Tiecelijn. Jaargang 20

[p. 160]

recensie

■ Jen de Groeve
Klaas Verplancke, middeleeuwer Grensverleggende Reinaart-illustraties

Bij uitgeverij Manteau is eind 2006 een nieuwe versie voor de jeugd verschenen van Reinaart de vos, de felle met de rode baard. Je mag het boek gerust ‘nieuw’ noemen, ook al is de tekst (van Henri van Daele) in 1996 al eens verschenen bij uitgeverij Averbode. Uitgeverij Manteau heeft de tekst opnieuw laten illustreren door Klaas Verplancke. Met als resultaat dat we nu over een versie van het Reynaertverhaal beschikken die in de jeugdliteratuur zijn weerga niet kent en die ook onder de Reynaertvertalingen en -bewerkingen voor volwassenen zeer hoge toppen scheert. Niet vanwege de tekst, die een verdienstelijke jeugdversie mag genoemd worden maar die ook niet meer is dan dat, maar vanwege de illustraties. Klaas Verplancke neemt de vrijheid om in zijn prenten een autonoom verhaal te vertellen in een beeldtaal die onmiskenbaar refereert aan oude meesters als Pieter Bruegel en Jeroen Bosch, maar die tegelijk ook uitgesproken individualistisch is. Verplancke tekende eigentijdse, eigenzinnige illustraties en raakt het wezen van het dertiende-eeuwse Reynaertverhaal met zeer grote precisie.

Reinaart de vos, niet voor kinderen

Het is geen kinderspel wat er allemaal gebeurt in het verhaal van Reynaert. Bedrog, moord, geweldpleging, verkrachting... Het was in oorsprong geen verhaal voor kinderen, maar er zijn in de loop der jaren wel talloze kinderversies van gemaakt. De auteurs van deze uitgaven hebben in verband met het ‘kindonvriendelijke’ karakter van het verhaal een en ander opgelost door weg te laten wat voor een kinderhart al te gortig was, of door er een beetje van af te doen, of het wat omfloerster te zeggen... Vandaar dat Reynaert de moordenaar in veel kinderboeken Reintje de deugniet geworden is.

Dat schrappen en verdraaien om kinderen niet te bruuskeren, is iets waar men vanaf de jaren 1970 grotendeels vanaf gestapt is. Er bestaan verschillende jeugdversies die het middeleeuwse verhaal inhoudelijk en qua toon intact laten. Paul Biegel bijvoorbeeld was in de vroege jaren 1970 de eerste die zijn Reynaertversie voor kinderen niet censureerde (Reinaart de vos, Holland 1972). Ernst van Altena deed dat een paar jaar later ook niet, en Henri van Daele heeft in Reinaart de vos, de felle met de rode baard ook niets gewijzigd: een kat wordt een kat genoemd, en moord is moord.

De illustratoren van die Reynaertversies voor kinderen volgden de schrijvers daarin. Bert Bouman tekende bij de tekst van Ernst van Altena in Reinaart de vos, de middeleeuwse satire (Ploegsma, 1979) erg realistische prenten. Een bekende scène is die waar Tibeert de kater meneer pastoor in doodsangst naar het kruis vliegt. Met fatale gevolgen, want meneer pastoor zal het voortaan met een stukje minder moeten doen. Deze scène werd vroeger gegarandeerd gecensureerd, meneer pastoor raakt in een aantal versies (en niet alleen in die voor kinderen) een stuk zediger, zijn neus kwijt. Maar op de prent van Bouman staat hij expliciet in zijn

[p. 161]

afb. 1

[p. 162]

blootje en Tibeert vliegt pijnlijk accuraat naar zijn geslacht. Zoveel ‘realisme’ was ongezien in die tijd en ook vandaag kom je het niet zo vaak tegen in kinderboekillustraties.

Er staat meer dan er staat

Tekende Bert Bouman zonder reserve de scènes zoals ze beschreven stonden, Klaas Verplancke vindt dat hij niet moet tekenen wat er geschreven staat. En precies dat stukje weerbarstigheid zorgt ervoor dat deze Reynaertversie met zijn illustraties stukken boeiender is dan welke jeugdversie ook die eraan vooraf is gegaan.

Neem bijvoorbeeld de openingsprent (afb. 1). Traditioneel tekent de illustrator van het Reynaertverhaal altijd de eerste scène: de hofdag van de koning. Elk dier mag zijn grieven komen vertellen en de koning zal recht spreken. Verplancke houdt zich echter niet bezig met het vertellen van het verhaal en in dit boek dan ook geen prent van de hofdag. De eerste prent is een beeld waarop simultaan (naar middeleeuws gebruik) een aantal van Reinaarts vuige praktijken zijn afgebeeld: hij heeft zich aan de vrouw van Isengrijn de wolf vergrepen - hoewel zij bijzonder welwillend was -, Reinaart heeft de jongen van Isengrijn op hun kop gepist en daardoor blind gemaakt, Cuwaart de haas bijna de keel overgebeten en Coppe de kip heeft hij effectief onthoofd. Diezelfde Reinaart zit devoot geknield in een priesterkleed en hij heeft een mijter op zijn hoofd. Een mijter met tandjes.

Allemaal op die eerste prent, nog voor je met het verhaal begonnen bent. Wat je hier ziet, volgt niet zozeer de gebeurtenissen in dit verhaal, Verplancke gaat recht op zijn doel af: hij tekent waar het hier in essentie om gaat: schijnheiligheid en bedrog in alle sectoren van de maatschappij. Hij doet dat in erg visuele symbolen, bijvoorbeeld die mijter. Je kunt je afvragen, verstaat een kind dit? Jazeker. Als volwassene ga je die prent analytisch, beschouwend bekijken en ga je op zoek naar de symboliek. Dat is niet de manier waarop een kind leest en kijkt. Kinderen vatten niet noodzakelijk de betekenis van een beeld, maar ze pikken meestal wel heel precies de sfeer ervan op, dus het dreigende en het bedrieglijke van de situatie zullen ze herkennen. En daarmee hebben ze wel de essentie van het beeld gevat.

Een probleem bij het bewerken van een klassiek literair werk voor kinderen, is dat er vaak heel veel verloren gaat. Het is een dubbel probleem: je moet ten eerste een grote cultuurhistorische kloof overbruggen. Je mag er niet van uitgaan dat iedereen de middeleeuwse symboliek kent of de literaire conventies van die tijd. Dus heeft een moderne Reynaertversie nogal wat bijkomende informatie nodig om niet te veel van zijn oorspronkelijke betekenis te verliezen. In een boek voor volwassenen lost men dat op met voetnoten of informatieve bijlagen. Maar - tweede probleem - je moet een verhaal vertellen dat kinderen aanspreekt, jonge tieners in dit geval. Voetnoten in een kinderboek mag je al uitsluiten en of een informatieve bijlage zo efficiënt is, betwijfel ik. Jozef Janssens noemt in de facsimile-uitgave van het Comburgse handschrift Van den vos Reynaerde (Davidsfonds, 1991) het dertiendeeeuwse Reynaertverhaal een ‘meesterwerk van dubbelzinnigheid’. Het is satirisch, het steekt de draak met de conventies en met de moraal van de tijd, het zit vol met dubbele bodems... De middeleeuwse lezer of de luisteraar verstond dat - het ging tenslotte om zijn wereld - en de dichter kon dan ook een gesprek aangaan met zijn publiek: er werd geknipoogd, gealludeerd op dingen waar wij nu in veel gevallen het

[p. 163]

raden naar hebben, er werd naar andere literatuur verwezen... Klaas Verplancke heeft met zijn prenten veel opgevangen van wat er in de tekst van Henri van Daele verloren is gegaan. Hij doet met zijn prenten precies hetzelfde als de middeleeuwse dichter en betrekt zo de lezer actief in zijn verhaal.

Zoals de middeleeuwse meesters

Het valt van af het begin op dat Klaas Verplancke voor zijn beelden inspiratie gezocht heeft bij onder meer Pieter Bruegel en Jeroen Bosch. Op de openingsprent zie je bijvoorbeeld hoe de twee blinde jongen van Isengrijn op Bruegels wijze (als de blinde de blinde leidt, dan vallen ze beiden in de gracht) elkaar de weg wijzen en op het tafereel waarin Bruun de beer door boer Lamfroot en meneer pastoor achternagezeten wordt, zit er een klein, onopvallend figuurtje in de benedenhoek van de prent, met zijn hoofd in een boek weggedoken (afb. 2). Bruegel schilderde frequent dergelijke figuurtjes in de marge van het gebeuren en gaf op die manier commentaar bij wat er zich op zijn schilderij afspeelt. Dit figuurtje, dat zich afwendt van het geweld en de dubieuze seksuele moraal van de geestelijkheid die op de prent te zien zijn, zegt dus veel over de maatschappelijke context waarin Reinaart opereerde.

Klaas Verplancke heeft zich voor het tafereel waarin Reinaart koning Nobel verleidt met de onbestaande schat van Kriekeputte (afb. 3) direct geïnspireerd op een paneel van Jeroen Bosch: ‘De goochelaar’. Een onnozele hals laat zich daarop in de luren leggen door een goochelaar, terwijl intussen een handlanger bezig is zijn beurs te stelen. Je herkent de opstelling, de figuren, een aantal details... Het is overduidelijk en expliciet ontleend aan Bosch. Maar Verplancke neemt niet zomaar een tafereel over en het is ook niet toevallig van Jeroen Bosch: Bosch brengt op dit schilderij de dwaze mens in beeld, die zich weerloos overgeeft aan overduidelijk bedrog. En dat is wat er ook gebeurt in dit verhaal: Reinaart de vos is iedereen te slim af om de simpele reden dat de anderen zich zo gewillig laten bedriegen. De mens wil bedrogen worden, Jeroen Bosch schilderde dat, Klaas Verplancke ook en je moet maar eventjes om je heen kijken om te weten dat het een universeel verhaal is en van alle tijden.

Verplanckes illustraties tonen veel Bosch-referenties maar in de meeste is de inspiratie een stuk minder direct en hij doet ook veel meer dan zomaar een beeld of een tafereel ‘citeren’. Hij speelt met symbolen die Bosch gebruikte (bv. de uil), hij plaatst de oude symbolen in een nieuw kader of, andersom, brengt moderne elementen in een middeleeuwse context. Dat maakt dat zijn prenten vaak iets dubbelzinnigs hebben. Net als Bosch schildert hij zeer concrete uitbeeldingen van symbolische zaken, een bijzonder efficiënte manier om de achterliggende betekenissen van wat er uitgebeeld wordt, aan het publiek mee te geven. In Bosch' tijd was het merendeel van de mensen nog analfabeet, dus schilderde hij ‘verhalen’. Klaas Verplancke visualiseert op een soortgelijke manier het geschreven verhaal voor jonge tieners, die nog niet de leeservaring van de volwassene hebben. Daarbij heeft hij met Jeroen Bosch gemeen dat hij in zijn bijzonder concrete beelden toch altijd aan de anekdotiek voorbijgaat en het wezen van de mens in beeld brengt.

[p. 164]

afb. 2

[p. 165]

afb. 3

[p. 166]

Elke lezer zijn eigen Reynaert

Nu kun je met reden zeggen dat een kind van pakweg 12 jaar - voor wie dit verhaal tenslotte in de eerste plaats bedoeld is - niets heeft aan het feit dat Verplancke de middeleeuwse cultuur zo goed vat, of dat hij naar Jeroen Bosch verwijst. Dat is juist. Maar het mooie aan zijn prenten is dus dat ze hun betekenis op verschillende niveaus hebben: want je moet Bosch niet kennen om meteen de sfeer op te pikken van de situatie. Kijk naar de lichaamstaal, de gezichtsuitdrukking, de houdingen en je hebt genoeg informatie om de juiste conclusies te trekken. Deze prenten zijn ongecompliceerd, erg visueel en ze werpen geen drempels op ondanks het feit dat ze verankerd zijn in een cultuurhistorisch kader. De ‘emotionele laag’ van deze prenten begrijpt ook een kind, en al de rest is surplus. En dat is dus heel wat. Verplancke voegt historische, kunsthistorische kennis toe, er is een filosofische betekenislaag... Het zal afhankelijk zijn van de lezer, van zijn leeftijd en van zijn levenservaring in hoeverre die verschillende betekenislagen voor hem kunnen werken. Frits van Oostrom zei dat elke tijd zijn eigen Reynaert verdient; ik denk dat elke lezer in deze prenten van Verplancke zijn eigen Reynaert kan vinden.

Verplancke heeft tot slot ook een onovertroffen gevoel voor absurde, soms hardhandige, humor. Dat maakt dat de erg grimmige taferelen waar de Reynaert vol van zit, goed toegankelijk blijven, dat ook de hardste scènes toch geen weerstand oproepen. Je kijkt en je lacht. En plots zie je dat wat daar gebeurt helemaal niet om te lachen is. Je balanceert bij deze prenten voortdurend tussen lachen en gêne, omdat je plezier vindt in iets wat op zich tragisch is. Maar de humor werkt drempelverlagend en het is o.m. door deze humor dat een zodanig ruw verhaal onverkort in beeld kan worden gebracht en dat het toch verteerbaar is, ook voor kinderen.

Dit zijn allemaal elementen die maken dat Reinaart de vos, de felle met de rode baard een lange levensduur zal hebben en een zeer ruim publiek. Het is zeker een geschikte versie voor kinderen en het is even zeker ook een uiterst boeiend verhaal voor volwassenen want elk van de prenten zit boordevol verhaal. En het is een versie die met recht een ‘klassieker’ mag worden genoemd. Naar Reynaert de vos kijken, is in een spiegel kijken, dat was het in de dertiende eeuw en dat is het nog altijd. Klaas Verplancke heeft het verhaal heel mooi opengeplooid in twee richtingen: hij geeft een authentieke kijk op het middeleeuws verhaal en doet dat toegankelijk en met een open geest in een beeldtaal van vandaag. Ze is geïnspireerd door oude meesters, ze is gekaderd in de oude iconografie, maar het is een beeldtaal die onmiskenbaar authentiek Verplancke is.