^e, de 13^e, de 14^e, de 15^e en de 16^e eeuw. Twee dier handschriften moeten, te oordeelen naar de prijzen die er voor besteed werden, buitengewoon prachtig geweest zijn, nl. (bladz. 3, n^r 12) ‘Den Bijbel in Nederduytsche Rhijmen, de la traduction de Jacob van Maerland avec figures et lettrines enluminées et rehaussées d'or (xiii^e siècle),’ dat 141 gld. opbracht,⁽¹⁾ en (blz. 4, n^r 29) ‘Le tierce volume ou la tierce partie selon le translateur de Vita Christi sur velin avec 50 miniatures (xv^e siècle)’, waarvoor 300 gld. werd betaald.

Onder de incunabelen en zeldzame drukken zijn te citeeren (blz. 326, n^r 19) Het Visioen van Tondalus, etc., Antwerpen by Matthys van der Goes, 1472⁽²⁾ een der eerste boeken in de Nederlanden gedrukt, en Christoffel Plantin's eerste uitgave (blz. 330 n^r 34): ‘L'institution d'une Fille de noble Maison, traduite de langue toscane en françois. Anv. Plantin, 1555.’

Om alles aan te halen wat Verdussen's bibliotheek aan zeldzaamheden en unica bezat, zou een boekdeel noodig zijn.

Enkele manuscripten van zijn eigen hand werden mede bij de veiling zijner verzameling verkocht:

(Blz. 342, n^r 36a.) ‘Bibliotheca Scriptorum Antverpiensium, cum eorum Vitae Serie Iconibus de Elogiis ab anno 588. ad annum 1750. Manuscripta cum Variis additionibus Joan.-Bapt. Verdussen. 4 vol. in f^o.’

(Blz. 342, n^r 36a.) ‘Catalogus Scriptorum Rerum Belgicarum ordine alphabetico digestus à Joan. Bapt. Verdussen. 6 vol. in f^o’ en;

‘Index illustrium Antverpiensium. In f^o’.

Zij werden aangekocht door Jan des Roches, secretaris der Academie van Wetenschappen en Schoone Kunsten, te Brussel, voor 190 gld.

Jan-Baptist Verdussen overleed op 75jarigen leeftijd, den 13ⁿ October 1773,⁽³⁾ als lid van de evengenoemde Academie. Hij was schepen zijner geboortestad en directeur der Kunst-Academie geweest.

De veiling van zijne persoonlijke verzameling⁽⁴⁾ had plaats van

(1) Dit hs. berust thans op de Koninklijke bibliotheek te Brussel, n^r 15001. Zie J. van den Gheyn, Catalogue des Manuscrits de la Bibliothèque Royale de Belgique, dl. I., blz. 49, n^r 104. W. d. V.

(2) Aangekocht voor 14 gld. door een der broeders Gasparolli.

(3) Hij was den 15 December 1698 te Antwerpen geboren.

(4) 2186 nummers.

[p. 200]

15 tot 23 Juli 1776 in zijne woning: ‘in platea dicta het Berg-straetje prope Forum Veneris’, zegt de catalogus⁽¹⁾. Van 23 tot 27 derzelfde maand werden zijne fondswerken geveild, wier getal aanzienlijk moet zijn geweest, want van menige uitgave waren nog honderden exemplaren voorhanden. De catalogus dier laatste veiling bevat 250 blz. en een aanhangsel van 24 blz.

Voor de boeken zijner bibliotheek gebruikte Verdussen een ex-libris dat zijnen grootvader Jan-Baptist Verdussen⁽²⁾ als drukkersmerk gediend had. Het verbeeldt een ooievaar die zijne moeder voedert, met in eene omlijsting het randschrift: Pietas homini tutissima virtus. Het ovaal vignet - eene kopersnede - is 54^mm breed bij 66^mm hoog; men vindt het steeds voor- en achteraan in de uit V.'s verzameling voortkomende boeken aangebracht.

Van hetzelfde ex-libris bestaat ook eene houtsnede. Deze laatste is hieronder afgedrukt: zij vertoont in hoofdzaak zeer weinig verschil met de kopergravuur.

Ben. Linnig.

(1) Catalogus librorum Johannis Baptistae Verdussen etc. Antverpiae apud Viduam Hieronymi Verdussen etc. 1776. 2 dln. 8^o.

(2) Geb. 7 September 1625; overl. 30 December 1689.