Tiecelijn. Jaarboek 2 (jaargang 22)

[p. 434]

Recensie

Ruisen als ingehouden handgeklap
Over de debuutbundel van Lies van Gasse
Yvan de Maesschalck

Zoals onverwacht ‘handgeklap’, gesmoord in weldadige stilte, zo ongeveer klinkt de poëzie van Lies van Gasse. Als een vlucht woorden die zich even samenpakken tot een gedicht en dan met stille trom weg wieken, op zoek naar een andere ‘plek in taal’. Als een stuk of wat superlatieven (‘droefste’, ‘liefste’, ‘laatste’) die sotto voce worden gemurmeld. Op die manier weeft ze in Hetzelfde gedicht steeds weer aan een breekbare sluier van behaaglijke onbestemdheid. Alleen al de vaak gebruikte bijwoorden ‘ergens’, ‘soms’, ‘ooit’ dragen daartoe bij. Wat na lectuur overblijft: verloren gelegde ‘gedachten’, als bij gelukkig toeval ontglipt aan de pen van de dichteres.

Instemmend geknik.
Niets erger dan een vergeten gedachte.

Ergens in een hoek zit zij, mij veruit de liefste.
Over alleen zijn in de stad op zondagmorgen,
verdrinken tussen kopjes thee.

[p. 435]

Zo luidt het in het voorop geplaatste openingsgedicht, waarin over verschillende niet nader genoemde figuren wordt bericht. Ze kunnen gelden als de gedachten waarin de verteller zichzelf versplintert. Of als de mogelijkheden waarop de elf daarna volgende reeksen te lezen vallen. ‘Ook de derde kent dat gevoel. / Soms ontspringt een rivier in haar buikholte’. Verlangens, bedenkingen, gevoelens geboren ter hoogte van de buik, daarover fluistert deze poëzie. Over iemand die ‘haar huis’ in ‘sluipt’ ‘om er een paar uur niet te zijn’. Over hoe het onvatbare een verbinding aangaat met het tastbare. Over de ogenschijnlijke en dus ophefbare tegenstelling tussen woord en lichaam, ‘vast tapijt’ en ‘losse grond’. Het tweede gedicht van de eerste reeks thematiseert voornoemde tegenstelling als volgt:

We hadden haar in woorden gelegd
zoals een beeld in steen.
Aders stolden onderhuids,
gedachten vervlogen suizend.

Daar had zij kringen moeten maken
als een schrijver op het water.

We hadden moeten zingen
waar de grassen zwegen. Huilen
als de scherpte van een bergwand,
fluisteren op afstand.

Het blauw verloor zijn klaarte
en we borgen haar.

Het is laat. We zijn gehavend.

De beeldende kracht van bovenstaand gedicht is opmerkelijk. Een lichaam versteent tot ‘een beeld’, ‘woorden’ worden in verband gebracht met ‘kringen op het water’. Een associatie met Odin, die in een droom de gesproken taal omzet in sprokkelbare runenstaafjes, dringt zich onwillekeurig op, al valt een terloopse knipoog naar Gezelle evenmin te loochenen. De zintuiglijke gewaarwordingen die tegen elkaar opklinken, worden in de derde strofe gespiegeld in de tegenstelling tussen ‘zingen’ en ‘zwijgen’, ‘huilen’ en ‘fluisteren’. Het gedicht leest onder meer als een (definitief) afscheid van iemand die anderen ‘gehavend’ (gekwetst of geborgen) achterlaat. Bovendien laten de verzen zien hoezeer het hier gaat om wat iemand had kunnen doen, beleven of zijn. ‘Was ik haar, ik had

[p. 436]

mij / in de aarde gelegd’, klinkt het in het voorlaatste gedicht. Het hypothetische, veronderstellende karakter van Van Gasses poëzie is al even opmerkelijk. Soms hunkert ze, in ronduit romantische trant, naar het onbereikbare, naar een andere dimensie: ‘Men zou willen dat de hemel / zich onttrok aan het firmament’ (p. 25).

In heel wat gedichten is sprake van een naamloze zij, die probeert een brug te slaan naar een even naamloze hij. Er gaat een onhandige vorm van communicatie in om die zich hoofdzakelijk op een lichamelijke manier uit. In deze tactiele, tentatieve gedichten zijn woorden als ‘hand(en)’, ‘huid’, en ‘aanraking’ kernmotieven. ‘Geen aanraking, hoe intens of dierbaar ook, / zoals haar vingers in het klamme laken. // Er is een mooie grijze vlek / waar ze zijn naam noemt. / Ze zocht een man. Verder / dan zijn handen kwam ze niet’ (p. 18). Of de mannelijke tegenhanger ervan: ‘Zijn aanraking is licht. / Hij brengt halsdoeken, mouwen, herfstregens. // Zij drinkt met een nog vochtig oog, / twee wimpers klam tegen hem aan. / Tevreden glijden voeten in het zand, / woelt een hand in het haar’ (p. 28).

Het lijkt erop alsof ‘zij/hij’ door de huid wil dringen van een man/vrouw of zich wil nestelen in iets/iemand anders. De ‘holte’ als een gekoesterde, welhaast sacrale wijkplaats vormt de centrale isotopie van deze titelloze gedichten. ‘We ademen ernst, / maar soms klaart alles op. / Dan kruipen we in holtes langs elkaar’ (p. 29). Varianten zijn hoorbaar in de volgende verzen: ‘Zacht trilde een lichaam naar een boventoon, / dijde het ene in het andere, / waarrond zich een wonde sloot’ (p. 48). Of in ‘Niet mij wilde hij voelen. / Liever verloor hij zich in het wak’ (p. 50). ‘Holte’, ‘wonde’, ‘wak’, ‘wig’, ‘binnenplaats’ verwijzen naar de holte bij uitstek, met name die van de ‘mond’.

Laatst geciteerde verzen maken deel uit van een gedicht dat de mythologische oorsprong van de golem in herinnering brengt: ‘Een homp klei wilde hij kussen. / Hij nam mij in zijn handen, teder. / Zoog tot ik een mond had’ (p. 50). Een behoedzame schepper vormt een ik dat ‘week’ en ‘vormeloos’ is om tot ‘een beeld’ (p. 50). Uit dit en andere gedichten blijkt dat de mond dient om ‘een vergeten lied’ te ‘zingen’, maar zich bij voorkeur verliest in een ‘kluwen van welwillend zwijgen’ (p. 17). De mond, als het orale pendant van de hand, is doorgaans tot weinig meer in staat dan wat kortstondig geprevel. Het eerste gedicht van de reeks ‘Over een mond’ begint en eindigt zo: ‘Hij wilde een lied zingen die dag / (...) // Zei “mond” en verder niets’ (p. 48). Een gelijkaardig patroon in het

[p. 437]

daaropvolgende gedicht: ‘Hij wilde wit worden die dag. Dus zweeg hij / tot een stem om zijn lichaam kroop. (...) // Nog nooit had hij zo lang iets gezegd’ (p. 49).

Welluidende zwijgzaamheid kenmerkt de schutterige figuren die in deze gedichten tot spreken/zingen worden verleid. De poëticale inslag ervan is onmiskenbaar. Net als haar personages, ‘spreekt’ Lies van Gasse zelf ‘in tussenruimtes’ (p. 28), ‘zoekt’ zij ‘een zin die weegt / in een schaduwgebied van letters’ (p. 46), ‘ruisen’ haar verzen ‘als ingehouden handgeklap’ (p. 53), klinken haar teksten laagstemmig als ‘hoekig, ritmisch gefluister’ (p. 60). De laatste reeks van de bundel, ‘Verdrinken tussen kopjes thee’, verwijst letterlijk naar het slotvers van het eerste gedicht en verwoordt ondubbelzinnig waar het de dichteres om te doen is: om ‘de hunkering naar tekst, / de rammelende ribbenkast van taal’ (p. 60). Om dichterlijke taal als een vorm van lichamelijkheid die zich uiteindelijk niet laat schrijven.

Dat lyrische (on)vermogen - of het besef ervan - wordt onder meer treffend uitgedrukt in Van Gasses voorkeur voor sensitieve beelden: gedicht na gedicht worden alledaagse dingen (allitererend) tot leven gewekt. Zo heeft zij het over ‘letters, vrij van oog of huid, / verzen nog te vrolijk voor een plek in taal’ (p. 17). Wil ze ‘in de kast een luide lepel rapen. / Zien hoe zelfs de honing huilt’ (p. 21). Of ziet ze een ‘wij’ ‘drijvend, alsof twee zwaartes / elkaar voor die seconde opheffen. / Wij van glas, de lucht van steen’ (p. 29). De cyclus ‘Een klaaglied en een appelboom’, geïnspireerd door ‘lied 44’ van de mystieke dichteres Hadewych, eindigt als volgt: ‘Takken knikken zwijgend. / Alleen de minnaar hongert’ (p. 55).

Hetzelfde gedicht steeds weer is bovendien een zorgvuldig gecomponeerde bundel waarin het lyrische subject zichzelf zoveel mogelijk objectiveert. De meeste gedichten vertonen een derde-persoonsperspectief, lopen als het ware met een boogje om het eigen ik heen, en doen wat dat betreft soms denken aan Gerrit Kouwenaar. Ook al gaat het telkens weer om broze gevoelens en kantelmomenten (‘ochtend’, ‘middag’, ‘avond’), de hoge mate waarin expliciete bespiegelingen over een/het ‘ik’ afwezig zijn, verleent deze poëzie een afstandelijk, bijna onpersoonlijk karakter. Die afstandelijkheid is mede het gevolg van de graag gebruikte passieve vorm (‘Er wordt in alle ernst bewogen’, p. 25), talrijke elliptische zinnen (‘Parken, zonlicht, vleugelgeklapper’, p. 28) en de in lyrische gedichten meestal ongebruikelijke (voltooid) verleden tijd.

[p. 438]

De bundel refereert overduidelijk aan een voortijd die niet ongedaan kan worden gemaakt: hij kan alleen opgeroepen, betreurd of ‘vergeten’ worden in verzen die subtiele varianten zijn van elkaar. Of zoals de dichteres getuigt in het prachtige slotgedicht, waarin alle motieven voor het laatst over elkaar heen schuiven:

Ze had talent voor wie zich dicht
tegen de grond drukt, was
begiftigd met zwaarmoedigheid.

Ze had een hoofd. Er zat een gat in,
maar geen mens die er naar keek.
Ze had een lichaam, niemand las het.

Misschien moest ze wat zijn.

Ze viel als een hond in slaap tussen de boeken.
Schreef hetzelfde gedicht, steeds weer.

Lies van Gasse, Hetzelfde gedicht steeds weer, Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2008, ISBN 978 90 284 2273 5, 61 p.
Een korte versie van deze tekst verscheen eerder in Streven, jg. 76, april 2009/4, p. 380-381.