Tiecelijn. Jaargang 17

[p. 49]

recensie

◼ Paul Wackers
De oudste branches van de Roman de Renart

R. Anthony Lodge en Kenneth Varty (eds), The earliest branches of the Roman de Renart. Synthema 1. Leuven etc., Peeters, 2001. ISBN 90-429-0933-1.

Deze editie van de waarschijnlijk oudste gedeelten van de Roman de Renart is in eerste instantie bedoeld voor studenten. Toch is het boek ook interessant voor wetenschappers en voor niet professioneel geïnteresseerden in de Europese Reynaerttraditie. Ik zal proberen aan te geven wat deze verschillende groepen aan het boek kunnen hebben, maar eerst volgt hier een karakterisering van de inhoud.

De Roman de Renart is aantoonbaar een invloedrijke en populaire tekst geweest in het middeleeuws Frans, maar hij is erg lang en vertoont heel weinig eenheid. (De lezers van Tiecelijn kunnen dat goed vaststellen aan de reeks vertalingen van Paul van Keymeulen van delen uit de Roman de Renart die nu al een tijd verschijnt.) Voor een eerste kennismaking is het daarom verstandig een selectie te maken en die goed toegelicht aan te bieden. Lodge en Varty hebben er voor gekozen om een zestal (korte) verhalen uit de Roman de Renart uit te geven op basis van handschrift M. Van die zes verhalen heeft Lucien Foulet in de negentiende eeuw betoogd dat ze een samenhangend geheel vormen, dat de kern vormt waaruit de rest van de Roman de Renart is voortgekomen. De handschriften van de Roman de Renart kunnen in drie groepen verdeeld worden. Handschrift M (dat in Turijn bewaard wordt) behoort tot de slechtst bestudeerde groep en is nooit eerder uitgegeven. De keus voor de teksten die een sleutelrol spelen in de theorie van Foulet in een nog nooit eerder uitgegeven handschrift bepaalt de verdere opbouw van de editie van Varty en Lodge.

Het boek begint met een kort overzicht van de Europese Reynaerttraditie en beschrijft dan de traditionele opvattingen (die vrijwel geheel gebaseerd zijn op de ideeën van Foulet) over het ontstaan van de onderdelen van de Roman de Renart. Op basis daarvan wordt duidelijk gemaakt dat de Roman de Renart eigenlijk helemaal geen tekst is in de moderne zin van het woord. Het is een verzameling komische dierenverhalen geschreven in een periode van zo'n 80 jaar door meer dan twintig auteurs in een vrij ruim gebied, grotendeels rondom Parijs. Bovendien is deze verzameling in steeds wisselende vormen in de handschriften terecht gekomen. Vanuit modern perspectief is het dus eigenlijk voor de hand liggender de Roman de Renart als een genre te behandelen dan als een samenhangende tekst. Dat na dit betoog de handschriften aan de orde komen met hun indeling in drie groepen en hun gevarieerde inhoud spreekt haast vanzelf.

Daarna worden de zes geselecteerde verhalen besproken als potentiële eenheid (in het onderzoek meestal ‘branche II-Va’ genoemd). Foulet verzette zich tegen de in zijn tijd heersende opvatting dat de Roman de Renart simpele volksliteratuur was die na een lange orale overlevering tegen het eind van de twaalfde eeuw eindelijk werd opgeschreven. Volgens hem is in de Roman de Renart allerlei intellectuele kennis zichtbaar en kan men bij deze collectie spreken van middeleeuwse kunstwerken. Maar vanuit de negentiende-eeuwse kunstopvattingen horen bij echte kunstwerken literaire bronnen, een specifieke auteur en een duidelijke, fraaie com-

[p. 50]

positie. Voor Foulet was de Latijnse Ysengrimus de bron voor de Roman de Renart en via een erudiete reeks argumenten betoogde hij dat de Roman de Renart begonnen is door het werk van Pierre de Saint-Cloud, die rond 1177 een goed gecomponeerd verhaal schreef over de strijd tussen Renart en Ysengrin vanwege de seksuele relatie van de eerste met Hersent, de vrouw van de tweede. Dit verhaal werd de kern van de latere Roman de Renart. Helaas echter raakte het in de handschriftelijke overlevering verbrokkeld. Lodge en Varty bespreken de belangrijkste argumenten van Foulet en laten zien dat die geen van alle dwingend zijn. Ze bespreken ook de (soms grote) verschillen tussen de delen van wat Foulet als een eenheid beschouwde. Op basis hiervan concluderen ze dat Foulets opvattingen erg gekleurd zijn door zijn eigen tijd en dat het beter is de Roman de Renart te zien als een product van een literaire cultuur waarin orale creatie en schriftelijke compositie elkaar beïnvloeden en samen leiden tot een overlevering die trekken van beide vertoont; een cultuur bovendien waarin auteurs minder belangrijk zijn dan de opvattingen, de literaire kennis en de smaak van het publiek dat deze verhalen recipieerde. In dit opzicht sluiten zij aan bij de meeste moderne pogingen om de eigenheid van de middeleeuwse literaire cultuur te beschrijven.

Vervolgens worden per verhaal een aantal verwante teksten besproken (soms de waarschijnlijke bron, meestal een verwante versie). Op deze manier krijgt de eigenheid van de uitgegeven verhalen reliëf en ontstaat een beeld van een hoofdtrek van de middeleeuwse literaire cultuur, namelijk dat bekende verhalen steeds opnieuw met variaties verteld werden, waarbij het plezier voor het publiek juist lag in die vermenging van bekend en onverwacht.

Daarna wordt de taal van de teksten besproken. Daarbij wordt aandacht besteed aan spelling en morfologie, aan een aantal syntactische eigenaardigheden die te maken hebben met de rijmdwang waaraan de auteur(s) onderworpen zijn, en tenslotte aan de taal van één personage, de kameel Musart, een afgezant van de paus uit Lombardije die spreekt in een merkwaardige, komisch bedoelde mix van Frans, Latijn en Italiaans. De inleiding wordt afgesloten met een ruime, beredeneerde bibliografie.

De teksteditie geeft (zoals al aangegeven) de teksten in de volgorde van Foulet, niet in die van het handschrift. De tekst is voorzien van drie nummeringen: een eigen regeltelling voor deze composiettekst en de corresponderende regelnummers van verzen in de belangrijkste edities van handschriften uit de twee andere groepen Roman de Renart-handschriften. Bovendien worden de variante lezingen gegeven van de twee andere handschriften uit de groep waartoe M behoort.

De editie wordt afgesloten door verklarende toelichtingen bij details uit de tekst, een namenlijst en een woordenlijst met de betekenis van alle voorkomende Oudfranse woorden. Beide lijsten bevatten regelverwijzingen zodat de gebruiker zowel van de tekst naar de lijsten kan gaan als omgekeerd.

Wat hebben potentiële gebruikers nu aan dit boek? Voor het universitaire onderwijs lijkt het mij buitengewoon nuttig. Het biedt namelijk een representatief deel van een belangrijke tekst voorzien van een zodanige toelichting dat het boek voor verschillende doelen gebruikt kan worden. De taalvaardigheid op het terrein van het Oudfrans kan worden vergroot, maar een literaire invalshoek is eveneens mogelijk. Bij dat laatste kan zowel de nadruk gelegd worden op de geschiedenis van het vak (de opvattingen van Foulet tegenover die van Lodge en Varty), als op de eigen aard van de middeleeuwse literaire cultuur. Er zijn immers vele mogelijkheden om aan de hand van dit boek in te gaan op de wijze waarop middeleeuwse teksten varië-

[p. 51]

ren op bekend materiaal, naar elkaar verwijzen en sporen vertonen van zowel mondelinge overlevering als van een intellectuele, schriftelijke achtergrond.

Voor wetenschappers zijn met name twee aspecten interessant aan dit boek. Zij krijgen een deeleditie van een tot nu toe niet ontsloten handschrift en zij krijgen een ideaal instrument in handen om de theorie van Foulet nader onder de loep te nemen. Tot nu toe immers moesten zij de veronderstelde eenheid II-Va zelf bij elkaar lezen. Nu is dat werk voor hen gedaan.

Het belang voor de Reynaertliefhebber ligt in het verlengde van dat voor studenten. Wat er nieuw is aan het boek, is met name van betekenis voor wetenschappers. Een liefhebber zal immers niet gauw afdalen tot het bestuderen van detailverschillen tussen handschriften. Iemand die het onderzoek heeft bijgehouden, zal ook niet echt iets nieuws aantreffen. Maar iemand die zich voor het eerst een beeld wil vormen van de manier waarop de Roman de Renart onderzocht is vanaf de negentiende eeuw tot op de dag van vandaag, krijgt dat in dit boek op een buitengewoon toegankelijke wijze aangeboden. Wie van daaruit verder wil, heeft aan de bibliografie een uitstekende gids. En wie geïnteresseerd is in verwante versies van dezelfde verhalen doet er eveneens goed aan dit boek een keer op te slaan. Er zijn wel meer studies die ingaan op de overeenkomsten en verschillen tussen anekdotes uit de Roman de Renart en verwante versies daarvan in andere teksten, maar ik ken geen ander boek waarin die versies ook staan afgedrukt of worden samengevat. Lezen van dit boek bespaart dus een heleboel zoekwerk in bibliotheken. En tenslotte zou ik dit boek willen aanbevelen aan iedereen die een poging zou willen doen om althans iets te proeven van de Roman de Renart in het origineel. Door de inleiding, de toelichtingen en de woordenlijst wordt de tekst op een heel toegankelijke manier ontsloten en hoewel ik denk dat zonder professionele steun niet alles helder zal worden, zal een toegewijde lezer een heel eind komen. En die toewijding zal beloond worden. Het gaat namelijk om heel leuke verhalen en Lodge en Varty laten dat goed zien. Persoonlijk heb ik echt genoten van hun toelichtingen bij de toespraak van Musart, de kameel. Ik kende die al wel en wist dat er onder het schijnbare gebrabbel heel duidelijke opvattingen over huwelijk en rechtspraak verscholen zaten, maar ik heb nu pas geleerd hoeveel woordgrapjes er in die speech zitten. Een verrijkende ervaring.

Kortom, Lodge en Varty hebben een editie vervaardigd waar ongetwijfeld vele studenten van zullen profiteren en die om zijn mogelijke belang voor Reynaertliefhebbers een wat uitgebreidere signalering in Tiecelijn zeker verdiend heeft.

Paul Wackers