Tiecelijn. Jaargang 19

[p. 18]

artikel

■ Amand Berteloot
Twee beresterke helden in gevaar. Of wat heeft Van den vos Reynaerde met Ogier van Denemerken te maken?

De Franse Chansons de geste hebben in de Nederlanden en in het bijzonder in het Vlaamse deel daarvan grote weerklank gevonden. Talrijke werken werden in het Nederlands vertaald of bewerkt. Maar de overlevering van deze tekstsoort, die in de literatuurgeschiedenis meestal Karelepiek genoemd wordt, is deplorabel. Afgezien van de kleine, waarschijnlijk origineel Nederlandstalige roman van Karel ende Elegast is geen enkel gedicht in zijn volle lengte bewaard gebleven. Steeds moet men genoegen nemen met min of meer omvangrijke fragmenten van handschriften en in een enkel geval ook van een druk. Om er een indruk van te krijgen hoe deze werken er oorspronkelijk hebben uitgezien, moet men de Franse chansons bekijken, waarop ze gebaseerd zijn. In zeldzame gevallen, bijvoorbeeld bij de Roman der Lorreinen, bevatten de bewaard gebleven fragmenten toevallig een inhoudstafel of andere aanwijzingen, zoals resten van blad- of katernennummeringen, die toelaten om een idee van de oorspronkelijke omvang van de tekst te verkrijgen. Daar staat men dan niet zelden verbaasd van te kijken. Blijkbaar is er zeer veel van onze oude Karelepiek verloren gegaan.

Bij drie romans, namelijk de Renout van Montalbaen, de Malagijs en de Ogier van Denemerken, ziet de situatie er anders uit. Hier hebben we geluk gehad. Weliswaar is ook in deze gevallen de Nederlandse tekst slechts fragmentair bewaard gebleven, maar om een of andere, tot nu toe onbekende reden werden deze drie romans compleet in het Middelhoogduits, preciezer in het zuidelijke Rijnfrankisch vertaald. Naar alle waarschijnlijkheid gebeurde dit aan het hof van de paltsgraven in Heidelberg, al bestaat hieromtrent geen absolute zekerheid. De drie genoemde romans zijn op die manier in hun volle lengte in vier Heidelbergse handschriften bewaard gebleven, die vandaag de dag voor de neerlandistiek buitengewoon belangrijke bronnen zijn voor de reconstructie van de grotendeels verloren originelen. Ze dateren uit de jaren 1470 tot 1480.^1.

Met uitzondering van de Renout van Montalbaen kon men deze teksten lange tijd alleen in de originele manuscripten bestuderen. Reeds in 1885 had de Duitse geleerde Fridrich Pfaff de Renout uitgegeven, maar op een editie van de Malagijs en de Ogier van Denemerken moesten we nog tot in het jaar 2000, respectievelijk tot in 2002 wachten.^2. Nu alle teksten eindelijk ter beschikking staan, kan men zich een idee vormen van de enorme omvang van deze werken. De Malagijs omvatte blijkbaar niet minder dan 23.000 verzen en de Ogier was zelfs nog 500 regels langer.

Het literair-historisch onderzoek van deze nieuwe edities is nog maar pas begonnen, maar het heeft nu al uitgewezen dat de Heidelbergse vertalingen van de Renout van Montalbaen en de Malagijs in tegenstelling tot de Ogier blijkbaar niet rechtstreeks op een Nederlandse brontekst berusten. Het ziet ernaar uit dat de eerstgenoemde werken tevoren al vertaald waren in een Ripuarisch of Middelfrankisch dialect, dus in de buurt van Keulen of in de Eifel, waarbij de adellij-

1. Bedoeld zijn de handschriften Heidelberg, Universitätsbibliothek, Cpg 315 (Malagijs), Cpg 340 (Malagijs en Renout van Montalbaen), Cpg 363 (Ogier van Denemerken) en Cpg 399 (Renout van Montalbaen). Zie ook H. Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek, Deventer, 1988, p. 127-128, 148 en 171.

2. Reinolt von Montelban oder Die Heimonskinder. Herausgegeben von F. Pfaff, Tübingen, 1885. (Bibliothek des Litterarischen Vereins in Stuttgart, Band 174); Der deutsche Malagis nach den Heidelberger Handschriften Cpg 340 und Cpg 315. Unter Benutzung der Vorarbeiten von G. Schieb und S. Seelbach herausgegeben von A. Haase, B.W.Th. Duijvestijn, G.R.A. de Smet en R. Bentzinger, Berlijn, 2000. (Deutsche Texte des Mittelalters, Band LXXXII); Ogier von Dänemark nach der Heidelberger Handschrift CPG 363. Herausgegeben von H. Weddige in Verbindung mit Th.J.A. Broers und H. van Dijk, Berlijn, 2002 (Deutsche Texte des Mittelalters, Band LXXIII.) In het vervolg geciteerd als ‘Weddige/Ogier’.

[p. 19]

ke hoven van Daun-Oberstein of Manderscheid-Blankenheim als bemiddelaars opgetreden zouden kunnen zijn. Het Heidelbergse afschrift van de Ogier daarentegen, dat naar een mededeling op het einde van het boek door de schrijver Ludwig Flùgel op 23 oktober 1479 voltooid werd, bevat een tekst die blijkbaar zonder tussenschakel direct op een Nederlandstalige bron teruggaat.

Deze drie romans zijn voor de moderne lezer niet makkelijk toegankelijk, maar ook de middeleeuwse lezers of luisteraars zullen er al heel wat moeite mee gehad hebben. De Middelhoogduitse vertalingen uit Heidelberg hebben ook de uitgevers ervan voor grote moeilijkheden geplaatst. Het blijkt namelijk dat de Duitse vertaler (misschien waren er verscheidene) ófwel niet over voldoende kennis van het Middelnederlands beschikte om de teksten adequaat te vertalen óf misschien zelfs niet eens de bedoeling had om een goed verstaanbare Middelhoogduitse tekst te produceren. De Middelnederlandse verzen en zinnen bleven in zijn vertaling namelijk op talrijke plaatsen onder de vrij oppervlakkige aanpassing van de woordenschat aan het Duitse klank- en vormenpatroon bewaard, maar de betekenis van de Duitse tekst blijft vaak duister. Je ziet de Nederlandse grondtekst bijna in elke zin door de Duitse heenschemeren, maar dat hoeft nog niet te betekenen dat de vertaler niet toch af en toe flink in de brontekst heeft ingegrepen.^3. Zekerheid hebben we daaromtrent vrijwel nooit. Op veel plaatsen zal het Duitstalige publiek in het beste geval associatief tot een min of meer impressionistisch begrip van de tekst gekomen zijn, maar het beluisteren van zulke lange teksten moet erg lastig geweest zijn. De vraag welk doel de vertaler met deze ongewone vertaling voor ogen had, bleef tot nu toe onbeantwoord. De maagdelijke toestand waarin de Heidelbergse handschriften vandaag de dag nog steeds verkeren zou er ook op kunnen wijzen, dat ze weinig gebruikt zijn. Misschien wilde degene die de vertaling liet maken ze alleen in zijn boekenkast hebben om zijn verzameling te completeren en werden ze nauwelijks of nooit ten gehore gebracht of gelezen.

Als men een enigszins acceptabel tekstbegrip wil bereiken, dan is men vrijwel gedwongen om zijn toevlucht te nemen tot een hervertaling van de tekst uit het Duits naar het Nederlands. Dat is, zoals men uit ervaring met andere teksten zoals bijvoorbeeld die van Heinric van Veldeke weet, geen sinecure. De uitgevers van de Malagijs, een team bestaande uit twee germanisten en twee neerlandici, hebben zich wat dit betreft grote moeite getroost en goed werk verricht. Bij de uitgave van de Ogier, die in deze bijdrage in het middelpunt staat, moeten veel dingen nog gedaan worden. De uitgever Hilkert Weddige heeft zich grotendeels op het standpunt van het middeleeuwse Duitse publiek geplaatst en geprobeerd de tekst op een vrij impressionistische manier te verklaren. Daardoor is de tekst op talrijke plaatsen duister gebleven en in het bijzonder voor neerlandici nog nauwelijks toegankelijk gemaakt. Hier moet nog veel werk verricht worden en er valt dus waarschijnlijk ook nog veel te ontdekken. Van zo'n ontdekking willen we hier verslag doen.

We nemen het tekstfragment, waar Weddige het nummer 113 aan heeft gegeven. Inhoudelijk gaat het om het volgende: de Deense edelman Ogier, een man van reusachtige gestalte en lichaamskracht, voelt zich door Karel de Grote schandelijk bedrogen omdat diens zoon Charloet Ogiers zoon Boudewijn, die als gijzelaar aan het hof van Karel vastgehouden werd, gedood heeft. Ogier heeft wraak gezworen en probeert Karel overal te treffen waar hij kan. Op een dag dringt hij Parijs binnen, waar hij Karel te midden van zijn aanhangers ter verantwoording roept. Ondertussen laten de verraders Guwels^4., Berengier en Hardreyt de stadspoorten

3. De vertalersstrategie kan alleen uit de vergelijking van de weinige bewaard gebleven fragmenten van de originele tekst en de vertaling achterhaald worden. Zie Weddige/Ogier XXXII-XXXIV (Das Verhältnis des deutschen zum niederländischen ‘Ogier’). Zie ook: M.J. Schubert (m.m.v.R. Bentzinger en A. Haase), Nederlands-Duitse betrekkingen op het gebied van taal en literatuur in de late Middeleeuwen. Over de manier waarop ‘Malagis’, ‘Ogier’ en ‘Reinolt’ vertaald zijn, in: G. de Schutter en J. Goossens (Red.), Van Madelgijs tot Malagis. Een bundel opstellen verzameld n.a.v. de tachtigste verjaardag van G. de Smet, Gent, 2002, p. 53-64.

4. Ook de namen ‘Guweloen’ en ‘Ganelon’ komen voor, waarbij echter niet altijd duidelijk is of het om een of om verscheidene personen gaat.

[p. 20]

sluiten, zodat Ogier en zijn begeleiders in de val zitten. Het komt tot een gevecht, waarbij Karel van Ogier zo'n geweldige slag op zijn helm krijgt, dat hij het bewustzijn verliest. Vóór Ogier zich weer in het strijdgewoel mengt, geeft hij zijn schildknaap Reynier het bevel de verdoofde Karel in het oog te houden, zodat deze niet ongemerkt bevrijd kan worden.

Bij aandachtige lectuur van het Heidelbergse manuscript wordt het overduidelijk dat de brontekst een Vlaams handschrift moet zijn geweest. Men kan dus een voorzichtige poging doen om die Vlaamse versie te reconstrueren. Dat gaat niet altijd makkelijk, maar toch komt men een heel eind. We geven hieronder telkens links de tekst uit het Heidelbergse handschrift naar de editie van Weddige en daarnaast de reconstructie van de Middelnederlandse tekst.

6097	Hie mit ging slahen Ogier	Hiermede ginc slaen Ogier
	Uf die Fransoysen, und Reynier	Up die Fransoysen, ende Reynier
	Huͦte Karlen als ein helt guͦt. Manigen	Hoede Karle als een helt goet.
6100	Fransoysen under die voet	Menigen Fransoyse onder den voet
	Tet er kummen uf die erde.	Dede hi commen up die erde.
	Mit Floreten sinem schwerd	Met Florette sinen swerde
	Halff er getrúwlichen sinem herren,	Halp hi getrouwelike sinen here,
	Wenn er was gemannt sere,	Want hi was gemannet sere.
6105	Hine vloe nit einen voet.	Hine vloe niet enen voet.

De hervertaling van deze alinea veroorzaakt geen noemenswaardige moeilijkheden. Discussie is mogelijk over ‘gemannet’ in vers 6104. Hier hebben we het Duitse woord ‘gemannt’ als Middelnederlands ‘gemannet’, d.w.z. ‘in begeleiding van gewapende mannen’ geïnterpreteerd. Onze keuze wordt ook gesteund door het feit dat in vers 6112 hieronder wordt meegedeeld dat Ogier blijkbaar in tegenstelling tot zijn schildknaap de vijand helemaal alleen te lijf gaat. De uitgever van de Ogier vertaalt ‘gemannt’ als ‘mannhaft, tapfer’ (mannelijk, dapper), wat niet zonder meer overtuigt. Een andere mogelijkheid is de interpretatie ‘gemahnt’ (vermaand), die door Weddige met verwijzing naar de vermaning van Ogier aan het adres van Reynier om Karel niet uit het oog te verliezen, voorgesteld wordt.^5.

Men zou dus kunnen vertalen:

Hiermee stortte Ogier zich in het gevecht met de Fransen en Reynier bewaakte Karel als een edele held. Menige Fransman velde hij ter aarde. Met Floret, zijn zwaard, hielp hij getrouw zijn meester, want hij had dappere mannen om zich heen. Hij week niet één voet achteruit.

Und Ogier der nit stille stoet	Ende Ogier, die niet stille en stoet,
Vahte so sere uf der Fransoysen schare,	Vacht so sere up der Fransoysen schare
Das man manige toden bare	Dat men menige dodebare
Des andern tags truͤg von dan,	Sanderen daghes drouch van dannen,
Wann Ogier erschluͤg funffhundert mann	Want Ogier verslouch vijfhondert mannen

5. Weddige/Ogier, aantekening bij vers 6104 (p. 169).

[p. 21]

Zuͤder zijt und stat, das weiß man wol,	Ter tijt ende ter stede, dat weet men wel,
Sunder húlff von ieman al.	Sonder helpe van iemen el.
So großen mortt wúrckte der Denoys,	So grote mort wercte die Danoys,
Datter af manig Fransoys	Datter of menich Fransoys
Verfuͤrt wart und flohe selb acht.	Vervaert wart ende vloe self achte.

Ook hier behoeft onze poging tot reconstructie op een aantal plaatsen wat uitleg.

- ‘Vervaert’ in regel 6115 betekent ‘bang’. De interpretatie ‘abgedrängt’ (weggedrongen), die Weddige voorstelt,^6. slaat op het Middelhoogduitse werkwoord ‘vervüeren’, dat volgens het woordenboek van Lexer de betekenissen ‘vollführen, ausführen, wegführen, entführen, auseinander führen’ heeft.^7. Het Middelnederlandse pendant zou dan ‘vervoeren’ moeten zijn met de betekenissen ‘transporteren, verderven, vernietigen’.^8. Maar geen van deze betekenissen past in deze context. Het Duitse woord ‘verfuert’ berust hier vermoedelijk op de Nederlandse vorm ‘ververt’, een variant van ‘vervaert’. Weddiges glossarium achteraan in het boek laat zien dat de Duitse vertaler dit in de ridderepiek niet zelden gebruikte woord op veel verschillende manieren heeft omgezet.^9. De interpretatie dat de Fransen vreselijk bang beginnen te worden voor de berserkerwoede van de Deen, past perfect, terwijl een interpretatie ‘weggedrongen’ vanuit het Middelnederlands niet plausibel is.

- Wat gecompliceerder is de uitdrukking ‘self achte’ in dezelfde regel. De interpretatie ‘nach hinten’ (naar achteren), die de uitgever van de Ogier verkiest,^10. is het gevolg van het feit dat hij het woord ‘achte’ als Middelhoogduitse omzetting van Middelnederlands ‘achter’ interpreteert. Daar valt heel wat tegen in te brengen. Het glossarium achteraan in het boek levert geen enkele aanwijzing voor het optreden van het woord ‘achte’ in de betekenis van ‘achter(aan)’. In plaats daarvan blijkt de vertaler steeds ‘affter’^11. te gebruiken. Omdat het woord in het Nederlands op ‘macht(e)’ moet rijmen, kan het ook geen ‘r’ op het einde gehad hebben en is een afleiding van de betekenis uit het woord ‘achter’ van tevoren uitgesloten. Logischer zou zijn ‘self achte’ als een verbinding van ‘self’ met het telwoord ‘acht’ te interpreteren, waar men zonder problemen de betekenis ‘met zijn achten, acht personen tegelijk’ mee kan verbinden. Hoewel men in het kader van de middeleeuwse getallensymboliek op deze plaats eerder het getal ‘zeven’ dan ‘acht’ zou verwachten, mag men misschien wel veronderstellen dat de dichter daarmee wilde aanduiden dat Ogiers tegenstanders in grote groepen, dus massaal op de vlucht sloegen.

De vertaling zou dus kunnen luiden:

En Ogier, die ook niet stil zat, ging zo geweldig tegen de schare van de Fransen te keer, dat men 's anderendaags menig lijk op een baar daar vandaan droeg, want men weet dat Ogier op dat ogenblik en op die plaats vijfhonderd man versloeg, zonder de hulp van iemand anders. Zo'n geweldige slachtpartij richtte de Deen aan dat heel wat Fransen bang werden en in scharen op de vlucht sloegen.

6. Weddige/Ogier, aantekening bij vers 6114 en volgende (p. 169): ‘daß dabei mancher Franzose abgedrängt wurde und selbst nach hinten floh’.

7. M. Lexer, Mittelhochdeutsches Handwörterbuch. Nachdruck der Ausgabe Leipzig 1872-1878 mit einer Einleitung von K. Gärtner, Stuttgart, 1992; onder het lemma ‘ver-vüeren’ (Deel III, 290-291).

8. Voor onze recherches in het Middelnederlandsch Woordenboek van E. Verwijs en J. Verdam hebben we gebruik gemaakt van de elektronische versie op de CD-rom Middelnederlands. Woordenboek en teksten, Den Haag/Antwerpen, 1998.

9. Weddige/Ogier, glossarium onder het trefwoord ‘vervaren’ (p. 670), waar deze passage niet vermeld wordt.

10. Zie aantekening 4.

11. Weddige/Ogier, glossarium onder het trefwoord ‘affter’ (p. 628).

[p. 22]

De verzen tot 6115 waren echter alleen als voorspel bedoeld. Het fragment dat voor ons doel van belang is, staat in de regels 6116 tot 6153.

In dem kamen mit großer macht	Bedi camen met groter machte
Die verraderschen in geslagen	De verraderen in ghesleghen
Mit manigem gewapenten tegen.	Met meneghen ghewapenden deghen.
Sie brahten mit ine, als ich sede,	Si brochten met heme, alsic sede,
Al die gemeyne von der stede	Al de ghemeene vander stede,
Gewapent und verbolgen sere.	Ghewapent ende verbolghen sere.
Soeliche brahte ine hameyde, by unserm herren,	Sulc brochte ene hamede bi onsen here,
Solich mortier stoch, soelch postele,	Sulc enen mortierstoc, sulc een potsele
Soelich brachte da zuͦ sinem dele	Sulc brochte daer te sinen dele
Ein ackst getragen in siner hant.	Ene aext ghedreghen in sire hant.
Soelch braht ein schwert ein seriant,	Sulc brocht een swert 〈als〉 een seriant.
Al hatt hie zuͦ schlahen mit geacht,	Al haddire te slane mede gheacht,
Hine hatt mit aller siner macht	Hine haddet met al sire macht
Nit getragen uten schoe.	Niet ghedreghen uten scoe.

Ook hier zijn er enkele punten waarop we geen absolute zekerheid kunnen verkrijgen:

- De woorden ‘in dem’ in vers 2116 kunnen maar moeilijk terugvertaald worden naar het Nederlands. Het woord ‘bedi’, dat ‘op dat ogenblik’ kan betekenen, is een zeer gewoon woord in epische taal en zou hier zeer goed passen.

- Het woord ‘hamede’ of ‘hameide’ betekent ‘slagboom’ of ‘hek’ en onderstreept het groteske van de bewapening van de oprukkende burgers. Met de interpretatie ‘Balken’ (balk) verliest de scène enigszins aan ironie.^12.

- Met de interpretatie van ‘mortier stock’ in regel 6123 als ‘deel van een mortier’ d.w.z. een kanon,^13. maakt de uitgever van de Duitse tekst zich aan een kanjer van een anachronisme schuldig, want ten tijde van Karel en Ogier bestonden er nog geen kanonnen of dergelijke vuurwapens. Weliswaar is het niet uitgesloten dat het publiek op het einde van de vijftiende eeuw deze passage op deze manier interpreteerde, maar in de Nederlandse brontekst (en nog veel minder in het Franse voorbeeld) kan onmogelijk sprake geweest zijn van zo'n schietwerktuig. Een ‘mortier stock’ kan evenwel ook opgevat worden als een stamper waarmee bijvoorbeeld in een apotheek allerlei substanties in een vijzel geplet werden. Dergelijke instrumenten bestonden zeker al in Karels tijd en als wapen waren ze even ongeschikt als de net genoemde slagbomen en hekken, hoewel het Middelnederlandsch Woordenboek wel uit een Brugse rechtstekst citeert, waarin gezegd wordt dat iemand met behulp van een ‘mortierstock’ iemand anders de schedel heeft ingeslagen.^14.

- Het woord ‘postele’ is raadselachtig. Weddige interpreteert het als verkleinwoord van een uit het Frans ontleend Middelnederlands woord ‘post’ (balk) en verklaart het als ‘kleine balk’.^15. In het Middelnederlands is ‘ele’ echter geen gangbaar diminutie suffix^16. en het Latijnse verkleinwoord ‘postellus’ leverde in het Frans ‘poteau’ op, dat niet deugt als model voor een Middelnederlands woord ‘postele’. Als soortnaam

12. Weddige/Ogier, glossarium onder het trefwoord ‘hameyde, hamede’ (p. 642).

13. Weddige/Ogier, glossarium onder het trefwoord ‘stoch’ (p. 662) resp. ‘mortier’ (651).

14. Middelnederlandsch Woordenboek onder het trefwoord ‘mortierstoc’: ‘(Hi) slouch M. met I mortierstocke up thooft dat hi viel ter eerde’.

15. Weddige/Ogier, glossarium onder het trefwoord ‘postel’ (p. 656).

16. Het Nederlands heeft wel over een suffix ‘-el’ waarmee diminutieven van substantieven gemaakt werden, beschikt Het bevatte echter een schwa en geen ‘ê’ (of ‘ï’) -klank, die voor een rijm op ‘dele’ (zoals in vers 6124) noodzakelijk is. Men treft het bijvoorbeeld nog aan in moderne woorden als ‘druppel’ en ‘bundel’. Omdat dit ‘-el’ al in de middeleeuwen niet meer als diminutiefsuffix beschouwd werd, heeft men deze woorden toen al met het gangbare diminutiefsuffix ‘-kijn’ verlengd tot ‘dropelkijn, bondelkijn’ enz. (zie Middelnederlandsch Woordenboek onder het trefwoord ‘-el’).

[p. 23]

komt het woord ‘postele’ in het Middelnederlands niet voor. Bij de enige vindplaats voor ‘postele’ in de citaten in het Middelnederlandsch Woordenboek gaat het om een plaatsnaam en wel om het plaatsje Postel in de buurt van Mechelen,^17. dat een schwa in de tweede syllabe vertoont en dus niet op ‘dele’ kan rijmen. Met wat fantasie kan men zich echter een verwisseling van de ‘s’ en de ‘t’ voorstellen en ‘potsele’ reconstrueren. Met dit begrip wordt het touw aangeduid waarmee men een pot boven het vuur ophing. Het betekende ook pothengsel of hangijzer.^18. Grotesk is dat, zoals de hele scène, in ieder geval.

- De interpretatie ‘Diener, Fußknecht, Knappe’ für ‘seriant’ in vers 6126 is zeker juist,^19. maar daarmee is die plaats nog niet voldoende verklaard, want ‘seriant’ kan nauwelijks als bijstelling bij ‘schwert/zwaard’ opgevat worden. De mogelijkheid om ‘ein seriant’ als een datief op te vatten (‘een andere bracht een schildknecht een zwaard’) is eveneens weinig overtuigend. Door het toevoegen van het voegwoord ‘als’ komt er een vergelijking tot stand, die perfect in deze scène past.

We stellen dus met de nodige terughoudendheid de volgende vertaling voor:

Maar op dat ogenblik kwamen de verraders met groot machtsvertoon aangereden samen met menige gewapende krijger. Ze brachten, zoals ik al zei, al het gemeen van de stad met zich mee, gewapend en geweldig opgehitst. De ene sleepte - God betere het! - een hek mee, de ander een mortierstamper en weer een ander een hangijzer. Er was er een die een bijl in de hand had en een ander droeg een zwaard als een soldaat. Maar al had hij ermee willen slaan, hij had het met alle macht niet uit de schede kunnen trekken.

6130	Sust kam das volk gelauffen zuͤ	Sus cam dat volc gelopen toe,
	Reht als die wilden swijn die man jaget	Recht als men wilde swijn jaghet
	Uß irem passe. al was versaget	Ute haren passe. Al was versaghet
	Ogier, das was wonder cleyne	Ogier, dat was wonder cleene,
	Als er nuͦ sahe das volk gemeyne	Als hi nu sach dat volc ghemeene
6135	Úber ine zuͤ komen mit stoltzem willen,	Over hem comen met stouten wille.
	Ogier solde da lange stille	Ogier soude daer langhe stille
	Nuͤde halten sin guͦt schwert	Node houden sijn goede swert.
	Broyfort sin guͦt pfert	Broyfort, sijn goede pert,
	Hiewe er mit den gúldin sporn.	Sloech hi metten guldinen sporen.
6140	Er sahe Guweloen komen voran,	Hi sach Guweloen commen voren.
	Er kam mit dem ersten schare	Hi cam metter erster scaren
	Und was ein geleitßman, er kam vorn gefarn,	Ende als haer leidsman voren ghevaren.
	Bracht einen schafft mit einem pongone,	Hi brocht enen schacht met enen pongoene,
	Der verradersche Gerweloen	Die den verradere Gelloene,
	Sinen vater bestunt, wart blijde	Sinen vadere, bestont. 〈Ogier〉 wart blide

17. Middelnederlandsch Woordenboek onder het trefwoord ‘aen’.

18. Middelnederlandsch Woordenboek onder het trefwoord ‘potseel’.

19. Weddige/Ogier, glossarium onder het trefwoord ‘seriant’ (p. 660), resp. ‘schariant’ (p. 659).

[p. 24]

6145	Von siner kunst. Zuͤr selben zijde	Van siere comste. Ter selver tide
	Hatt Guwels Ogiern hersehen.	Heeft Guweloen Ogier versien.
	Er rieff ime zuͤ: ‘ir muͤgent nit entfliehen	Hi riep hem toe: ‘Ghine moget niet ontvlien
	Von hynnen tameys, her Denoys.	Van henen, her Danoys!
	Ir habent doch manigen Fransoys	Ghi hebbet menigen Fransoys
	Uf diesen tag erslagen hie,	Up desen dach versleghen hier.
6150	Ir muͤßent den lip hie laßen, her Ogier,	Ghi moet uwes lives laten, her Ogier,
	Als uwere ritter heben getan.’	Als u ruddren hebben ghedaen!’

Terwijl de hervertaling van het begin van deze passage nauwelijks moeilijkheden veroorzaakt, moeten bij het laatste deel toch nog wat aantekeningen gemaakt worden:

- ‘Pongoene’ (vers 6143) is een in het Middelnederlands gebruikelijk Frans leenwoord met de betekenis ‘wimpel’ (‘penoen’).

- De verzen 6144-6145 zijn in het Duits onduidelijk. In het Middelnederlands wordt hun zin klaar als men ‘bestaen’ als ‘toebehoren’ interpreteert:^20. Guweloen treedt op met een lans, waaraan een wimpel hangt, die de verrader Gelloen, zijn vader, toebehoorde. Daarbij is het wel onduidelijk of de lans of de wimpel uit het bezit van Guweloens vader afkomstig is, maar relevant is alleen dat Guweloen zich met dit attribuut in de voetstappen van zijn vader begeeft en de traditie van het verradersgeslacht voortzet.

- In de volgende zin (tweede helft van vers 6145) ontbreekt het subject. In deze context zou het theoretisch Gelloen kunnen zijn, die zich verheugt over de komst van zijn zoon Guweloen. Maar omdat Gelloen blijkbaar niet in levenden lijve bij de scène aanwezig is, lijkt het waarschijnlijker dat Ogier bedoeld wordt. In dat geval markeert deze zin de ommekeer in de gevaarlijke situatie waarin de protagonist zich bevindt.

Men zou deze passage dus als volgt kunnen vertalen:

Zo kwam dat volk aangelopen, net als een rotte wilde zwijnen, die opgejaagd wordt. Dat Ogier bang werd, toen hij die hele troep met boze bedoelingen op zich zag afkomen, hoeft niemand te verwonderen. Maar Ogier wou zeer ongaarne zijn goede zwaard ongebruikt laten en hij gaf zijn goede paard Broyfort de sporen. Hij zag Guweloen voorop lopen, die met de eerste troep aankwam en als hun leider voorop reed. Hij bracht een speer mee met een wimpel eraan, die zijn vader, de verrader Gelloen, had toebehoord. Ogier werd blij toen hij hem zag komen. Op hetzelfde ogenblik heeft ook Guweloen Ogier ontdekt en hij riep hem toe: ‘Er is geen ontkomen meer aan, Deen! Gij hebt vandaag menige Fransman verslagen, maar zult zelf net als uw ridders het leven laten, heer Ogier!’

20. Middelnederlandsch Woordenboek onder het trefwoord ‘bestaen’ (betekenis I, 12).

[p. 25]

Wie Van den vos Reynaerde kent, heeft al lang gemerkt, waar deze lange voorrede op doelt. De reconstructie van de verzen 6119 tot 6130 van de Ogier herinnert onmiddellijk aan de verzen 718 tot 733 uit Van den vos Reynaerde. Zij bevatten de scène met de beschrijving van de gealarmeerde dorpelingen, die onder leiding van de timmerman Lamfroyt uitrukken om Bruun, die in de boomstam gevangen zit, te doden. Die passage luidt als volgt:

Doe volchde hem [d.i. Lamfroyt] een mekel heere:
Int dorp ne bleef man no wijf.
Den beere te nemene sijn lijf,
Liept al dat loepen mochte.
Sulc was die eenen bessem brochte,
Sulc eenen vleghel, sulc een rake,
Sulc quam gheloepen met eenen stake,
So si quamen van haren werke.
Selve die pape van der kerke
Brochte eenen cruus staf,
Die hem de coster noede gaf.
Die coster drouch eene vane
Mede te stekene ende te slane.
Des spapen wijf, vrauwe Julocke,
Quam gheloepen met haren rocke
Daer so omme hadde ghesponnen.^21.

Beide taferelen vertonen opvallende overeenstemmingen, die niet alleen tot de markante herhaling van de uitdrukking ‘sulc was die...’ beperkt blijven. In het middelpunt staat in beide gevallen een personage, dat uitzonderlijk groot is van gestalte en over geweldige lichaamskrachten beschikt. Bruun is een groot, gevaarlijk en sterk dier en Ogier wordt herhaaldelijk als een reus met buitengewone lichaamskrachten beschreven. In beide gevallen bevindt dit personage zich in een uitzichtloze situatie: Bruun zit met muil en klauwen in de stam van een eikenboom gevangen en Ogier is gevangen binnen de poorten van de stad Parijs en beiden worden door een naderende groep tegenstanders belaagd.

In beide gevallen zijn het ook geen voorname heren, die de gevaarlijke tegenstander te lijf gaan en de kastanjes uit het vuur moeten halen. In Van den vos Reynaerde laat de vos de riskante taak over aan de dorpelingen en in de Ogier stuurt de verrader Guweloen niet Karels troepen maar de gemene burgers van Parijs vooruit om Ogier uit het veld te slaan.

Die ongewone strijdmacht is in beide gevallen opvallend ontoereikend bewapend. Bruuns belagers gaan hem met een bezem, een dorsvlegel, een hark, een processiekruis en een spinrokken te lijf. Ogiers tegenstanders verschijnen met een traliehek, een mortierstamper en een hangijzer. In beide teksten speelt ook een bijl een rol. Bij Ogier wordt in de verzen 6124-6125 alleen gezegd, dat er een van de aanvallers een bijl meegebracht heeft, terwijl in Van den vos Reynaerde dit wapen aan de aanvoerder Lamfroyt toegewezen wordt (734-735). Dat alles is de belagers echter van generlei nut, want als er dan al iemand van hen over een echt wapen beschikt, is hij niet in staat om daar op een efficiënte manier mee om te gaan. In de Ogier wordt gezegd, dat er een weliswaar een zwaard bij zich heeft, maar dat hij niet eens in staat is om het uit de schede te trekken (6126-6129). In Van den vos

21. J.D. Janssens, R. van Daele, V. Uyttersprot en J. de Vos, Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, Leuven, 1991² (in het vervolg geciteerd als Van den vos Reynaerde).

[p. 26]

Reynaerde worden de ‘verhoernde cloet’ en de ‘loedwapper aen ene pese’^22. uiteindelijk ook niet werkelijk gebruikt waar ze voor bedoeld zijn, want de scène loopt uit op een gevecht tussen de aanvallers, die in een onontwarbaar kluwen op de grond liggen. In de Ogier worden Guweloen en zijn gezellen uiteindelijk toch in het gevecht betrokken.

Ook de reactie van de bedreigde helden is in beide teksten goed vergelijkbaar. Bruuns paniek op het moment dat hij de meute op zich af ziet stormen wordt in een toegevende zin tot uitdrukking gebracht:

Al hadde Brune lettel ghemaex,
Hi ontsach meer ongheval
Ende sette al jeghen al
(Van den vos Reynaerde 736-738)

Precies dezelfde toegevende zin vindt men op de plaats waar Ogiers angst voor de naderende vijanden tot uitdrukking wordt gebracht:

Al was versaghet
Ogier, dat was wonder cleene.
Als hi nu sach dat volc ghemeene
Over hem comen met stouten wille.
(Ogier 6132-6135)

Ook de dreiging die Guweloen als aanvoerder van de Parijse burgers uitstoot (6148-6153), ontbreekt niet in Van den vos Reynaerde. Hier wordt ze evenwel in de mond van de vos gelegd en klinkt ze behoorlijk cynischer:

Oem Brune, vaste gaet mineeren!
Hier comt Lamfroyt ende sal hu scijncken,
Haddi gheten, so souddi drincken!
(Van den vos Reynaerde 704-706).

Ongeacht deze overeenkomsten tussen beide teksten kunnen we hiermee toch geen bewijzen leveren voor een echte intertextuele samenhang tussen Ogier en Van den vos Reynaerde. Veel staat een dergelijke hypothese in de weg. Een van de zwaarste tegenargumenten is dat het dierenepos omwille van zijn satirische karakter noodzakelijkerwijs van jongere datum moet zijn dan het voorbeeld waar het op doelt. Dat is in het geval van de Ogier op zijn minst twijfelachtig. De bewaarde fragmenten van de Nederlandse tekst stammen zonder uitzondering allemaal uit de veertiende eeuw.^23. Bovendien dateert Weddige in de inleiding bij zijn editie niet alleen de overgeleverde fragmenten, maar ook de Vlaamse brontekst van de Duitse Ogier in de veertiende eeuw.^24. Van den vos Reynaerde, waarvan men op goede gronden aanneemt dat het in het derde kwart van de dertiende eeuw ontstaan is, zou bijgevolg noodzakelijkerwijs ouder moeten zijn dan de Ogier en er is geen enkele reden om aan te nemen dat omgekeerd Ogier het dierenepos zou parodiëren.

Een van de zwaarste tegenargumenten is dat het dierenepos omwille van zijn satirische karakter noodzakelijkerwijs van jongere datum moet zijn dan het voorbeeld waar het op doelt. Dat is in het geval van de Ogier op zijn minst twijfelachtig. De

22. Van den vos Reynaerde, verzen 786 (met commentaar p. 111) en 794.

23. Weddige/Ogier, XXIX-XXXII. Zie ook H. Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek, H78-H80.

24. Weddige/Ogier, XXXIX: ‘Schon im 13. Jahrhundert gelangt der Stoff nach Norwegen; im 14. Jahrhundert wird er in den Niederlanden und in Italien adaptiert.’. Weddige leidt deze datering af uit de vergelijking van de tekst van het Heidelbergse handschrift en de diverse overleveringsfasen van de Franse Ogier (zie blz. XXXVI-XLIX). Naar aanleiding van het hier gesignaleerde parallellisme met Van den vos Reynaerde zou het dateringsprobleem o.i. opnieuw onderzocht moeten worden.

[p. 27]

bewaarde fragmenten van de Nederlandse tekst stammen zonder uitzondering allemaal uit de veertiende eeuw.^23. Bovendien noemt Weddige in de inleiding bij zijn editie overtuigende redenen om niet alleen de overgeleverde fragmenten, maar ook de Vlaamse brontekst van de Ogier in de veertiende eeuw te dateren.^24. Van den vos Reynaerde, waarvan men op goede gronden aanneemt dat het in het derde kwart van de dertiende eeuw ontstaan is, zou bijgevolg noodzakelijkerwijs ouder moeten zijn dan de Ogier en er is geen enkele reden om aan te nemen dat omgekeerd Ogier het dierenepos zou parodiëren. Terwijl de geciteerde passage in de Ogier een voortreffelijk voorbeeld voor de Bruunepisode in Van den vos Reynaerde zou kunnen leveren, komt het dierenepos als bron voor Ogier nauwelijks in aanmerking. Op die manier komt het zoeken naar mogelijke intertextuele relaties tussen beide teksten op een heel ander niveau terecht. Maar om die te onderzoeken is interdisciplinaire samenwerking een conditio sine qua non. Enkele hypotheses zouden er als volgt uit kunnen zien:

- In Vlaanderen waren er zo veel contacten met de Franse literatuur, dat het zonder meer denkbaar is dat Van den vos Reynaerde het niet op de Nederlandse Ogier van Denemerken-bewerking, maar direct op diens Franse bron, de Ogier le Danois gemunt heeft, die in zijn bewaard gebleven vorm door Richard Trachsler in het Lexikon des Mittelalters in de jaren 1200-1220 gedateerd wordt.^25. Met zijn datering rond het midden van de dertiende eeuw zou Van den vos Reynaerde daar chronologisch precies bij aansluiten.

- Zoals bekend heeft de branche I van de Roman de Renart de Nederlandse dichter van Van den vos Reynaerde tot voorbeeld gediend. In de Franse tekst is ook al een vergelijkbare passage aanwezig, waarin de wezenlijke elementen uit de beschreven scène voorhanden zijn: de op de gevangen beer aanstormende boeren zijn met knotsen, een hak, een vlegel, een stekelige stok, een mestvork en zelfs met een rundshoorn bewapend.^26. Wanneer niet alles op een toeval berust, is het niet ondenkbaar dat de in de Nederlandse bewerkingen van zowel de Ogier als van Van den vos Reynaerde voorkomende overeenstemmingen een soort intertextualiteit van de tweede graad voorstellen, waarbij achteraf relaties gelegd werden tussen Nederlandse bewerkingen van twee Franse voorbeelden, die misschien van hun kant reeds aan elkaar gerelateerd waren.

- Of misschien hebben we het helemaal verkeerd en is er van intertextualiteit geen sprake. Misschien bestond er een soort topos ‘held door een onwaardige tegenstander belaagd’, dat in verschillende contexten met steeds dezelfde bewoordingen geactualiseerd kon worden.

De internationaliteit van middeleeuwse teksten en in het bijzonder van de Middelnederlandse maakt het noodzakelijk om ze niet uitsluitend vanuit de beperkte optiek van een nationale letterkunde te bekijken. Men mag de Europese dimensie van de middeleeuwse literaire traditie nooit uit het oog verliezen.

23. Weddige/Ogier, XXIX-XXXII. Zie ook H. Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek, H78-H80.

24. Weddige/Ogier, XXXIX: ‘Schon im 13. Jahrhundert gelangt der Stoff nach Norwegen; im 14. Jahrhundert wird er in den Niederlanden und in Italien adaptiert.’. Weddige leidt deze datering af uit de vergelijking van de tekst van het Heidelbergse handschrift en de diverse overleveringsfasen van de Franse Ogier (zie blz. XXXVI-XLIX). Naar aanleiding van het hier gesignaleerde parallellisme met Van den vos Reynaerde zou het dateringsprobleem o.i. opnieuw onderzocht moeten worden.

25. R. Trachseler, in: Lexikon des Mittelalters VI, München/Zürich, 1993, kol. 1373-1374.

26. Hier geraadpleegd via: Le Roman de Renart übersetzt und eingeleitet von H. Jauss-Meyer, München, 1965, p. 203-205 (Klassische Texte des romanischen Mittelalters in zweisprachigen Ausgaben, Band 5).

[p. 28]

Deze tekst werd voorgelezen op het meest recente colloquium van de International Reynard Society (van 1-5 augustus 2005) te Münster. De Duitse versie verschijnt binnen enkele maanden in Reinardus.