Tiecelijn. Jaarboek 2 (jaargang 22)

[p. 343]

Vertaling

Een vos in Regensburg
Mark Nieuwenhuis

In mei trok ik het tweede deel van Peter Dronkes Medieval Latin and the Rise of European Love-Lyric uit de kast om, ter afwisseling van mijn werk aan een artikel over Isegrims visvangst en vertalingen van middeleeuwse gedichten over wolven, vossen, katers en ezels, weer eens iets anders te lezen. Maar het duurde niet lang of er kruiste weer een vos mijn pad, en wel in het eerste van een reeks gedichten die Dronke in zijn boek de Regensburger liefdesgedichten noemt. Deze dateren uit de tweede helft van de elfde eeuw en zijn gekopieerd en bewaard gebleven in een vroeg-twaalfde-eeuws manuscript (München Clm 17142), afkomstig uit de abdij van Sint-Dionysius in Schäftlarn, Beieren. Volgens Dronke gaat het om een van de merkwaardigste handschriften uit de hele Middeleeuwen. De eerste helft bevat het verhaal van de translatie van de heilige Dionysius, ‘the second half of the manuscript, another seventy leaves, is magnificent chaos. In it fragments of classical and patristic authors, fragments of commentaries sacred and profane, absurd etymologies, mythographic notes, proverbs, mnemonics, and a host of verses - political, satiric and panegyric, elegiac, didactic, misogynistic - follow each other helter-skelter, often mere shreds, scarcely two lines belonging together. In the midst of all this are scattered fifty love-letters and lovers' messages in verse, a great many of them fragmented or copied out unintelligibly, some composed by men but more of them by women. Amid all the scholastic debris, a few glowing gems’ (Dronke 1968, 221-222). En te midden van deze juweeltjes een vossengedicht, een opmerkelijke bewerking van Phaedrus' fabel over de vos en de druiven, waarvan hier mijn vertaling:

Een vos wees ooit de wrange druiven van ons land
hooghartig af en trok naar waar Falerner wijn
vandaan komt om aldaar te eten naar zijn goesting.
Bij aankomst had de rank al zachte most gegeven,
bij terugkomst waren onze druiven al vertrapt.
Uiteindelijk was vreselijk verdriet zijn deel
omdat het lot hem hier en daar bedrogen had.

[p. 344]

 

Zo gaat het ook met mij wanneer ik ondoordacht

 

zo af en toe probeer een meisje te verschalken -

 

zelfs zij die voor het grijpen lagen liep ik mis!

Ter vergelijking geef ik hier Phaedrus' fabel, in de vertaling van John Nagelkerken:

Een hongerige vos sprong eens uit alle macht
naar een tros druiven; die hing hoger dan hij dacht.
Toen hij er dus niet bij kon, liep hij weg en zei:
‘Ze zijn onrijp; die wil ik niet, te wrang voor mij.’

De fabel is van toepassing op elke man
die alles naar beneden haalt wat hij niet kan.

De Regensburger liefdesgedichten vormen een briefwisseling in de vorm van gedichten tussen een niet met name genoemde magister en nonnen uit een klooster in Regensburg. De teksten geven maar heel weinig aanwijzingen over de identiteit van de briefschrijvers. In één gedicht, gericht aan de magister, is sprake van ‘het warme water van je vaderland’ (XXVII 19, Dronke 1966, 430-431, 445), wellicht een verwijzing naar Aken, in een ander wordt hij aangeduid als ‘zoon van Luik’ (XXXI 6, Dronke 1966, 433-434). Beide steden behoorden in de elfde eeuw tot het Duitse Rijk, evenals grote delen van Italië. Dat iemand uit Luik dan wel Aken over de Alpen trok hoeft dus niet verwonderlijk te heten.

De verteller in het Regensburger vossengedicht, het eerste van de verzameling, beweert dat hij naar het buitenland is gegaan, naar Italië, en meer in het bijzonder Campanië, de streek waar de in de Oudheid hoog geprezen Falerner wijn vandaan kwam. In het tweede gedicht, waarin een vrouwelijke verteller aan het woord is, wordt gesproken over een man die zich ophoudt in de omgeving van de Volturno, een rivier in Campanië; op de rechteroever van deze rivier bevindt zich het gebied waar de Falerner vandaan komt. Zou zij met deze man de spreker in het vossengedicht op het oog hebben gehad?

Meermalen wordt de magister op hoofse doch besliste wijze te verstaan gegeven dat hij de dames niet moet lastigvallen. Eén keer wordt daartoe een vergelijking uit de dierenwereld van stal gehaald: ‘Laat dus de wolf, die zich altijd een vijand toont van lammeren, meisjesscharen uit de weg gaan!’ (XXXVI 7-8, Dronke 1966, 438) Zou hij zijn geluk werkelijk in het zonnige zuiden heb-

[p. 345]

ben beproefd, in de hoop dat hij daar wel een poot aan de grond kreeg bij de meisjes, en doet hij in het vossengedicht vol zelfspot zijn beklag dat hij de verboden vruchten achter de Beierse kloostermuren niet te pakken kon krijgen? De vrouwelijke sprekers in de gedichten lijken het gedrag van hun leermeester te dicteren, en misschien is het wel deze houding van de dames die de magister ertoe gebracht heeft zijn heil in Italië te zoeken. Of gaat het hier om een louter literair spel in dichtvorm? Daar zullen we wel nooit achterkomen.

De Latijnse tekst is te vinden in Peter Dronke, Medieval Latin and the Rise of European Love-Lyric. Volume II. Medieval Latin Love-poetry, Oxford, 1966, p. 422-423. De Latijnse tekst en Engelse vertaling van de andere gedichten, en bijbehorende noten, zijn te vinden op p. 423-447. In deel 1 worden de Regensburger gedichten op p. 221-229 besproken. De vertaling van Phaedrus' fabel over de vos en de druiven (IV 3) komt uit: Phaedrus, Fabels. Vertaald door John Nagelkerken. Amsterdam, 2006, p. 98.