Tiecelijn. Jaargang 15

[p. 202]

artikel

■ Hans Rijns
Isegrim in de kathedraal van Freiburg im Breisgau, Duitsland

In de Nikolauskapel in de aartsbisschoppelijke kathedraal van Freiburg im Breisgau (Baden-Württemberg) treft men laatromaanse reliëfs aan uit het begin van de dertiende eeuw. Uitgebeeld worden een strijd tussen een man en een griffioen en een gevecht van twee centauren, de zalving van David door Samuël (I Samuël 16:1-13), een opzienbarende luchtreis van Alexander de Grote en ‘de wolvenschool’. De twee eerste reliëfs beelden bekende verhalen uit de mythologie en het Oude Testament uit. Het reliëf van Alexander de Grote is een afbeelding van een moralistisch verhaal over een vergeefse verovering van de hemel door Alexander. Na de onderwerping van de toenmalige bekende wereld wil Alexander de hemel veroveren. In een rieten mand wordt hij door twee griffioenen naar boven vervoerd. Hij houdt de griffioenen twee dode hazen op een stok voor. Als hij terug wil naar de aarde geeft hij de griffioenen de hazen te eten. Nadat zij de hazen hebben opgevreten hebben zij hun doel bereikt en laten de gondel los. Alexander valt dood ter aarde. De moraal van dit verhaal is dat de mens deemoedig moet zijn: hoogmoed komt voor de val!

In de afbeelding van de fabel van de wolf die naar school gaat, is ook een moralisatie uitgebeeld. De fabel wordt uitgebeeld in twee fases. Bij de eerste groep zien we dat de wolf meer belangstelling heeft voor het schaap dat achter hem in de klas zit dan voor de monnik die voor de klas staat. Bij de tweede afbeelding heeft de wolf het schaap besprongen en gromt hij naar de monnik die hem wil belemmeren het schaap te verslinden. Het fries wordt voltooid met een afbeelding van een leeuw waarop een persoon zit die de leeuw bij zijn bek vasthoudt. Een kop van een ram kijkt belangstellend toe. Boven het reliëf staan de letters ABC.

Het betreft hier een in Duitsland bekende fabel. De wolf Isenbart en zijn vrouw Herrat sturen vanwege hun zielenheil hun zoon Isegrim naar een kloosterschool om hem tot geestelijke op te leiden. In de klas interesseert Isegrim zich echter meer voor een schaap dan voor het alfabet. Een verwijzing naar Mattheus 7:15: ‘Wacht u voor valse profeten, die in schapenvacht tot u komen, maar van binnen zijn zij roofgierige wolven’. De moraal van deze afbeelding is dat men zich niet moet overgeven aan zijn hartstochten. Over de persoon op de leeuw bestaat veel onduidelijkheid. Het kan David zijn die vecht met een leeuw om zijn schapen te behoeden

[p. 203]

(I Samuël 17:34-37). De kop van een ram ondersteunt deze interpretatie. Ook Samson, herkenbaar aan de lange haren, die een jonge leeuw uiteenscheurt die hem aanviel (Rechters 14:5-9), komt in aanmerking. Een dergelijke afbeelding van Samson treft men ook aan op een koorbank in de kloosterkerk in Maulbron (Baden-Württemberg) en op een Delftsblauwe tegel (eind zeventiende eeuw). Tijdens een rondleiding in de kathedraal in april 2001 werd mij verteld dat de man op de leeuw Daniël in de leeuwenkuil voorstelt (Daniël 6:1-29). Wie het ook is, de betekenis van de derde groep wordt uitgelegd als de strijd van de mens tegen zijn zondige verlangens.

Naast deze uitleg werd tijdens de excursie ook gespeculeerd over kritiek van de reguliere geestelijkheid op de wereldlijke geestelijkheid. Tegelijk met de aanvang van de bouw van de kathedraal aan het begin van dertiende eeuw vestigden zich ook de grote bedelorden in Freiburg. De reguliere geestelijkheid (geestelijken die lid zijn van een kloosterorde en leven volgens een regel) vergeleek de seculiere geestelijkheid (de wereldheren) graag met wolven. De wolf stond in de Middeleeuwen bekend om zijn niet te stillen vraatzucht. Dit komt overeen met het beeld van Isegrim in de Reynaert. Geregeld wordt over de niet te verzadigen wolf verhaald. Het relaas van Grimbeert de das over de viskar, waarbij Isegrim Reynaert alleen de visgraten laat, is hier een voorbeeld van. In hetzelfde pleidooi van Grimbeert ten gunste van Reynaert wordt de immer hongerende wolf weer als een egoïstische veelvraat afgeschilderd. Isegrim gunt Reynaert alleen het touw waaraan het spek hing dat de wolf en de vos samen gestolen hadden (v. 205-255).

Wereldheren legden geen belofte van armoede af. De rijkdom van de Kerk was in die dagen ongekend en een doorn in het oog van de reguliere geestelijken. Ook in de Reynaert treffen wij verwijzingen aan naar de rijkdom van de seculiere geestelijkheid. De schuur van de pastoor bijvoorbeeld, waarin Tibeert jammerlijk vast komt te zitten in de strik die voor de vos was gezet, zit vol met vette muizen (v. 1117-1130). Een ander voorbeeld is het verhaal dat Reynaert opbiecht aan Grimbeert over de rijke voorraadschuur van de paap van Bloys. De wolf pikt bij de paap een vet stuk spek uit zijn schuur weg. Met een vette kapoen, gestolen van de paap, lokt Reynaert de paap naar Isegrim die met zijn volle buik vast zit in de schuur (v. 1508-1607).

De moraal van de wolvenschool, zo werd mij uitgelegd, is dat men wolven (de wereldheren) moeilijk iets geestelijks kan bijbrengen. De wereldheren besteden liever hun tijd aan vergaren van aardse zaken dan dat zij zich bezig houden met hun geestelijk heil. Het zou interessant zijn, als dit al niet gedaan is, om de betekenis van deze reliëfs verder uit te zoeken. De friezen, het gevecht met de griffioen en de strijd tussen de centauren, de zalving van de priesterkoning David, de val van Alexander de Grote, de wolvenschool en David of Samson in gevecht met een leeuw (of Daniël in de leeuwenkuil) worden geïnterpreteerd als de uitbeelding van de heilsgeschiedenis. Zou in deze friezen ook kritiek verborgen zitten op de Kerk? Voer voor historici.

Bronnen

R. Mayer, W. Sauer & P. Kalchthaler, Freiburg im Breisgau, Heidelberg, 1988.

Internet: Nikolauskapelle//Das Freiburger Münster of Freiburger Münster.

De verzen verwijzen naar Reynaert in tweevoud. Deel 1 Van den vos Reynaerde. Bezorgd door André Bouwman en Bart Besamusca, Amsterdam, Prometheus, 2002.