Tiecelijn. Jaargang 16

[p. *1]

Reynaertschoolplaat van Käthe Olshausen-Schönberger, bijlage bij Tiecelijn, 16 (2003), p. 27, afbeelding 1.

[p. 27]

grafiek

■ Willy Feliers
Een Reynaertschoolplaat van Käthe Olshausen-Schönberger

Velen hebben een nostalgische herinnering aan de schoolplaten aan de muur van het klaslokaal. Al was het maar, voor wie schoolmoe was, als medium om weg te dromen tijdens de saaie lesmomenten. In België bijvoorbeeld bij de krijgshaftige scènes uit de vaderlandse geschiedenis of de faunaplaten met exotische dieren uit Afrika van Edmond van Offel. In Nederland zijn de fraaie platen over de vaderlandse geschiedenis en veel bijbelplaten van de befaamde J.H. Isings voor altijd op het netvlies van velen gebrand. Voor er dia's waren, werden deze prenten gebruikt als aanschouwelijk onderdeel van het onderwijs, als uitgangspunt voor een les, een reeks lessen of een project. Sommige onderwijzers konden boeiende en leerzame verhalen bij een dergelijke schoolplaat vertellen.

Voor mij staat zo'n prachtige schoolplaat over Reineke Fuchs van de Duitse beeldende kunstenares Käthe Olshausen-Schönberger (1881-1967). Ik weet niet of er in Vlaanderen en Nederland Reynaertschoolplaten bestaan; in Duitsland dus wel. Het genoemde exemplaar is een fraaie kleurendrukprent met als opschrift en tekst: Wachsmuth. Fabeltiere Nr. 3. Reineke Fuchs (54 cm hoogte × 73 cm breedte, afb. 1, zie apart inlegblad); een uitgave van Wachsmuth - Kunstblätter (Schulbilder Verlag, Leipzig, zonder jaartal).

De plaat toont ons een totaalbeeld van de galgscène, met de hoofdrolspelers en de figuranten. De Duitse Reynaertbewerker Goethe omschreef de scène als volgt:

Hinter ihnen strömte die Menge der Armen und Reichen,
Alle wünschten Reinekens Tod und wollten ihn sehen.
(Reineke Fuchs, Vierter Gesang, 142-143)

De wolf dirigeert en beveelt:

Hinze klettert und soll uns den Strick da oben befesten;
Haltet ihn und stehet mir bei, ich rücke die Leiter,
Wenig Minuten, so soll's um diesen Schelmen gethan seyn!’
Braun versetzte: ‘Stellt nur die Leiter, ich will ihn schon halten.’
(idem, 153-156).

Dominant op de plaat, naast de eigenlijke galgscène als blikvanger, zijn het koningspaar rechts, Braun de beer links onder de boom en Isegrim de wolf aan de ladder. Braun zit onder de boomstronk, die als galg functioneert, triomfantelijk te brullen. Reineke staat op de ladder. Zijn achterste steunt op de zevende sport. Hij kijkt rustig en ogenschijnlijk zonder vrees naar het koningspaar. Hij straalt onschuld uit. Hinze heeft de strop in de handen en luistert aandachtig naar de laatste brulbevelen van Braun. Nog triomfantelijker dan Braun is Isegrim de wolf. Woest kijkt hij achterom. Het zwaard in zijn gordel en de ‘sjerp’ over zijn schouder geven hem een soort leidersstatus. Hard en meedogenloos heeft de kunstenares hem voor de ladder

[p. 28]

Afb. 2

gepoot. De totaalscène is een incarnatie van woestheid. Ook het koningspaar straalt een gruwelijke woede uit.

Graag neem ik enkele fragmenten uit de plaat en bespreek ze afzonderlijk. Veelal zal woede de dominante expressie zijn.

Braun (afb. 2) zit log met buikband en zware decoratie te gesticuleren. Hij moedigt Hinze de kater (de tegenhanger van Tibeert) aan om de strop rond Reinekes hals te gooien. In zijn buikband zit een dolk. De afrekening met Reineke mag niet mislopen. Hij kan, als de strop niet aantrekt, de doodsteek toebrengen.

In het oog springend is het grote contrast tussen de lichaamsexpressie van Reineke (afb. 3) en de andere dieren. De vos oogt rustig, zit zelfs neer, pootjes naar beneden. Hij is het enige belangrijke dier op de plaat dat geen houding van agressiviteit uitstraalt. De lichaamstaal van de vos is even listig als zijn radde tong.

De prenten van de Duitse Monumental-kunstenaar Wilhelm von Kaulbach (1805-1874) waren de belangrijkste inspiratiebron voor vele latere Reineke Fuchs-illustraties. Heeft ook Käthe Olshausen-Schönberger haar inspiratie gevonden bij Kaulbach? Het galgsegment op haar plaat is, met een lichte variatie, het spiegelbeeld van Kaulbachs galgscène. Haar meest directe bron was vermoedelijk toch

[p. 29]

Afb. 3

Heinrich Leutemann (1824-1905), een epigoon van Kaulbach. Het galgfragment zoals uitgebeeld (afb. 4) bij Leutemann (ook een spiegelbeeld van Kaulbach) staat dichter bij de afbeelding op de schoolplaat van Käthe Olshausen-Schönberger.

De compositorische plaatsing en de totale lichaamsexpressie van de wolf is bij Olshausen-Schönberger anders dan bij haar voorbeeld(en) en zeer sterk. De wolf staat midden in de prent prachtig neergezet als blikvanger. In de tekst is Isegrim ook de regisseur van de terechtstelling. Zoals in de verzen geeft de kunstenares Isegrim een belangrijke rol, daar waar Leutemann hem enkel laat meepraten en Kaulbach hem zelfs afzijdig houdt.

Ik neem voorts een close-up van de koppen van het koningspaar (afb. 5). Zelden zo 'n sterke expressie van agressie en woede gezien als op de tronies van de koning en de koningin.

De luipaard naast de koningstroon (afb. 6), met zwaard, gordel en bloeddorstige

[p. 30]

Afb. 4

Afb. 5

[p. 31]

Afb. 6

Afb. 7

[p. 32]

Afb. 8

kop is het sluitstuk van de woede-evocatie op het rechtse deel van de plaat.

Keren we terug naar de galg. Onderaan de ladder staat Isegrim (afb. 7). Er is een sterke tegenstelling met de losse, gelaten houding van de vos bovenaan. Isegrim staat gespannen, klaar voor de aanval. Hij is ook het zwaarst bewapend met een groot zwaard. Henning (Cantecleer) staat ook in aanvalshouding, maar Lampe de haas daarentegen blijft de bange haas, hij draait zijn kop weg van de galg en laat zijn pootjes hangen.

Belyn de ram (afb. 8) probeert, toch met een zielige blik, aan het tafereel een officieel tintje te geven. Achter Belyn zitten de kleine kwetsbare dieren, zoals enkele ganzen, een wit konijn en een witte hermelijn: de witte onschuld.

Helemaal in een hoekje, in de schaduw van de luipaard, zit een gekwetste, bange das.

Beeldende kunstenares Käthe Olshausen-Schönberger heeft een belangrijke episode uit de Reineke Fuchs knap in een compositie gevangen.

[p. 33]

Fabeln van G.E. Lessing

Käthe Olshausen-Schönberger heeft ook een uitgave van de Fabeln van Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) geïllustreerd. Op de tekeningen vinden we ook de vos terug. In deze bundel met 103 prozafabels van G.E. Lessing vinden we de vos terug in zeven fabels, waarvan er drie geïllustreerd zijn. Ik neem de illustratie bij Der Affe und der Fuchs als eerste voorbeeld. Het is een korte fabel. De tekening (afb. 9) neemt zelfs meer ruimte in beslag dan de fabel. De tekst luidt als volgt:

Der Affe und der Fuchs
Nenne mir ein so geschicktes Tier, dem ich nicht
nachahmen könnte! So prahlte der Affe gegen den
Fuchs. Der Fuchs aber erwiderte: Und du, nenne
mir ein so geringschätziges Tier, dem es einfallen
könnte, dir nachzuahmen.
Schriftsteller meiner Nation! - Muß
ich mich noch deutlicher erklären? (p. 19)

De twee andere tekeningen zijn illustraties bij Der Fuchs und die Larve (masker) en Der Rabe und der Fuchs (afb. 10). In verhouding tot de andere fabels is Der Rabe und der Fuchs een relatief langere fabel. We kunnen de fabel als volgt parafraseren:

Een raaf droeg in zijn klauwen een stuk giftig vlees, dat de boze tuinman in zijn tuin had gelegd om de kat van zijn buurman te verdelgen. Hij wou het stuk vlees op een oude eik verorberen, toen

Afb. 9

[p. 34]

Afb. 10

een toekijkende vos hem toeriep: ‘Wees gezegend, Jupitervogel.’
‘Voor wie zie je mij aan,’ vroeg de raaf?
‘Ben je niet de stoere arend die dagelijks als rechterhand van Zeus op deze eik nederdaalt om mij, arme sukkel, te voeden? Waarom doe je je anders voor? Zie ik niet in je klauwen de voedselgift die uw God aan mij wil zenden?’
De raaf was verheugd dat de vos hem voor een adelaar hield en dacht dat hij de vos niet uit zijn dwaling moest bevrijden. Grootmoedig en dom liet hij zijn buit vallen en trots vloog hij weg.
De vos ving het vlees lachend op en verslond het met boosaardige vreugde. Maar snel veranderde de vreugde in pijn, het gif begon te werken en de vos kwam ellendig om.
‘Mogen jullie dezelfde gevolgen ondervinden van zo'n verworven gift, vermaledijde vleiers!’

Käthe Olshausen-Schönberger, een autodidactische beeldende kunstenares die veelal dieren creëerde in tekeningen, pastels en illustraties, was tevens auteur. Onder het pseudoniem Katharina von Dombrowski schreef ze onder meer Im Spiegel der Tierwelt: Studien, een boek dat ze zelf illustreerde met karikaturale, als mensen geklede en handelende dieren. Ze maakte vele studiereizen naar het buitenland en wist zo een hoog technisch en artistiek niveau te bereiken. De in Duitsland vooral als ‘Tiermalerin’ bekende Käthe Olshausen-Schönberger heeft bij de dieren duidelijk een voorkeur voor de vos. Bij de 103 Fabeln van Lessing maakte ze vijftien tekeningen waarvan drie met een vos. Ook het omslag is geïllustreerd met een fraaie tekening in sepia waarop de vos met een naakte muze danst. (afb. 11)

[p. 35]

Afb. 11

Geraadpleegde literatuur

K. von Dombrowski, Im Spiegel der Tierwelt: Studien, München, Braun & Schneider, (ca 1910).

G.E. Lessing, Fabeln. Mit Illustrationen nach Original-Handzeichnungen von Käthe Olshausen-Schönberger, Berlijn, (z.j.).

J.W. von Goethe, Reineke Fuchs, Wiesbaden, Ebeling Verlag, 1976.

Met dank aan Peter Everaers (Antiquariaat Secundus, Terhole) voor het verstrekken van de Reineke Fuchs-plaat, een editie van de Fabeln en bijkomende documentatie en notities. Tevens is er gebruik gemaakt van aantekeningen van Wim Gielen.