|
| |
| |
| |
grafiek
■ Willy Feliers
De leeuw in ex libris en gelegenheidsgrafiek
De Leeuw
Een leeuw is eigenlijk iemand,
Die bang is voor niemand,
Zijn groter dan die van een reus;
Is een leeuw geweldig gauw;
Gooit hij een schutter van zijn paard;
Durft hij de hele schutterij wel aanranden.
Enfin, hij is altijd het verscheurendste beest
Onlangs heeft hij immers in Londen
Nog een juffrouw verslonden;
Was hij het niet: het was de leeuwin.
De Nederlandse romantische dichter Gerrit van de Linde (1808-1858) schetst in dit leeuwenkaramellenvers met leuke pointe een (dubbelzinnig) beeld van de leeuw als sterk en meedogenloos: ‘het verscheurendste beest’. In deze bijdrage bekijken wij het beeld van de leeuw in het moderne ex libris. De indeling tracht representatief te zijn voor het geheel van de bekende ex libris. Hoewel er geen echte ex-librisinventaris bestaat, kunnen we stellen dat de vijftien hieronder besproken kunstwerkjes maar een bescheiden steekproef zijn. Wij hebben getracht de interessantste en mooiste exemplaren te selecteren. Meteen krijgen we de gelegenheid om enkele van de beste en bekendste moderne grafici te belichten.
| |
De Bijbelse en mythologische leeuw
1
De Duitse graficus Harry Jürgens heeft al enkele mooie Reynaert-ex-libris gemaakt en we hebben in Tiecelijn (1999, p. 78-84) reeds een artikel aan hem gewijd. In het geselecteerde leeuwen-ex-libris (afb. 1, ets) heeft Jürgens zich over Daniël in de leeuwenkuil gebogen. Daniël was een van de drie rijksbestuurders die de Perzische koning Darius had aangesteld om toezicht te houden over de 120 satrapen (provinciegouverneurs) in zijn rijk. Daniël was erg bekwaam en de andere rijksbestuurders
| |
| |
vreesden dat hij tot hoofdbestuurder van het hele koninkrijk zou worden aangesteld. Ze wilden hem graag in diskrediet brengen bij de koning en zochten naar een laakbaar feit om hem aan te klagen. Daniël was echter zo integer dat ze niets konden vinden. Toen koning Darius een besluit uitvaardigde dat iedereen die de komende 30 dagen een verzoek tot God richtte in plaats van tot hem, in de leeuwenkuil zou worden geworpen, zagen ze hun kans schoon. Daniël bleef toch tot God bidden, werd door de satrapen aangeklaagd en tot de leeuwenkuil veroordeeld. Hij werd in de leeuwenkuil geworpen. Die werd met een verzegelde steen afgedekt. De volgende morgen ging de koning vol wroeging naar de plek. Hij hoorde van Daniël dat God zijn gebeden had verhoord en engelen had gezonden om de leeuwenmuilen te sluiten.
Jürgens heeft dit verhaalsegment intrigerend in beeld gebracht. Bovenaan, naast het weggeschoven deksel, zweeft een engel, met naast zich koning Darius. De koning kijkt naar Daniël als naar een wonder. Verbaasd slaat hij zijn armen open en wijst met zijn rechter wijsvinger naar de nog levende Daniël. Darius weet nu wat hem te doen staat. Hij neemt alle mannen die Daniël hadden aangeklaagd gevangen en laat hen met vrouw en kinderen in de leeuwenkuil werpen. Jürgens illustreert dit vervolg van het verhaal door Daniël, boven en onder, met afgekloven doodskoppen te omringen.
De Duitse graficus is zeer sterk in het creëren van dreiging. Deze grafische, evocatieve kracht kon de toeschouwer ook zien in Jürgens' dramatische Reynaert-ex-libris waar hij Reynaert voorstelt als een demonische figuur (afgebeeld in Tiecelijn 1999, p. 80). De evocatie van een beangstigend totaalbeeld is ook in zijn leeuwen-ex-libris gelukt. De nog levende Daniël en het stukje wit bovenaan waarin de engel zweeft, zijn letterlijk en figuurlijk de enige lichtpunten.
| |
2
Diana is de godin van de jacht, maar enigszins paradoxaal ook de beschermgodin van de dieren van bos en woud. Ze beschermt de jonge dieren en heeft vooral een speciale band met herten. Diana hield zelf veel van de jacht, maar zag erop toe dat men niet meer dieren doodde dan men kon opeten. Ze strafte de jagers die zich daar niet aan hielden door hen van hun paard te werpen en door de wolven te laten verslinden.
De Duitse ex-librisverzamelaar Wolfgang Pungs (die erg begaan is met de fauna en de dierenbescherming actief steunt) liet door de Bulgaarse kunstenaar Julian Jordanov een door de Dianacultus geïnspireerd ex libris maken. De in etstechniek uitgevoerde prent (afb. 2) is qua techniek, iconografie en vormgeving een prachtig blad.
Vanonder de arcaden van haar paleis staat Diana met gespannen boog klaar om de dieren te beschermen. Haar hond heeft zich rustig aan haar voeten neergevleid en zelfs de leeuw komt bescherming zoeken. De leeuw ziet er uitgehongerd uit. De ribben steken door zijn vel en hij zit klaar om een prooi te besluipen. Ook de koning der dieren is ondergeschikt aan de godin. Het hert weet zich het lievelingsdier van Diana en kijkt vol bewondering en affectie naar haar op. De aantrekkelijke, erotische Diana heeft op haar arm een fraaie roofvogel. Bij Jordanov vloeit alles harmonisch in elkaar over: hier gaat de flora als een doorlopende stroom over in de decoratieve randen van haar kleed. In enkele jaren is Julian Jordanov een van de belangrijkste ex-libriskunstenaars van deze tijd geworden.
| |
| |
| |
De leeuw in de dierenriem
3
Een van de grootste namen in de rij van de vele gerenommeerde Slowaakse grafische kunstenaars en zeker de belangrijkste Slowaakse ex-libriskunstenaar van de vorige eeuw is Albin Brunovsky (1935-1997). Het laatste ex libris dat hij ontwierp en uitvoerde in kleurenets was bestemd voor de Italiaanse ex-librisverzamelaar Nicola Carlone.
Professor Nicola Carlone is gespecialiseerd in de microbiologie, een vak dat hij doceert aan de universiteit van Turijn. Carlone is een fervent ex-librisverzamelaar en heeft al vele ex libris op zijn naam laten maken. Hij is geboren onder het teken van de leeuw. Aan de kunstenaars vraagt hij meestal om zijn zodiakleeuw en verwijzingen naar zijn beroep in het voor hem gemaakte ex libris te verwerken. Op de kleurenets (afb. 3) van Brunovsky is de leeuw dan ook dominant aanwezig. Brunovsky gaf zijn prent de titel: In the Sign of Lion. De prachtig geëtste leeuw straalt sterkte, tijdloze kracht en onverstoorbare dominantie uit. Zoals we ook lezen in de verzen van de Schoolmeester: ‘Een leeuw is eigenlijk iemand, / Die bang is voor niemand.’ De leeuw overheerst Adam en Eva, die zich met opgeheven armen aan zijn macht onderwerpen. Belangrijk is het spel van licht en donker: symbolisch evoceert het in deze prent de strijd tussen goed en kwaad. De heldere, lichte bol boven Adam, symbool van de zon en van het goede, overwint door de kracht van zijn licht de donkere bol boven Eva. De vuurbol licht de rechterhand van Adam op. Vloeit zo in Adam de kracht om het kwade, dat na de zondeval aan macht heeft gewonnen, te overwinnen? Eva staat, als reminiscentie aan de zondeval, in het teken van de duivelse zwarte kracht. Brunovsky roept het kwaad op door Eva in het teken te stellen van de donkere bol. We kijken naar een prachtige, harmonische prent.
| |
4
De Bulgaarse kunstenaar Peter Velikov maakte eveneens een astrologisch geïnspireerd ex libris (afb. 4, ets) voor de onder het teken van de leeuw geboren Nicola Carlone. De leeuw is hier dan ook dominant in het midden van de prent geplaatst. De diagonale actielijn, van linksboven naar rechtsonder, is belangrijk voor de dynamiek van de prent. De leeuw bevindt zich in het midden van deze actielijn. Hij draagt op zijn rug een soort ark met een nauwelijks opvallend zeil. De ark wordt geleid door een gekroonde schipper. De leeuw zit op de rand van een hoge rotskust. Hij loert zelfverzekerd en katachtig soepel naar zijn prooi: een jonge vrouw die als een witte nimf uit het schuim van de golven opduikt. Het is een wervelende prent: de vissen vliegen door de lucht en de vrouwenfiguren ontsnappen nauwelijks aan de bruisende zee. De grillige, maar knap geplaatste vlakverdelingen in de lucht geven fraaie achtergrondeffecten. Deze figuratieve en iconografisch realistische prent oogt door de vakverdelingen modern.
| |
5
Het ex libris (afb. 5, kleurenets) van de befaamde in Odessa (Oekraïne) geboren en nu in Israël wonende grafisch kunstenaar Sergej Udovichenko is astrologisch. In de driehoek bovenaan staan (zeer klein, enkel met vergrootglas te lezen - bijna alle prenten in deze bijdrage werden op ware grootte afgebeeld) de data 23/7 - 22/8. Dit is de astrologische periode van de leeuw. Rechts en links van de leeuw liggen boeken en daarop staan de Russische woorden ‘Fortuna’ en ‘Mosjtjse’: fortuin en
| |
| |
kracht. Her en der staan nog enkele niet meer te lezen minuscule Russische woorden. Dit iconografische en creatieve spel met Russische woorden heeft vermoedelijk ook geleid tot de foutieve spelling van de naam van de eigenaar van het ex libris: ‘Pim Zwirs’. In die reeks minuscule in het Cyrillisch schrift geschreven woorden staat vermoedelijk ook Zwiers. Udovichenko heeft in de transliteratie naar het Nederlands Zwiers abusievelijk in ‘Zwirs’ veranderd.
Pim Zwiers was een van de belangrijkste Nederlandse ex-librisverzamelaars en de zoon van de gerenommeerde grafische kunstenaar Wim Zwiers, die zelf ook veel artistiek hoogstaande ex libris heeft ontworpen. Wim Zwiers maakte vooral kopergravure-ex-libris, maar de laatste jaren ook CAD-ex-libris (Computer Aided Design). Hij stuurde ook een CAD-ex-libris naar de door de vzw Tiecelijn-Reynaert ingerichte Internationale exlibriswedstrijd Reynaert de vos 1996 en werd geselecteerd voor de tentoonstelling en in de catalogus (Reynaert de vos in prent en exlibris, p. 67) opgenomen.
We kunnen vermoeden dat de heldere, licht uitstralende kop van de leeuw symbool staat voor de zon. Astrologisch staat de leeuw in het teken van de zon en symboliseert de zon sterkte (zie het Russische woord: kracht) en zelfbewustzijn. De manen van de leeuw en de wilde haren rond zijn kop kunnen we dan ook zien als zonnestralen. Op het moment van de creatie van het ex libris scheen de zon nog voor de (in 2002) jonggestorven Pim Zwiers.
| |
6
De Bulgaarse kunstenaar Robert Baramov uit Varna aan de Zwarte Zee ontwierp een als kleurenets uitgewerkt ex libris (afb. 6) voor zijn Italiaanse collega Paolo Rovegno. Het is een mooie prent, maar de ex-librisverzamelaars die streng zijn in de leer zullen de tekstverwerking te onduidelijk vinden. Onderaan in de prent, zoals visjes in de golven verborgen, lezen we: ‘Exl - L + P Rovegno’. De tekst is zo door de zee overspoeld dat de naam bijna niet meer leesbaar is. Dit ex libris, als eigendomsmerk in een boek gekleefd, toont de naam van de eigenaar nauwelijks.
Het astrologische teken van Paolo Rovegno is Sagittarius (boogschutter) en dat van zijn vrouw is leeuw. Een man vliegt als een Panamarenkofiguur over een door de golven omspoelde rots. Een erotisch aantrekkelijke vrouw vliegt met hem mee. Vanuit een lege, met dreigende tentakels gewapende schelp, richt boogschutter Rovegno zijn pijl op de ontvoerder. De vrouw staat, net als Lidia Rovegno, in het teken van de leeuw. (De leeuw, die zoals de boogschutter, de ontvoerder tracht te grijpen.) Het astrologische teken van de leeuw is een soort omgekeerde U, met aan de rechterpoot een krul en aan de linker een cirkel. De vrouw op de kleine rots staat in dit astrologische teken van de leeuw, dat hier gevormd wordt door een langgerekte, opgepeuzelde vis. Baramov heeft dit dubbelmotief iconografisch knap in een dynamische prent gevat.
| |
7
De Bulgaar Peter Velikov heeft hetzelfde astrologische dubbelthema voor Lidia en Paolo Rovegno als kleurenets uitgewerkt. De leeuw troont majestueus op de toren van zijn kasteel (dat ons doet denken aan Malpertuis uit Van den vos Reynaerde). Voor zijn poort wordt de leeuw bedreigd door een boogschutter, uitgebeeld als een centaur. De centaur is ook een astrologisch sterrenbeeld. Dit is niet alleen artistiek, maar ook iconografisch een boeiende en symbolisch rijke (misschien zelfs te volle) prent (afb. 7).
| |
| |
De prent baadt in de felle kleuren van een hoogstaande zon, die op de voorgrond een korte schaduw tekent van de centaur. De artiest refereert rechtstreeks aan de zon door linksboven de tekst ‘Solaris’ in het groen te verwerken. Het kasteel is gebouwd in een grote boomstam. De leeuw zit op het dak voor een achtergrond van groene bladeren. Vanuit dit gebladerte bedreigt een kwaadaardige slang de leeuw. Hij blijft echter rustig en oogt als een waardige, harmonische heerser. Waardigheid is volgens astrologen trouwens de lichaamstaal van de leeuw en van de personen die onder het teken van de leeuw zijn geboren. Velikov wil deze eigenschappen nog verder accentueren door de leeuw voor een driehoek te plaatsen: astrologisch is de driehoek het kenmerk van een harmonische levenshouding. Het is een fraaie prent, alleen de vele astrologische tekens en figuurtjes maken de prent iets te vol.
| |
8
Bij Ivan Miladinovič ziet de toeschouwer frontaal een prachtige leeuw waarvan de kop overheersend oplicht tegen de donkere voorgrond. Maar dé dominante blikvanger op deze mezzotintprent (afb. 8) is toch de boogschutter, die afgebeeld als centaur uit de donkere rand naar voren treedt.
Mezzotint of ‘zwarte kunst’ is een droge grafische techniek en is dus geen ets waar de tekening met een zuur in de koperplaat wordt gebeten. De plaat voor een mezzotintprent wordt met een wiegijzer ruw gemaakt zodat de plaat (als ze zonder verdere bewerking wordt afgedrukt) een volledig zwart gekorrelde afdruk zou geven. Dan worden met schaafijzer en schrapers zones weer glad gemaakt. De zwarte partijen kunnen ook nog met de burijn worden bijgewerkt. De ruwe delen van de plaat houden de inkt vast, de gepolijste delen niet. Men werkt van zwart naar wit. Zo is een mezzotintprent dan ook meer donker dan licht en is de naam ‘zwarte kunst’ terecht. Het uitzicht is fluweelachtig zoals bij de drogenaald (een effect dat bij een afdruk in een boek of tijdschrift vanzelfsprekend verloren gaat).
Een van de mooiste, zoniet dé mooiste reeks Reynaertprenten, is de suite Reynaertetsen van de Nederlander Allaert van Everdingen (1621-1675). Deze reeks van 57 prenten bevat enkele prachtige mezzotinten. Van Everdingen heeft in deze ‘zwarte kunst’-techniek onder andere de castratiescène afgebeeld.
De Joegoslavische kunstenaar Ivan Miladinovič uit Belgrado is geen onbekende voor de Reynaertliefhebbers. Miladinovič kreeg in de Internationale exlibriswedstrijd Reynaert de vos 1996 een eervolle vermelding en zijn fraaie Reynaertprent is te zien in de catalogus (p. 20).
Opnieuw is het een ex libris voor Paolo en Lidia Rovegno (zie hoger). Op deze prent eist boogschutter Rovegno duidelijk de hoofdrol op. De rangorde in de titel van de prent, Sagitarius & Lion, geeft dit mee aan. Verder spreekt deze fraaie prent voor zichzelf.
| |
De vredevolle leeuw
9
Ex libris is geen vrije grafiek. Ook gelegenheidsprenten zijn dit niet. De Vlaamse grafisch kunstenaar met Poolse roots Michel Wieczerniak (die ook enkele Reynaertex-libris maakte) verstuurde in 1986 een mooie prent als nieuwjaarswens (afb. 9). Wieczerniaks ets is bijbels geïnspireerd. Op de achterkant heeft de kunstenaar een citaat geplaatst:
| |
| |
Dan zullen de jonge leeuw en het mestvee tezamen zijn, en een kleine jongen zal ze hoeden...want de aarde zal vol zijn van de kennis des heren, ... (Jes. 11, 6-10).
Deze vredesboodschap is fraai in beeld gebracht. Bij het licht van de volle maan verbroedert de kleine veehoeder met de prachtige leeuw en de zich duidelijk veilig voelende koe. De vredesduif, symbolisch de vredesboodschapper van ‘de kennis des heren’, domineert de maanheldere hemel en geeft een extra dimensie aan dit rustgevende nachttafereel. De leeuw, op de voorgrond in het dal, is iets donkerder. Hij blijft toch, zo niet een zekere dreiging, dan toch macht uitstralen. Boven de horizon van de bergen komt het eerste licht van de dageraad. Daglicht dat langzaam de bleke glans van het maanlicht zal verdringen. Hopelijk maakt de vredesduif in het nog onbezoedelde licht van het nieuwe ochtendgloren ‘pays van allen dinghen’ (Van den vos Reynaerde, A 3469).
| |
De leeuw uit Van den vos Reynaerde
10
De bekende Vlaamse beeldend kunstenaar Remy Cornelissen (1913-1990) ontwierp voor zijn nieuwjaarswenskaart 1986 een fraaie Reynaertprent in litho en gemengde technieken. Cornelissen werd in 1913 in Turnhout geboren en ligt als befaamde beeldhouwer op het Schoonselhof te Antwerpen begraven tussen andere bekende Vlaamse beeldhouwers als Vic Gentils en Lode Eyckermans.
De nieuwjaarswens (afb. 10) is als vouwblad uitgevoerd. Op de linkerkant staat:
Josée en Remy / zenden u / Koning Nobel en zijn Vrouwe / Met wensen van geluk / Om in 86 op verder te bouwe. / Josée en Remy Cornelissen / Jacob Jacobsstraat 20 / 2018 Antwerpen.
Op de rechterkant van het vouwblad staat een fraaie kleurenlitho met ‘Koning Nobel en zijn Vrouwe’. Het is duidelijk het grafische werk van een beeldhouwer. De moderne beelden van Nobel de leeuw en de koningin zijn op een knappe manier in de prent geïntegreerd en dominant voor een donkere, smaakvol uitgewerkte achtergrond geplaatst. Cornelissen heeft in de jaren 1960 met het gebruik van een bijzondere lastechniek geëxperimenteerd. Hij laste chroomstalen staafjes zodanig aan elkaar dat ze uiteindelijk de door hem gewenste figuur vormden. Een techniek die een grote ambachtelijke vaardigheid en trefzekerheid vereiste en waarmee hij fraaie en originele resultaten bereikte. De beelden op de nieuwjaarsprent lijken voor de groene achtergrond van een beeldenpark geplaatst: ze zijn dynamisch, experimenteel en origineel. Cornelissen creëerde ook een mooi diepte-effect. Je kunt de beelden er zo uitplukken. Deze nauwelijks bekende prent is een aanwinst voor de Reynaerticonografie.
| |
11
De Russische graficus Anatoli Kalasjnikov is al vele jaren een bekende naam in de wereld van de ex-librisverzamelaars. Hij heeft vele kwaliteitsvolle ex libris gemaakt en zelfs vele prenten van topkwaliteit. Kalasjnikov is een gedegen vakman, een graficus die met meesterhand het houtblok te lijf gaat. In zijn beste werk weet hij zijn
| |
| |
afb. 1
| |
| |
afb. 2
| |
| |
afb. 3
| |
| |
afb. 4
| |
| |
afb. 5
| |
| |
afb. 6
| |
| |
afb. 7
| |
| |
afb. 8
| |
| |
afb. 9
| |
| |
afb. 10
| |
| |
afb. 11
| |
| |
afb. 12
| |
| |
afb. 13
| |
| |
afb. 14
| |
| |
afb. 15
| |
| |
burijn als een toverstaf te gebruiken om zijn prent de ‘magic touch’ mee te geven en er een dimensie meer in te leggen. Zo werden zijn beste ex libris meer dan alleen gebruiksprentjes. Hij kon ze optillen tot kunst.
Anatoli Kalasjnikov heeft voor de betreurde Herman Heyse (1937-1992, medestichter en redactielid van Tiecelijn) een houtgravure-ex-libris (afb. 11) gemaakt om als eigendomsmerk in zijn Reynaertboeken te plakken. De vader van Herman, Abdon Heyse, was vroeger ook ex-librisverzamelaar. Hermans zuster Hilde heeft de verzameling van haar vader overgenomen en verder uitgebreid. Zij wilde Herman een ex-libris bezorgen en dacht aan Kalasjnikov. Ze vroeg aan Luc van den Briele, redactiesecretaris van Graphia (nu Boekmerk), om Anatoli Kalasjnikov een Reynaert-ex-libris te laten maken. In Rusland is Reynaert bekend als ‘Reineke Lis’. Zo wist Kalasjnikov wat van hem werd verwacht. Het is een zeer bijzonder ex libris geworden. In een bruin-rosse afdruk is met toestemming van Herman dit ex libris opgenomen in de portfoliobijdrage van het Graphianummer 103, met als bijschrift: ‘De drukker heeft deze vos een wat rossige pels gegeven en deze listige kleur overschaduwt uiteraard de brullende koning Nobel’. Zo had Herman een Reynaert-exlibris van een belangrijke kunstenaar om in zijn Reynaertboeken te plakken. Helaas heeft hij de vreugde van zijn boeken liefdevol te rangschikken en de bruin-rosse vos erin aan te brengen niet lang meer mogen beleven. Hij overleed onverwacht op 55-jarige leeftijd op 17 februari 1992.
| |
12
De eveneens vroeg overleden Slowaakse graficus Karol Ondreička (1944-2003) zond drie fraaie ex libris naar de Internationale exlibriswedstrijd Reynaert de vos 1996. Een blad werd genomineerd. Dit ex libris (afb. 12) is uitgevoerd in de gecombineerde techniek van ets en droge naald.
Nadat door het onderdompelen in een zuurbad de afbeelding in de plaat is geëtst wordt de plaat verder bewerkt met een harde naald of kleine burijn, dat diepe V-vormige groeven maakt. De droge naald drukt het metaal aan weerszijden van de lijn omhoog en er ontstaan bramen waarin de inkt achterblijft om te kunnen afdrukken. Het gebruik van de droge naald geeft fluweelzachte lijnen.
Ondreička schetst in deze scène de sfeer na de oerschreeuw van koning Nobel. Er hangt een gelatenheid en berusting over Nobelland. De Slowaak Ondreička kende de Reynaert via de Reineke Fuchs van Goethe (1794). Dacht hij aan de laatste verzen van de Sechster Gesang.
Aber um Brauns und Isegrims willen und ihnen zu Ehren
Ließ, Der König den Hof zwölf Tage verlängern; er wollte
Öffentlich zeigen, wie ernst es ihm sei, die Herrn zu versöhnen.
De prent ademt een sfeer van ‘versöhnen’ (verzoenen). Het tafereel onder het tronende koningspaar is zelfs idyllisch. Daarnaast leunt Belijn gelaten tegen een versierde paal met naast zich de kop van Cuwaert als stille getuige van de gruweldaad. Reineke kijkt, met enigszins schuwe blik, vanuit de cirkelvormige naamgeving naar de gevolgen van zijn gruweldaad.
| |
13
Ook Nikolaj Batakov uit Kaliningrad, het vroegere Pruisische Koningsbergen (de stad aan de Oostzee die vooral bekend is als de geboorteplaats van de Duitse filo- | |
| |
soof Immanuel Kant), stuurde drie fraaie prenten naar de Internationale exlibriswedstrijd Reynaert de vos 1996. Een van deze ex libris kreeg een nominatie (catalogus p. 17). We bespreken een van de twee niet-genomineerde inzendingen (afb. 13, ets, verkleind afgedrukt).
Koning Nobel ademt op sommige Reynaerttaferelen een suprème onverschilligheid. Maar op deze prent luistert hij, aan de rand van het water gezeten, toch met een zekere bewogenheid naar de klachten van Isegrim. De houding van Hersinde en de jonge wolfjes wijst, al dan niet gespeeld, op het grote onrecht dat hen door Reynaert is aangedaan. De leeuw zit op een primitieve troon. Enkel een fraai tapijt geeft nog enige standing.
Dit etstechnische hoogstandje is een grafische spielerei. Een graficus etst en graveert in spiegelbeeld. Hier geeft de kunstenaar een hint en etst een spiegelbeeld van de scène in het water.
| |
14
Voor de Reynaerticonografie was de Internationale exlibriswedstrijd Reynaert de vos 1996 een verrijking zonder weerga: 428 kunstenaars namen aan de wedstrijd deel met 764 ingezonden ex libris, waarvan ruim 150 van grote kwaliteit en vele andere iconografisch erg boeiend. (In 1996 werd het woord ‘exlibris’ nog zonder koppelteken geschreven met als gevolg een artistiek mooier woordbeeld. Nu schrijven we twee woorden, met spatie ertussen, tenzij in samenstellingen.)
Grote kwaliteit was te vinden in de inzending van Konstantin Kalinovitsj uit de Oekraïne. Zijn drie ingezonden prenten werden alle genomineerd. Uiteraard bespreken we hier de prent met de leeuw. Het ex libris (afb. 14) is uitgevoerd als aquatintets. Bij een aquatint wordt de etsplaat bestoven met harskorrels en vervolgens verwarmd. De korrels smelten aan het metaal vast en vormen zo een afdeklaag vol kleine gaatjes. Het etsen gaat verder zoals bij een gewone lijnets.
Kalinovitsj brengt Reynaert geboeid voor koning Nobel, waar Tibeert zijn aanklachten voorlegt. De prent is gemaakt met twee platen. Onder de grotere afdruk is een klein etsje in een ander kleur afgedrukt, waarop we Reynaerts staart zien. Rond de vossenstaart zit een nog niet aangesnoerd strop. Het kan nog alle kanten uit.
| |
15
De Vlaamse graficus Hedwig Pauwels, winnaar van de Prijs van de stad Sint-Niklaas tijdens de Internationale exlibriswedstrijd Reynaert de vos 1996 (catalogus, p. 10), ontwierp later nog een origineel Reynaert-ex-libris (afb. 15). Het plaatje sluit thematisch nauw aan bij het reeds besproken ex libris van Karol Ondreička (afb. 12), maar het ademt een totaal andere sfeer en is veeleer grimmig. De kleurenets van Pauwels heeft een grijze en een groene kant. In het grijze luik figureren Nobel en de koningin. Nobel oogt verslagen en heft als een capitulerende koning zijn rechterpoot boven zijn hoofd. De koningin leunt angstig en geschrokken tegen hem aan. De groene kant onthult de oorzaak van Nobels wanhoop. Boven de gebogen kop van Belijn toont Botsaert de kop van Cuwaert. Pauwels heeft Cuwaert speels getransformeerd tot een rondborstige vrouwtjeshaas. Hoe sluw Reynaert ook is, hij heeft de malste stukjes uit het oog verloren. Of heeft het hem zo geprikkeld dat hij Hermeline vlug in de vossenbedstee lokte.
| |
| |
| |
Ter afronding
Opvallend is dat de leeuw in het ex libris het meest verschijnt als astrologische figuur. Dit is niet verwonderlijk omdat vele opdrachtgevers in hun boekmerk iets willen uitbeelden of een hint verstoppen die naar henzelf verwijst. Dit lijkt beperkend. Toch is dit maar een schijnbare begrenzing van de kunstenaarsfantasieën. De artiest heeft een zee van mogelijkheden om de opdrachtgever symbolisch in het astrologische teken van de leeuw te plaatsen. Ook de opdrachtgever kan creatief zijn. Lidia en Paolo Rovegno hebben die relatieve beperking knap opgevangen door de kunstenaars een astrologisch dubbelmotief te laten uitbeelden.
In verhouding tot de leeuw in de bekende Reynaertillustratiecycli (Quellijn en Jegher, Van Everdingen, Kaulbach enzovoort) zijn er relatief weinig Reynaert-exlibris waarin de leeuw dominant figureert. De leeuw is in het ex libris vaak de wijze rechter die naar de klachten van zijn onderdanen luistert. Hij is daardoor meer toeschouwer dan speler. Ook hier speelt wellicht de opdrachtgever zijn rol. Wie associeert zich graag met de door Reynaert zo om de tuin geleide koning der dieren?
| |
Geraadpleegde literatuur
| Hajo Banzhaf & Anna Haebler, Het astrologisch ABC, Amsterdam, 1995. |
| Willy Feliers en Rik van Daele, Reynaert de vos in prent en exlibris, Sint Niklaas, 1996. |
| Teresa Moorey, De psychologische kracht van de leeuw, Aartselaar, 1998. |
| Simon Vestdijk, Astrologie en wetenschap, Amsterdam, 1949. |
Met dank aan Luc van den Briele. |
|
Auteursrechtelijk beschermd