Tiecelijn. Jaargang 20

[p. 167]

recensie

■ Geert H.M. Claassens
Op Vestvalen ben ic gegaen (vrij naar Reynaerts historie, 4040-4041)

Naar aanleiding van: Reynaerts historie. Herausgegeben und übersetzt von Rita Schlusemann und Paul Wackers. Münster, 2005 [Bibliothek mittelniederländischer Literatur, 2]. X+483 pp. ISBN 3-89688-256-2, Prijs: 39,80 EUR.

Tot de meest succesvolle exportproducten van de Nederlandse letterkunde mag zeker ook Reynaerts historie gerekend worden. Er wordt onder de kenners nog steeds over gedebatteerd of nu Van den vos Reynaerde of Reynaerts historie (ook bekend als Reynaert II) als de meest intrigerende versie van het vossenverhaal te beschouwen is, maar het is een feit dat de sequel in dit geval een grotere opgang heeft gemaakt dan de eerste ‘aflevering’. Het is immers Reynaerts historie dat aan de basis ligt van een gerenommeerd deel van de Europese vossentraditie en dat geldt zeker voor het Duitse taalgebied. In 1498 wordt in Lübeck de Middelnederduitse Reynke de vos op de pers gelegd, een versie die het midden houdt tussen een vertaling en een vrije bewerking (waarbij aangetekend moet worden dat de exacte relatie tot de Middelnederlandse tekst nog niet helemaal duidelijk is). Deze Lübecker druk is op zijn beurt weer de grondslag voor een zeer ruime verspreiding door de eeuwen heen, waarbij de tekst heel duidelijk aangepast wordt aan maatschappelijke ontwikkelingen: er is bijvoorbeeld in deze vloed van drukken een duidelijke katholieke stroom naast een eerder protestantse stroom te ontwaren. Uiteindelijk berust via via ook Goethes Reineke Fuchs (late achttiende eeuw) op de Middelnederlandse Reynaerts historie.

Na zo'n 500 jaar wordt met deze uitgave Reynaerts historie opnieuw naar het Duitse taalgebied geëxporteerd. En deze keer op een manier die het Middelnederlandse origineel meer in z'n waarde laat (waarmee ik overigens niet wil suggereren dat de oude bewerkingen niet op hun eigen merites beoordeeld zouden mogen worden): de 7809 regels van Reynaerts historie werden op de linkerpagina gedrukt en een vertaling in modern Duits op de rechterpagina. Ongetwijfeld zal niet elke Duitstalige lezer zich de moeite getroosten om ook van het Middelnederlands origineel kennis te nemen, maar de mogelijkheid bestaat wel degelijk. Origineel en vertaling sporen op het niveau van de zin en niet per se op het niveau van het vers (laat staan met behoud van de rijmstructuur, dat is immers volstrekt onhaalbaar) en dat maakt de terugkoppeling van vertaling naar origineel relatief gemakkelijk.^1. Onderstaand voorbeeld laat dat goed zien. Nadat Reynaert Kuwaert een kopje kleiner heeft gemaakt, ontdoet hij zich van Bellijn op listige wijze. Hij stuurt hem met Kuwaerts kop in een tas naar Nobels hof, nadat hij Bellijn heeft wijsgemaakt dat er brieven in de tas zitten. In het aanloopje tot dit bedrog lezen we (vss. 3270-3276, p. 68-69):

Reynaert sprac: ‘Bellijn huecht u niet,	Reynaert sagte: ‘Bellijn, erinnert Ihr Euch nicht,
dat my die coninc gisteren hiet	dass mir der König gestern
voor herde veel sijnre liede,	vor sehr vielen seiner Untertanen auftrug,
eer ic uutten lande sciede,	für ihn einige Briefe zu verfassen,

1. Dit is geheel conform de vertaalstrategie die Schlusemann en Wackers op p. 454-455 uit eenzetten.

[p. 168]

dat ic hem een paer brieve screve?	ehe ich das Land verlasse?
Seldise hem dragen, lieve neve?	Würdet Ihr sie zu ihm tragen, lieber Vetter?
Sy sijn gescreven ende al gereet.’	Sie sind geschrieben und ganz fertig.’

De omwisseling van vss. 3274 en 3273 in de vertaling is nauwelijks te vermijden, maar de fundamentele correspondentie van bron en vertaling wordt er niet door verstoord. De vertaling loopt doorgaans vlot (voor zover ik dat als non-native speaker van het Duits kan beoordelen). Dat er tijdens het vertalen naar compromissen gezocht moet worden, weet elke vertaler. Ik kan mij dan ook heel goed voorstellen dat de tandem Schlusemann-Wackers vaker dan eens met de handen in het haar heeft gezeten: niet altijd is het gemakkelijk om trouw aan de brontekst in de pas te laten lopen met het streven naar een inzichtelijke en vlotte vertaling. Als Ysegrim aan Reynaert de handschoen toewerpt - de opmaat naar het fameuze en tamelijke smerige tweegevecht - dan laat de dichter ons even in Reynaerts hoofd kijken (vss. 6743-6748, p. 352-353):

Hy dochte: ‘Hoe coom ic hier aen	Er dachte: ‘Wie kann es mir geschehen,
dat ic campspul moet bestaen	dass ich den Kampf gegen diesen
tegens desen sterken vraet.	starken Vielfraß bestehen muss.
Nu byn ic teynden mynen praet.	Nun bin ich mit meinem Latein am Ende.
Op te nemen en dooch niet gelaten,	Es nützt nichts, [dem Kampf] aus dem Wege
	zu gehen,
Het coomt te scaden of te baten.’	ob es nun schlecht oder gut ausgeht.’

Hier is geworsteld - en niet alleen door Reynaert! Het Duitse bestehen correspondeert qua betekenis zeker niet volledig met het Middelnederlandse bestaen: het is ‘standhouden’ of ‘doorstaan’ tegenover ‘aangaan’. Bij vers 6746 zou men erover kunnen discussiëren of de Duitse zegswijze (die overigens heel goed correspondeert met zijn Nederlandse pendant) wel adequaat weergeeft wat Reynaert hier denkt. Is het echt zo dat hij het niet meer weet, of erkent hij hier dat hij met gladde praatjes het duel niet kan vermijden? Het volgende vers is zo mogelijk nog problematischer. In Wackers' editie uit 2002^2. - die vanzelfsprekend ten grondslag ligt aan de tekst in deze uitgave - krijgt dit vers de volgende hertaling mee: ‘de uitdaging aannemen kan ik niet laten’ (p. 285). Maar dat levert wel een andere lezing op dan hier in het Duits wordt aangeboden (een afwijkende lezing die in de vertaling van het volgende vers voortgezet wordt). Waar ik het Middelnederlands begrijp als ‘ik kan het duel niet uit weg gaan; het loopt slecht of goed af’, daar begrijp ik het Duits als ‘het heeft geen zin om het duel uit de weg te gaan, of het nu goed of slecht afloopt’. Met de bespreking van deze verzen wil ik zeker niet een slecht vertaalde passage aanklagen - en ik zou zo een-twee-drie zeker geen beter alternatief kunnen voorstellen -, maar wel laten zien hoe moeilijk het vertaalwerk in feite is. Niet alleen is het Middelnederlands van Reynaerts historie soms knap lastig; er moet ook een verstaanbare en zinvolle vertaling aangeboden worden. En niet elk vertaalprobleem laat zich met een hoop uitleg in een voetnoot op einleuchtende wijze verklaren...^3. Wat hieruit in ieder geval naar voren komt: het vergelijkend lezen van origineel en vertaling dwingt tot een zeer sterke reflectie op de tekst - en daar is het doorgronden van het verhaal alleen maar bij gebaat.^4.

Maar de lezer krijgt niet alleen Reynaerts historie in twee talen aangeboden. De uitgave bevat ook nog ruim 30 bladzijden Nachwort, waarin uiteenlopende literair-

2. Reynaert in tweevoud. Deel II Reynaerts historie. Bezorgd door Paul Wackers. Amsterdam 2002 [Deltareeks]. Het spreekt voor zich dat de voorliggende tweetalige uitgave zwaar schatplichtig is aan deze editie, zowel voor wat betreft de tekstuitgave als ook voor de omkaderende beschouwingen.

3. Van voetnoten is er slechts spaarzaam gebruik gemaakt; een enkele maal om het Middelnederlands toe te lichten, maar doorgaans om - heel terecht bij de aanname dat niet elke lezer een geschoolde mediëvist zal zijn - inhoudelijke aspecten van de tekst te verhelderen.

4. Ik heb niet voortdurend vergelijkend gelezen, maar een enkele keer ben ik toch op een echte fout gestoten. Zie bijvoorbeeld de Duitse tekst in vers 4565: hierin moet volgens mij het woord nicht komen te vervallen. Of dit nu een echte vertaalfout is, dan wel een redigeerfout bij het opmaken van de definitieve tekst, kan ik niet uitmaken.

[p. 169]

historische aspecten van de tekst aan de orde worden gesteld. De auteurs hebben hier duidelijk rekening gehouden met de mogelijke interesses van het Duitstalige doelpubliek, door te openen met een korte uiteenzetting over de dierenepiek vanuit het perspectief van Goethes Reineke Fuchs. Dat wordt opgevolgd door een knappe beschouwing van de vertelstof en de traditie, waarin de idiosyncrasieën van Reynaerts historie naar voren worden gehaald. Vanaf p. 416 staat Reynaerts historie helemaal centraal met een overzicht van de handschriftelijke overlevering, beschouwingen over auteurschap, ontstaansgebied en -periode. De derde paragraaf van het Nachwort belicht de structuur van de tekst, maar ook het misbruik van taal door de personages (waarmee een tegenstelling tussen schijn en werkelijkheid geschapen en ontmaskerd wordt) en het verbale geweld. De paragraaf getiteld ‘Der burgundische Hintergrund’ schetst de mogelijke relaties tussen Reynaerts historie en de samenleving van de Bourgondische Nederlanden in de vijftiende eeuw. Dat dierenepiek per definitie fictie is, staat als een paal boven water, maar de opmerking over het Gentse stadsbudget voor omkoping (p. 429) geeft een zeer realistisch randje aan de in het verhaal geportretteerde adellijke hebzucht. Het Nachwort wordt afgerond met een beschouwing over de receptiegeschiedenis en het Nachleben van Reynaerts historie en eindigt fraai waarmee het begon: Reynaert in het Duitse taalgebied. Ook in de laatste paragraaf, over de onderzoeksgeschiedenis, is Duitsland goed vertegenwoordigd. Dan volgt er nog een toelichting bij de tekstuitgave, die wel kritisch, maar niet reconstruerend is opgevat. Op p. 445-451 is een lijst van emendaties afgedrukt en op p. 451-454 worden enkele lastige passages uitvoeriger besproken. In vergelijking met Wackers' editie uit 2002 zijn er een zestal verdere emendaties doorgevoerd, zoals expliciet wordt aangegeven. Het namenregister (p. 457-465) en de bibliografie (p. 467-482) krijgen in deze paragraaf ook nog een korte toelichting, volgend op de helder geformuleerde vertaalprincipes.

Met deze tweetalige uitgave van Reynaerts historie hebben de editeurs - beiden erkende ‘jagers’ in het land van de felle rode vos - de Reynaertfilologie een grote dienst bewezen. Dit niet zozeer door het aanbieden van volstrekt nieuwe perspectieven op het verhaal, maar door de actieradius van het onderzoek gevoelig uit te breiden. Het is te hopen dat hun inspanningen beloond worden met een ruime lezersschare in het land van Reynke de vos en Reineke Fuchs.