Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen. Jaargang 1

[p. 52]

De boekletter in Nederland

Over mijn opstel De boekletter in Nederland, dat een paar maanden geleden verscheen in de letterproef van Ipenbuur & Van Seldam te Amsterdam, wensch ik nog één en ander in het midden te brengen, omdat mij gebleken is, dat de eigenaardige bedoeling van dat boekske niet immer begrepen is. Inderdaad is daarvoor wel eenige aanleiding, daar de inrichting er van iets geheel nieuws is en het, mij althans, niet bekend is, dat iets dergelijks als hier bedoeld hetzij nu of vroeger gegeven was. Ik wensch er namelijk op te wijzen, hoe de geheele inrichting beheerscht werd door het dualistisch beginsel, dat de eigenlijke letterproef, d.i. het in afdruk vertoonen van de ter zetterij aanwezige druktypen, hier gelijkwaardig tot haar recht moest komen naast en met het werk van den schrijver. Dat dualistisch beginsel werd, behalve bij de ingeplakte prenten, streng volgehouden in het boekske zelf, en ook op het omslag.

Echter werd met het verspreiden van dit boekske ook nog een hooger doel beoogd; de drukkers meenden een poging te moeten doen om een echten Nederlandschen typographischen stijl te scheppen. Onze drukkerijen worden als overstroomd met Duitsche nijverheidsproducten; onze toekomstige typographen meenen veelal voor hun hoogere vakvorming in Duitschland een leerschool te moeten doorloopen; onze typographische vakbladen, het onlangs gestaakte De boekdrukker van Morks & Geuze te Dordrecht, Klaazesz' aankondiger van Jhs. Klaazesz & C^ie te Hengelo en Het weekblad voor den boekdrukker van de Vennootschap Lourens Coster te Haarlem, zijn geheel en al gegermaniseerd; Duitsche organen als de Allgemeine Anzeiger für Druckereien en de Typographische Jahrbücher zijn de leidsterren voor onze drukkers.

Zij, die met oude boeken hebben omgegaan, weten uit ervaring hoe dit in vorige eeuwen anders was. Zelfs veel ervaring is niet vereischt om op het oog af, al uit de verte te kunnen herkennen of een drukwerk ter perse gelegd is in Duitschland, in Frankrijk, in Engeland of in Nederland. Elk ras gaf kond van zijn eigen karakter in het uitwendig aspect van het boek, dat natuurlijk in het verloop der eeuwen zich wijzigde en vervormde, maar dat nu nog immer duidelijk is waar te nemen, zelfs in de meest gewone boeken van verschillende nationaliteiten, behalve in het Nederlandsche boek.

Daaraan een einde te maken is het streven. Met het uitspreken van

[p. 53]

dit streven is daarmede nog niet aangegeven het hoe. Daartoe behoort veel zoeken en tasten, waarbij het mistasten als van zelf niet uitgesloten kan blijven. Dat zoeken en tasten naar wat nieuws, naar wat beters, kan niet met goed gevolg ondernomen worden, wanneer er niet vooraf een deugdelijk-historische basis gelegd is, waarin aangetoond wordt hoe en waarom het een op het ander gevolgd, hoe het een uit het ander is voortgekomen. Ik deed in mijn opstel een eerste poging tot een psychologische verklaring van de in Nederland in gebruik geweest zijnde en nog in gebruik zijnde boeklettervormen. Het kan niet missen of bij een eerste poging tot logische verklaring van verschillende verschijnselen, die niet minder dan ruim vier eeuwen omvatten, moeten fouten gemaakt worden. Na het afdrukken van mijn opstel, nog vóor het verschijnen, waren er mij reeds gebleken; veelal zijn het kleinigheden, die aan het algemeen verloop der te boek gestelde geschiedenis niet raken.

Eén onjuistheid echter wil ik hier verbeteren en ik wil dat te liever doen, omdat die rectificatie in nauw verband staat met het aesthetische doel, dat het boekske beoogt. Ik schreef dat de Grasset-letter te danken is aan de lettergieterij van Genzsch & Heyse te Hamburg. Dit is nu onjuist. Evenals deze gieterij een dertig jaar geleden de Engelsche mediaeval op het vasteland van Europa propageerde, doet zij dat ook nu weer met deze nieuwe romein. De Grasset-letter is ongeveer vier jaar geleden ontworpen voor de gieterij G. Peignot & fils te Parijs.

In mijn opstel prees ik de Grasset-letter, omdat ik daarin vind, wat ik mis in de nieuwe Duitsche romeinschriften, dat wat Prof. A.G. van Hamel noemt l'âme française. Het blijkt nu, dat zij is een Fransche letter, in Frankrijk ontworpen door een Zwitserschen Franschman, voor Frankrijk.

Eén en ander verhoogt voor mij aanmerkelijk de waarde van deze letter. Het moge vreemd schijnen, dat, nu naar het eigenaardige Nederlandsche in de drukkunst gezocht wordt, juist een typisch Fransche letter door mij geloofd wordt; het moge vreemd schijnen, dat, waar de goede typographische beginselen gevonden worden in de jaren, die zich schikken om 1500, een moderne letter door mij aangeprezen wordt. Niemand liever dan ik zou wenschen, dat er een echt Nederlandsche letter bestond, die, en daarop druk ik zeer in het bijzonder, van ónzen tijd is. De historische ontwikkeling onzer boeklettervormen heeft medegebracht, dat na een strijd van eenige eeuwen de nationale duitsch overvleugeld is door de romein. Wel wordt deze nog af en toe gebruikt in haar meest gladden vorm, haar in het midden der achttiende eeuw door den stempelgraveur Fleischman gegeven en vond zij b.v. in 1896 gebruik bij den drukker van dit blad in zijn bekende Dat Liedeken van here Halewijn met

[p. 54]

de ook al weer op Duitsche leest geschoeide houtsneden van Pellens naar Doudelet, zulks neemt niet weg, dat zij voor gewoon, dagelijksch gebruik ten eenemale ongeschikt is geworden. De Fransche romein is onze letter geworden, oneindig veel gemakkelijker te lezen als zij is. Het meermalen waar te nemen verschijnsel, dat kunst en practijk lijnrecht tegen elkander over staan, doet zich ook hier gelden. Wil dus de Nederlandsche boekkunst voortgeholpen worden, dan is het, dat in de allereerste plaats, zoo niet uitsluitend rekening moet gehouden worden met de romein en de daarbij behoorende cursief. Het is daarom, dat de Beatrijs, in 1901 in sieruitgaaf verschenen, mijn instemming niet kan hebben, gedrukt als dit vroeg-veertiende-eeuwsche gedicht werd met de Troy-type van Morris, op kleiner schaal in Duitschland nagesneden, en in het prospectus minder juist een karaktervolle gothische letter genoemd.

Het is dus daarom duidelijk waarom ik de Grasset-letter als een schepping beschouw, die voor ons Nederland zonder twijfel beteekenis heeft. Daarmede zij echter niet gezegd, dat er wellicht niet nog betere Fransche romeinen bestaan of zullen ontstaan, of dat er werkelijk aan onze drukkerijen niet gegeven zal worden een romein, door een Nederlandsch denkend en voelend artist ontworpen. De toekomst zal dat moeten leeren. Zooveel is echter te zeggen, dat de Grasset nog het meest nabij komt, wat ik voorshands gewenscht acht voor een Nederlandsche boekletter. Het onderwerp vereischt een bijzonder onderzoek, dat door mij nog niet gedaan is. Ik hoop zulks echter te doen en deel hier alvast mede, dat ik het voornemen heb binnen kort een afzonderlijk opstel te wijden aan de Grasset-letter, dat evenals mijn overzicht over de boekletter in Nederland, verspreid zal worden door de firma Ipenbuur & Van Seldam.

Overveen.

J. W Enschedé.