Tiecelijn. Jaarboek 2 (jaargang 22)

[p. 20]

Thema

Kalulu, een vos in hazenvacht
Willy Devreese

Inleiding

In 1912 publiceert het weekblad Ons volk ontwaakt¹ een reeks verhalen van Gustaaf van Acker (1868-1904), missionaris bij de Baluba's in Belgisch-Congo, over Kalulu² de haas. Bij de verhalen worden ook plaatjes afgedrukt van Gaston Vallaeys (1862-1944), Roeselaars kunstschilder. Teksten en plaatjes zijn terug te vinden op de webstek van Pros Robaer.³

De reeks wordt ingeleid door Caesar Gezelle (1875-1939), priester-schrijver, volle neef van Guido Gezelle en neef van Stijn Streuvels. Gezelle schrijft:

Kalulu, de haas, is een allermerkweerdigst dierenepos, eene belangrijke zante, de kunstige verwerking van een lief onderwerp, eene kostelijke bijdrage tot de studie der zeden bij de volkeren of ethnologie, [het] is dit alles, en [het] is daarbij nog ‘de stem uit het graf’, de zwanenzang, van den onvermoeiden geloofsbode, den harde kristen, den blijde Vlaming, den echte woordkunstenaar, den luimigen, schalksen, kleurigen en fleurigen verhaler dien we allen betreuren, in wijlen Eerweerden Vader Gustaaf Van Acker, van Brugge.

1 Het blad Ons volk ontwaakt verscheen voor het eerst in september 1911 en was een uitgave van de Samenwerkende Maatschappij Volksontwikkeling te Antwerpen.

2 Het weekblad hanteert de spelling Kaloeloe. Ik opteerde voor de meer internationale spelling Kalulu. In citaten uit het blad heb ik de spelling stilzwijgend aangepast.

3 http://users.skynet.be/ovo/Kalulu.html.

Oorsprong

Verder weidt Gezelle uit over de Vlaamse Reynaert, zijn middeleeuwse voorouders en Europese nazaten om dan terug te komen tot Van Ackers Kaluluverhalen ‘recht uit de bronne, zooals ze door de zwarten zelf uitgepeinsd en belichaamd’ werden. Hoe dat juist zat met die ‘bronne’, mogen we ook vernemen: de pater was leraar aan de catechistenschool te Mpala en liet zijn leerlingen in opstelletjes volksverhalen over Kalulu navertellen. Of en hoeveel hij daaraan uit eigen fantasie toevoegde voor zijn verhalencyclus, is moeilijk te achterhalen. Zeker is wel dat hij zijn lezers niet alleen kennis wilde laten maken met een Afrikaanse Reynaert, maar ook met de leefgewoonten van de Congolezen waarbij hij werkte.

[p. 21]

De verhalen

De cyclus bestaat uit zestien aparte verhalen, waarin Kalulu verschillende andere dieren ontmoet die, als ze het er al levend afbrengen, aan die ontmoetingen geen al te beste herinneringen overhouden. Rode draad doorheen de verhalen is de queeste van Fisi, de hyena, op zoek naar Kalulu, die hem door Kalulus moeder is toegezegd. Kalulu slaagt er niet alleen in Fisi telkens te ontlopen, meestal krijgt de hyena ook nog eens flink op zijn lazer of hij moet onder hoongelach afdruipen. Het afranselen laat Kalulu overigens aan anderen over. Ook wanneer (tijdelijke) medestanders het bij de haas verkorven hebben, zorgt die er meestal voor dat ze door anderen worden afgestraft. Fisi wordt uiteindelijk samen met zijn vrouw door de leeuw naar de andere wereld geholpen. Twee slachtoffers maakt Kalulu zelf van kant: hij vergiftigt Simba de leeuw als wraak voor de moord op zijn vader, nadat hij eerder al Simba's zoon hoogstpersoonlijk de hersens had ingeslagen met een bijl.

Enkele voorbeelden

Om een idee te geven van de inhoud van Van Ackers werk geef ik hier de korte inhoud van de eerste twee en de laatste twee verhaaltjes. De titels zijn van Van Acker.

1. Hoe Kalulu, nog voor zijn geboorte, aan kreupele Fisi werd toegezegd

De vrouwen van het hazendorp gaan naar het bos om hout te hakken. Wanneer de dames klaar zijn helpen ze elkaar om de bundels hout op het hoofd te tillen en naar huis te brengen. Een vrouw blijft alleen achter. Ze kan haar bundel niet alleen op haar hoofd krijgen en schreeuwt om hulp. Fisi, een kreupele hyena komt er aan en wil tegen vergoeding wel helpen. Het kind dat ze blijkt te verwachten bijvoorbeeld vindt hij wel een geschikte beloning. De hazenmoer stemt toe en is vast van plan haar belofte niet te houden.

[p. 22]

2. Hoe Kalulu zijne eerste perte speelt en hoe Fisi daar leelijk van t'huis komt

's Anderendaags wordt het hazenkind geboren. Het wordt Kalulu genoemd, net zoals alle hazenkinderen en is behalve uiterst schrander en olijk ook erg snel in zijn ontwikkeling en na één dag volgroeid.
Wanneer Fisi zijn beloning komt opeisen wordt hij verwezen naar een groepje spelende kinderen. Daar hij op zoek is naar een pasgeborene trekt een meisje met een draagdoek voor baby's op haar rug zijn aandacht. Hij krijgt de draagdoek met de inhoud te pakken, maar botst onderweg naar huis op twee van zijn neven, de Kisoempa's. Die eisen een deel van de buit. Met tegenzin noodt hij hen bij hem thuis waar hij de draagdoek uitpakt om vast te stellen dat hij een speelpop bemachtigd heeft. De twee neven kunnen er niet om lachen en als Fisi na een pak rammel kan ontsnappen, slaan ze zijn huis kort en klein.

15. Hoe Kalulu den kater ontmoette, en in zijne plaats tooveraar speelde

Kalulu zint nog steeds op wraak voor de dood van zijn vader. Als hij Mfoemoe Kanyao, de tovenaar-kater ontmoet verzint hij een plan. De kater vertelt Kalulu dat hij de hele nacht heeft gezocht naar geneeskruiden en dan nog een gesprek had met de vrouw van Fisi, die hem om een onzichtbaar makend middel vroeg. De kater heeft haar afgewimpeld, maar is nu doodop van zijn nachtelijke bezigheden. Kalulu stelt dan ook onmiddellijk voor de zware kruidentas die de kater meezeult naar het huis van de tovenaar te brengen. Terwijl Mfoemoe Kanyao nog wat uitrust, gaat de haas alvast met de tas op pad. Eenmaal uit het zicht onderzoekt hij de inhoud van de tas en stelt tevreden vast dat ook de mzimoe van de tovenaar in de vorm van een houtgesneden nijlpaardbeeld niet ontbreekt. Thuis haalt hij nog de pluimen van de kanga's op, om er een kroon en een kransje mee te maken en een pelsje dat zijn vader over zijn schouder droeg bij speciale gelegenheden. Met daarbij ook nog wat uiterst giftige gemalen boomschors, kan hij zijn plan beginnen uit te voeren.
Met de verenkroon op het hoofd en het pelsje om de schouders trekt hij met de tovenaarstas met daarin nu ook de gemalen boomschors naar Simba de leeuwenkoning en maakt hem wijs dat hij bij Kanyao de tovenaar in de leer is geweest en er dankzij de aangeleerde toverkunsten de moordenaars van zijn vader heeft gevonden. Hij weet nu dat de kanga's zijn vader gerst hebben verkocht en dat hij gestorven is

[p. 23]

na het drinken van het bier dat hij ermee gebrouwen had. Het vinden van moordenaars interesseert de koning wel, want nog niet zo lang geleden is zijn zoon vermoord teruggevonden en de koning wil maar al te graag weten op wie hij zich moet wreken. Kalulu wil de leeuw wel graag helpen, maar moet daarvoor eerst een nachtelijk offer brengen. Daartoe krijgt hij van de leeuw een kip waarmee hij het bos intrekt om het beest daar met smaak op te eten. Na een nachtje rust keert hij bij de ongedurige leeuw terug die hij met heel veel tovenaarspoespas uiteindelijk wijsmaakt dat Fisi de moordenaar is van zijn zoon.

16. Hoe Fisi zijn recht krijgt en Kalulu zijn vader wreekt

Na enig aarzelen laat Simba zich overtuigen door de listige Kalulu, die nog weet te vertellen dat Fisi de laatste tijd vol schrammen rondliep en dat Fisi's vrouw op zoek was naar een middel om onzichtbaar te worden.
De uitzinnige leeuw gaat naar Fisi's huis om daar alles aan gruzelementen te slaan, Fisi en zijn vrouw inbegrepen.
Ondertussen is Kalulu in het huis van Simba gebleven om hem een lekker maal te bereiden. Hij roostert een bil van een waterbok en bereidt een malse pot brij met als extraatje de giftige gemalen schors. En als de leeuw terugkomt van zijn wraakexpeditie heeft hij inderdaad een razende honger. Kalulu laat de leeuw zijn handen wassen en zegt dan vers water te halen terwijl de leeuw het zich al mag laten smaken. Zo maakt Kalulu zich uit de voeten om pas terug te keren als het gif zijn werk heeft gedaan. Daarna gaat hij eerst naar het huis van Fisi om er de staarten van de hyena's af te snijden en dan naar de leeuw om ook daarvan de staart af te snijden. Met deze trofeeën trekt Kalulu naar zijn eigen dorp, waar hij als een held ontvangen wordt, om na een groots feest tot koning van de hazen uitgeroepen te worden.

De personages

De namen die de dieren in deze verhalen meekrijgen zijn geen eigennamen. Dat laat Van Acker ook doorschemeren in het zinnetje: ‘Den volgenden morgen kwam het hazenwichtje ter wereld. Het heette Kalulu, gelijk ten andere al zijne stamgenooten.’ De personages dragen dus gewoon hun Swahilinaam. In die taal staat ‘fisi’ voor hyena, ‘simba’ voor leeuw, ‘kanga’ voor parelhoen, ‘mbweha’ (‘moembwe’ bij Van Acker) voor vos, ‘pongo’ voor reebok, ‘ngiri’ voor wratten-

[p. 24]

zwijn (bij Van Acker: everzwijn), ‘chato’ (‘Sato’ bij Van Acker) voor python. De naam ‘kanyao’ voor katten lijkt uit een andere taal te komen, met name het Pologo, waar ‘nyao’ kat betekent en het voorvoegsel ‘ka’ staat voor klein.

De naam Kalulu vormt ook een uitzondering. In het Swahili heet een haas namelijk ‘sungura’ of ‘kitungule’. Waarschijnlijk was de naam Kalulu als personage in listverhalen echter algemeen bekend en in verschillende Afrikaanse talen gebruikelijk.

Een Reynaert?

Alvast één zinnetje lijkt zo uit de Reynaert (Van den vos Reynaerde, v. 556-573) geplukt: ‘En 't is nochtans niet dat ik het breed heb, lieve Simba; zeem en alle dagen zeem om mijnen buik mede te vullen.’ Dit zegt Kalulu tot het leeuwenjong, dat hij met ‘neef’ en ‘neveke’ aanspreekt. Toeval of niet, dit is het enige verhaal waarin iemand als familielid aangesproken wordt.

Eerder dan aan de Reynaert doet de verhalencyclus van Van Acker aan de Ysengrimus denken, door de steeds weer in het zand bijtende Fisi, die uiteindelijk definitief het loodje legt. De Kalulu van Van Acker houdt zich voornamelijk bezig met ervoor te zorgen dat Fisi hem niet te pakken krijgt en dat hij zelf aan eten en drinken komt. Hij gaat daarbij listig te werk en maakt, waar het even kan, gebruik van de goedgelovigheid van de anderen. Hij is meedogenloos in het (laten) afmaken van zijn tegenspelers. De redenen waarvoor ze het moeten ontgelden zijn divers: de kat heeft hem verraden, de reebok ‘vergat’ de buit te delen, de slang en de hyena's vormen een gevaar, de leeuw heeft Kalulus vader vermoord. Twee keer haalt Kalulu rechtstreeks profijt uit een ander zijn dood: de honingdas komt om in het vuur, waardoor de haas zijn buit niet hoeft te delen en door het leeuwenjong dood te slaan kan de haas het ‘lunchpakket’ van vader leeuw buit maken. De enige slachtoffers die de twijfelachtige eer genieten Kalulu tot voedsel te dienen, zijn de parelhoenders. In vergelijking met deze dodelijke Kalulu lijkt onze Reynaert als het op moorden aankomt toch maar een beginneling.

Aan slachtoffers dus geen gebrek, Kalulu legt iedereen in de luren en is nooit eens zelf het haasje. Toch niet in de verhalencyclus van Van Acker. Er bestaan ook vertellingen die een ander beeld geven. Het verhaal bijvoorbeeld over hoe de haas het eten van de olifant inpikt. Terwijl grote en sterke dieren het tegen de

[p. 25]

haas afleggen, slaagt de kleine, trage landschildpad erin de haas met een list te vangen. Dat gaat zo:

Terwijl de dieren onder leiding van Polo de olifant elders in het bos een nieuw dorp bouwen, steelt Kalulu het eten van de olifant. Daarom moet de leeuw Ntambo de volgende dag de wacht optrekken. Maar Kalulu heeft een strik klaargelegd. Als de leeuw hem betrapt en de achtervolging inzet, komt hij in de strik terecht. Nieuwe bewakers als Mbo de buffel, de luipaard, de lynx, het wrattenzwijn en de jachthond ondergaan op hun beurt hetzelfde lot. Ze betrappen de haas, maar kunnen hem niet vangen. Dan komt Nkuvu de landschildpad met een plan: de olifantenvrouwen verstoppen hem onder het eten en als Kalulu geniet van het maal hapt Nkuvu hem in zijn poot. De haas smeekt en pleit, maar Nkuvu houdt de kaken op elkaar en de haas komt niet los. Als de andere dieren terugkomen van het werk binden ze Kalulu vast aan een boom. Pas na vijf dagen laten ze hem vrij met de goede raad voortaan voor zijn eten te werken in plaats van te gaan stelen.

Van hazen en konijnen

Bovenstaande geschiedenis is terug te vinden op een Engelstalige site⁴ en wordt daar voorgesteld als een ‘Centraal-Afrikaans verhaal’. Kalulu wordt er een ‘rabbit’, een konijn, genoemd. Hazen en konijnen lijken wel heel erg op elkaar, zodat misschien alleen ervaren jagers, konijnentelers en fijnproevers snel het verschil merken, maar Kalulu is wel degelijk een haas. Wilde konijnen, werd ons vroeger geleerd, komen namelijk oorspronkelijk alleen voor op het Iberische schiereiland en in westelijk Noord-Afrika. Wat is hier aan de hand? De Engelstalige Encarta-encyclopedie brengt raad: de namen ‘rabbit’ en ‘hare’ worden vaak dooreen gebruikt, hoewel het zoölogisch twee verschillende diersoorten zijn.

De metamorfose haas-konijn heeft wellicht ook plaatsgevonden toen de haas met Afrikaanse slaven de oversteek maakte naar Amerika. Daar circuleren nu verhalen over ‘broer konijn’ oftewel Br'er Rabbit,⁵ die in zijn strijd tegen sterkere dieren als Br'er Bear, Br'er Wolf en de sluwe Br'er Fox die hem het leven zuur maken, de overhand haalt door zijn superieure intelligentie.

4 http://www.angelfire.com/ma3/mythology/kalulu.html.

5 Joel Chandler Harris, Uncle Remus: His Songs and His Sayings, 1881.

[p. 26]

Ook in de wereld van de animatiefilm heerst dezelfde verwarring. De alom bekende Bugs Bunny is met zijn lange oren en afgaand op titels van films waarin hij voor het eerst verscheen zoals A Wild Hare, uit 1940 en Falling hare, uit 1943 een haas, maar wordt vaak als konijn voorgesteld.

100 jaar later

Het is ondertussen een eeuw geleden sinds Van Acker zijn Kalulu aan het Vlaamse publiek voorstelde en nu maakt de Afrikaanse haas opnieuw zijn opwachting bij ons. Het was te lezen in De Morgen van 1 december 2003 onder de kop: ‘Jeroen Janssen schept band tussen Louis Paul Boon, Reinaert de vos en een Afrikaanse haas’.

Striptekenaar Jeroen Janssen verbleef in de jaren 90 van de vorige eeuw een tijd in Rwanda, waar hij leraar plastische kunsten was aan een middelbare kunstschool. Van zijn leerlingen hoorde hij verhalen over een listige haas, Bakamé, die hem aan de Reynaert deden denken, die hij had leren kennen uit Louis Paul Boons Wapenbroeders. Dit inspireerde hem, in samenwerking met Pieter van Oudheusden, tot het stripverhaal Bakamé⁶ over een listige haas in het dorp Buruseri (verbastering van Brussel).

Jeroen Janssen zelf over zijn Bakamé:

Het leven in Buruseri gaat er zijn gewone Afrikaanse gang. Burgemeester Ntare leidt zijn dorp met strenge maar rechtvaardige hand. Hij weet zich alom gerespecteerd en geliefd. Er zou geen wolkje aan de strakblauwe hemel moeten zijn, ware het niet dat er een dwarsligger is. Een haas die zich van niets van wie dan ook aantrekt: Bakamé, de nagel aan burgemeesters doodskist.
Bakamé, uitvreter, nietsnut, wijvendief. Hij is niet slechter dan de andere dorpsbewoners, alleen 'n stuk gewiekster. En dat zet kwaad bloed. Wanneer de burgemeester het huwelijk van zijn geliefde dochter Fleurette en haar verloofde Mpyisi aankondigt, brouwt het hele dorp eendrachtig bananenbier ter verhoging van de feestvreugde. Alleen de haas schittert door afwezigheid. Dat zal echter niet lang duren. Bakamé weet als geen ander hoe hij aan zijn trekken moet komen: wel de lusten, niet de lasten. De voorraad bananenbier slinkt zienderogen, tot woede en wanhoop van de dorpsbewoners.

6 Bakamé - Tekst: Pieter van Oudheusden, tekeningen: Jeroen Janssen, Leuven, Oogachtend, oktober 2003.

[p. 27]

© Jeroen Janssen

De burgemeester besluit dat er een einde moet komen aan het wangedrag van de haas. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan.
Bakamé, losjes gebaseerd op Afrikaanse volksverhalen, wordt bevolkt door dieren die in hun gedrag maar al te herkenbaar menselijk zijn. De haas speelt behendig in op de zwakheden van zijn dorpsgenoten. Ze vallen in de kuilen die ze zelf hebben gegraven; hij doet niet meer dan hen een schop aanreiken. Dat hij daarmee ook het wettige gezag van het dorp ondermijnt, is mooi meegenomen. Zo groeit de rasopportunist uit tot een rebel tegen wil en dank.⁷

7 http://users.telenet.be/jeroen.janssen/bakame.htm.

[p. 28]

Dit eerste Bakamé-verhaal kwam eind oktober 2003 uit en sindsdien is er ook al een tweede strip over Bakamé verschenen: De Grote Toveraar deel 1: De kruisweg van Mpyisi.⁸ Janssen haalde de mosterd in Rwanda en daar is een van de voertalen het Kinyarwanda. In die taal betekent ‘intare’ leeuw; ‘impyisi’ is hyena en ‘bakamé’... konijn!⁹

Haas of konijn, Kalulu of Bakamé, de Afrikaanse listfiguur lijkt een waardige neef van onze Reynaert en de hyena, Fisi of Mpyisi, speelt in de verhalen van Van Acker en Janssen/Van Oudheusden zijn Isegrimrol voortreffelijk. Men mag aannemen dat Van Acker dichter bij zijn bronnen blijft, terwijl Janssen/Van Oudheusden geheel nieuwe verhalen verzinnen en ook andere accenten leggen die meteen in het oog springen als je nog maar de voorplaat van hun Bakamé ziet.

8 De grote toveraar - deel 1: De kruisweg van Mpyisi - Scenario: Pieter van Oudheusden, tekeningen: Jeroen Janssen, Leuven, Oogachtend, december 2007.

9 Althans volgens het vertaalwoordenboek ‘Kinyarwanda-Swahili-English Dictionary Online’ op: http://rw.kamusi.org.