Tiecelijn. Jaarboek 2 (jaargang 22)

[p. 319]

Vertaling

De zieke koning
Aegrum fama fuit
Mark Nieuwenhuis

De leeuw lag ziek te bed, zo deed ooit het gerucht de ronde,
en bijna was zijn laatste levensdag al aangebroken.
Toen alle dieren deze vreselijk droeve mare hoorden,
dat namelijk hun koning pijn leed, onverdraaglijk veel,
kwam iedereen bijeen, in tranen roepend om geneesheren,
om niet hun vorst als steun en toeverlaat te hoeven missen.
De buffel was er en de oeros met zijn grote lijf,
de prikkelbare stier en ook de ossen waren daar,
de luipaard met zijn vele vlekken, evenals het damhert;
met luide hoefslag voegde ook het paard zich bij de groep.
De herten lieten geen verstek gaan, toonden hun geweien,
en menig reebok en, als kudde, het geslacht der geiten
en hier het zwijn met blikkertanden en de barse beer
met nimmer teruggesnoeide nagels, daar de haas en wolf;
de lynxen kwamen hierheen, hierheen dromden schapen samen
en honden kwamen daar tegelijk met katten aangelopen.
Alleen de vos bevond zich niet in deze grote drommen,
want hij nam niet de moeite om zijn heer te gaan bezoeken.

De beer, zo zegt men, sprak de anderen toe met deze woorden

en bleef toen deze dreigementen telkens weer herhalen:
‘O, grote koning, machtige heer der dieren, onoverwinnelijk,
onthaal mijn woorden in uw oren met welwillendheid,
en luister, allen hier aanwezig, onderworpen aan
uw grootse heerschappij, zoals bekend, rechtvaardige koning:
hoe heeft verstandsverbijstering de vos zozeer geslagen
en hoe kreeg razernij zo'n nietig diertje in zijn greep
dat hij als enige zich niet vervoegen wilde bij
de koning, die door al zijn onderdanen wordt bezocht?
De drieste overmoedigheid van deze vos is groot
en hij verdient het grote rampspoed als zijn deel te krijgen.’

[p. 320]

 

Aldus de woorden van de beer. De koning antwoordt allen:

 

‘Gedoemd te sterven komt hij, uit elkaar gescheurd, ten val!’

 

Toen klonken hemelhoog tegelijk de stemmen van de meute:

 

‘Rechtvaardig en ook goed heeft onze koning recht gesproken.’

35

De vos vernam dit en dacht over vele streken na,

 

bereidde zich op hem vanouds bekende listen voor:

 

hij zocht een stapel afgetrapte schoenen bij elkaar,

 

hees deze op zijn schouders en vertrok naar het paleis.

 

De koning lachte hem bij deze aanblik minzaam toe

40

en wachtte lang op wat het onbetrouwbaar dier van plan was.

 

En toen hij voor de heren staan bleef, sprak de koning eerst:

 

‘Wat draag je? Sterven zul je! Jij wordt hier uiteengescheurd!’

 

Hij stond daar lang te beven, peinzend in zijn angstig hart,

 

sprak snel en onderdanig wat hij eerder had bedacht:

45

‘Rechtschapen koning, onze milde, nooit verslagen koning,

 

aanvaard nu in uw hart de woorden die ik tot u richt.

 

Op alle wegen hier op aarde onderweg versleet

 

ik namelijk deze schoenen bij mijn zoektocht naar een arts,

 

die hulp zou kunnen bieden bij de zware ziekte van

50

de koning en de grote droefheid van de uwen wegnemen.

 

Met moeite vond ik eindelijk een vooraanstaand geneesheer,

 

maar vrees u mee te delen, koning, wat hij mij geleerd heeft.’

 

De koning sprak: ‘Als jij de waarheid spreekt, mijn beste vos,

 

vertel me dan zo snel je kunt wat deze arts gezegd heeft.’

55

Als antwoord sprak de slechte vos, die terugdacht aan de beer:

 

‘Hoor heel aandachtig deze woorden van uw dienaar aan.

 

Als ik u rondom kan bedekken met een berenvacht,

 

verdwijnt de ziekte snel en leeft u weer gezond en wel.’

 

Op koninklijk bevel wordt dadelijk de beer gevild

60

en door zijn eigen metgezellen uit zijn vacht gerukt.

 

Wanneer zij dan daadkrachtig met die vacht de leeuw bedekken,

 

verdwijnt die ziekte die hem zoveel pijn bezorgde spoorloos.

 

En toen de vos de beer daarna zo in zijn blote lijf

 

zag staan, gaf hij met deze woorden vrolijk commentaar:

65

‘Wie gaf u, vader beer, die mijter die u op uw hoofd draagt

 

en wie heeft u die handschoenen aan uw poten overhandigd?’

[p. 321]

 

Uw nederige dienaar biedt u deze verzen aan;

 

denk goed na over de betekenis van deze fabel.

Nawoord

Het motief van de afwezige vos die door andere dieren wordt aangeklaagd ten overstaan van de koning is lezers van Tiecelijn bekend uit Van den vos Reynaerde. Het is evenwel een motief met een lange voorgeschiedenis, die via Willems bron, de Franse Roman de Renart, teruggevoerd kan worden tot de Latijnse traditie (Ysengrimus (twaalfde eeuw) en Ecbasis captivi (elfde eeuw)), met het hierboven vertaalde gedicht van omstreeks het jaar 900 als beginpunt. Dat wil niet zeggen dat deze dichters allen bekend waren met De zieke leeuw, wel dat het vanaf de Ecbasis captivi een telkens terugkerend motief is van verhalen over Reynaert de vos. In sommige teksten laat de vos verstek gaan wanneer de andere dieren op bezoek gaan bij de zieke koning, in andere teksten, zoals Van den vos Reynaerde, gaat het om een hofdag waar de vos in tegenstelling tot de andere dieren niet komt opdagen. Een opvallend verschil met de latere teksten is dat het in De zieke leeuw de beer is die wordt gevild, en niet de wolf. De bespotting door de vos van het slachtoffer, dat na het villen met een bebloede kop achterblijft, is ook een terugkerend element. In de Ysengrimus is het volledige derde boek (1198 verzen) gewijd aan het verhaal van de zieke koning. In een latere bewerking van het Gentse dierenepos, de Ysengrimus abbreviatus, is dit verhaal teruggesnoeid tot ruim 500 verzen (cf. Bartelink 1977, p. 290-292).

In het verleden is De zieke leeuw toegeschreven aan Paulus Diaconus, een geleerde uit de tijd van Karel de Grote, omdat de tekst is overgeleverd in een collectie gedichten van zijn hand, maar tegenwoordig wordt hij niet meer als de auteur beschouwd. Uitgaande van het gegeven dat het gedicht is overgeleverd in een handschrift (uit het eind van de negende of het begin van de tiende eeuw) uit de abdij van Sankt-Gallen, is het gedicht geschreven door een monnik uit deze abdij, aldus Ziolkowski, de auteur van Talking animals, een overzichtswerk over Latijnse dierengedichten uit de middeleeuwen (Ziolkowski 1993, p. 61-62).

In regel 65 heb ik tyaram vertaald met mijter, waarmee ik het hoofddeksel en de handschoenen van de beer als die van een bisschop interpreteer. Deze lezing is echter niet onomstreden; tyara zou ook kunnen verwijzen naar een hoofddeksel van personen die niet tot de clerus behoren (Ziolkowski 1993, p. 65-66).

[p. 322]

Ik heb De zieke leeuw vertaald naar de editie van Dümmler. De 34 elegische disticha van het origineel heb ik omgezet in jambische regels van zeven voeten. Een prozavertaling van dit gedicht is te vinden in de inleiding van de Nederlandse vertaling van de Ecbasis captivi (Geert van Tussenbroek, De Ontsnapping van een gevangene. Nederlandse prozavertaling van het middeleeuwse dierenepos ‘Ecbasis cuiusdam captivi per tropologiam’, Zaltbommel, 1999).

Literatuur

·	G.J.M. Bartelink, Een thema uit de fabelliteratuur en het dierenepos in de Middeleeuwen, in: Lampas, 10 (1977), p. 283-301.
·	Ernst Dümmler (ed.), Poetae Latini aevi Carolingi I, Berlijn, 1964, p. 62-64.
·	Jan M. Ziolkowski, Talking Animals. Medieval Latin Beast Poetry 750-1150, Philadelphia, 1993.