Tiecelijn. Jaargang 13

[p. 88]

verslag

Reynaertsuite met een dubieus libretto

Op 19 oktober 1999 ging in een organisatie van de Concertvereniging Conservatorium Antwerpen vzw in de Blauwe Zaal van deSingel te Antwerpen de creatie Reinaert de Vos van de Wase componist Jan van Landeghem (Temse, 1954) in première. Van Landeghem is docent schriftuur en compositie aan het Koninklijk Conservatorium Brussel en tevens directeur van de Gemeentelijke Muziekacademie van Bornem. Hij kreeg zijn opleiding in de conservatoria van Brussel en Maastricht. Doceren en concerteren deed hij onder andere aan de Georgia State University en de Jagellonische Universiteit van Krakau. Hij concerteerde als organist en dirigeerde in binnen- en buitenland en nam diverse cd's op (zowel solo als kamermuziek). In zijn omvangrijk oeuvre van composities is de rode draad de term ‘gesynthetiseerde polystilistiek’, dit betekent dat elke stijlperiode de basis kan vormen voor een nieuwe compositie. Dit leidt tot de mogelijkheid dat oude stijlelementen gecombineerd kunnen worden met hedendaagse muzikale technieken zonder dat de stijleenheid van het nieuwe werk uit het oog verloren wordt. De componist zorgde ervoor dat in zijn moderne compositie ieder personage correspondeert met een instrument: Bruun de beer met de contrafagot, Isegrim de wolf met de fagot, Cobbaert de hond met de basklarinet, Canteclaer de haan met de klarinet, Grimbeert de das met de althobo, Cuwaert met de hobo, Tibeert met de fluit. De piccolo roept enkele vogeltjes op, terwijl het slagwerk het geheel ondersteuning geeft. De hoorns zetten de twee grote antagonisten Reinaert (gestopte hoorn) en Nobel (open hoorn) tegenover elkaar. Het procédé is niet nieuw (daarvoor is de Reynaerttekst al te veel keren op muziek gezet), maar werkt nog steeds. Wij vermoeden dat de muziek het libretto voorafging.

Daarom op deze plaats een korte vertelling van het verhaal. Na de introductie hoort het publiek enkele achtervolgingsscènes (wellicht over al het kattenkwaad dat de vos reeds uithaalde) en het eerste deel dat eindigt met de eerste gevangenneming van de vos en zijn eerste proces (1. Gemebondo - Allegro moderato - Giocoso). Deel twee (Adagio - Gagliard - Estampie Royale) handelt over de vrijspraak van Reynaert en diens boetedoening, gevolgd door enkele dansscènes. Deel drie gaat over het tweede proces dat uitloopt op het gevecht tussen vos en wolf. Het deel eindigt met de overwinning van de vos, waarop een fantasierijke overwinningsdans volgt (Furioso moto - Saltarello). De hoofdstructuur werd ontleend aan de tweede Reynaert of Reynaerts historie.

De suite werd op uitstekende wijze uitgevoerd door I solisti del vento, een blazersensemble dat in 1987 in de schoot van het Nieuw Belgisch Kamerorkest werd opgericht door Jan Caeyers, eerst onder de naam Die Harmonie. Sinds 1996 heeft dit ensemble onder de bezieling van Francis Pollet een autonome en professionele structuur uitgebouwd met het oog op een internationale doorbraak (wat aardig lukte met een cd-opname in het Amsterdamse Concertgebouw vorig jaar en een Zuid-Afrikaanse reis in 2000). Het ensemble streeft ernaar om Vlaamse componisten aan een internationaal publiek te presenteren. Zij zijn ook promotoren van het Nederlands en de Vlaamse literatuur. Daarom gaven zij aan Van Landeghem een compositieopdracht voor blazersdixtuor, slagwerk en recitant rond het Reynaertthema.

Van deze creatie verscheen een cd, evenwel zonder de teksten. Dit laatste is jam-

[p. 89]

mer om ten minste één reden: ze werden uitstekend vertolkt door Vanessa Boers, een jonge voordrachtskunstenares die een opleiding volgde aan het Antwerpse Koninklijk Vlaams Conservatorium (thans departement Dramatische Kunst, Muziek en Dans van de Hogeschool Antwerpen).

Als muziekleek lijkt het uiterst moeilijk om een moderne compositie op haar merites te beoordelen. Vandaar dat ik die bespreking kort houd. De voorstelling werd uiterst professioneel en enthousiast gespeeld. De muziek is virtuoos en gecomponeerd voor gevormde toehoorders, die ongetwijfeld bepaalde stukken konden herkennen. De eclectische stijl zal niet door elke muziekliefhebber even sterk geapprecieerd worden. In de voorstelling waren de tekststukken niet altijd even goed gedoseerd tussen de muzikale stukken.

Hoe moeilijk de beoordeling van de muziek is, des te eenvoudiger is de beoordeling van het libretto. Voor het schrijven ervan werd een literaire Vlaamse reus gevraagd, gesneden uit het goede Booniaanse hout, veelvuldig vertaald (in het Frans, Engels, Duits en het Servo-Kroatisch) en dikwijls gelauwerd, onder andere met de driejaarlijkse staatsprijzen voor zowel theater als proza. Met Walter van den Broeck (Olen, 1941) koos men voor een beroepsauteur van romans (Brief aan Boudewijn en Het beleg van Laken), toneelstukken (o.a. Groenten uit Balen, De Ronde van Vlaanderen en De tuinman van de koning), hoorspelen, tv- en filmscenario's en columns.

Omdat zowel in de programmabrochure als op de cd-hoestekst de melding ‘auteur: Walter van den Broeck’ staat, zijn we ervan uitgegaan dat de tekst van de Kempische schrijver is. Het libretto bestaat uit 22 korte scènes en een epiloog. Achttien ervan behandelen het verhaal zoals dat overeenstemt met Van den vos Reynaerde, vier corresponderen met Reynaerts historie (Hoe Nobel een groot feest geeft ter ere van de vrede, Hoe Lapeel 't konijn bijna door Reinaert werd vermoord, Hoe Isengrim Reinaert bekampt in een tweegevecht en de epiloog), samen iets meer dan 100 verzen.

Bij het horen van de voordracht herkende ik een vertrouwd metrum en ritme en de vertrouwde zinsneden van Jan Frans Willems. Ik heb er de tekst van de vader van de moderne Reynaertfilologie in de Ooievaarreeks bijgehaald. Even kijken hoe de beide auteurs hun Reynaertbewerking beginnen. Links volgt de tekst van Willems, rechts de tekst van het eerste stukje bij Van den Broeck, dat de titel kreeg: Eerst hoe de koning van alle dieren een hofdag liet omroepen en alle dieren gebood daar te komen.

't Was omtrent de Sinxendagen.	't Was omtrent de Sinksendagen,
Over bossen, over hagen	over bossen, over hagen
Hing het groene lenteloof	hing het groene lenteloof.
Koning Nobel riep ten hoov'	Koning Nobel riep ten hoof
Al wie hij, om hof te houden,	Al wie hij, om hof te houden,
Roepen kon uit veld en wouden.	roepen kon uit veld en wouden.
Vele dieren kwamen daar,	Vele dieren kwamen daar,
Groot en klein, een bonte schaar.	Groot en klein, een bonte schaar,
Reinaert vos, vol slimme treken,	Reinaert vos, vol slimme streken,
Bleef alleen het hof ontweken;	Bleef alleen het hof ontweken;
Want hij had te veel misdaan	Want hij had te veel misdaan
Om er heen te durven gaan	Om erheen te durven gaan

[p. 90]

De wat verbijsterde onderzoeker probeert op dit punt de bekende Vlaamse auteur nog te verschonen. Hij denkt: hij is postmodernist geworden en begint met een lang citaat. Boons erfgenaam begint zijn tekst met een verwijzing naar de peetvader van de Reynaertstudie. Hij citeert...

Het tweede stukje dan maar. Bij Van den Broeck Hoe Isegrim de wolf eerst klaagt over Reinaert de vos. Het begint met het verspaar: ‘Isengrim geheel beschaamd / Sprak zoals 't onderdaan betaamt’. Anders dan J.F. Willems. Dan volgt de tekst (en we citeren Van den Broeck naast Willems):

‘Edel vorst, genadig heer,	‘Edel vorst, genadig heer,
Om uw hoogheid, om uw eer,	Om uw hoogheid, om uw eer,
Eis ik recht en bid genade	Eis ik recht en bid genade!
Wil me ontfermen, om de schade	Wil me ontfermen, om de schade
Die mij Reinaert heeft gedaan.	Die mij Reinaert heeft gedaan.
'k Heb van hem zoveel doorstaan,	'k Heb van hem zoveel doorstaan,
Wegens dat zijn geile lijf	Groot verlies en ongeval;
Heeft besmet mijn echtewijf.	Maar ontferm u boven al
Wegens dat hij op mijn kroost	Wegens dat zijn geile lijf
Eens zijn water heeft geloosd, -	Heeft besmet mijn echte wijf.
Op mijn kinderen, waar zij lagen;	Wegens dat hij op mijn kroost
Zodat twee nooit meer een zagen.	Eens zijn water heeft geloosd, -
(Walter van den Broeck)	Op mijn kindren, waar zij lagen,
	Zo dat twee nooit meer en zagen;
	(Jan Frans Willems)

Verbijstering. Nogmaals lezen. De moderne auteur heeft één verspaar weggelaten. De daarna toegevoegde verzen - ‘Isengrim geheel beschaamd / Sprak zoals 't onderdaan betaamt’ - getuigen van weinig poëtische kwaliteit. Indien ze van Van den Broeck zijn, hebben we te doen met haastwerk. We kunnen maar hopen dat hij ze eveneens elders leende. Behalve de licht gewijzigde interpunctie en enkele minimale ingrepen (‘treken’ wordt ‘streken’ en ‘echte wijf’ wordt ‘echtewijf’) zijn de versies identiek. Sorry, Vlaamse reus, maar hier laten wij - node - het woord plagiaat dan toch maar vallen. Of denken we toch nog aan intertekstualiteit...in een zeer rekbare definitie? In elk geval is het weinig behoorlijk de naam van Willems nergens onder de tekst te publiceren. De tekst zal wellicht nooit in publicatie verschijnen...en misschien moeten we er hier dan niet te veel aandacht aan schenken. Maar intellectueel eerlijk is het niet.

Dan springt het libretto naar de klacht van de hond Courtois. De techniek blijft dezelfde, alleen heeft Van den Broeck de tekst verkort. 193 verzen bij Willems (de hele Courtoisscène) worden er 66 bij Van den Broeck. Van die 66 zijn er geen drie eigen vinding. De verzen die het verhaalverloop niet storen worden (vooral in volledige versparen) geschrapt. Opvallend is dat Van den Broeck de uiterst dubbelzinnige passage waarin wordt gemeld dat de haas als leerling tussen de poten van zijn leraar heeft gezeten, laat wegvallen. Heeft hij zijn jeugdig publiek voor ogen gehouden? In elk geval vindt de lezer bevreemdende zeven- en achtlettergrepige zinnen zoals ‘Heren, dunkt u dit genoeg? / Wat betreft het ongevoeg / Aan zijn vrouw Hersind' bedreven’ (Willems: ‘Heren! Dunkt u dit genoeg: Wat betreft het ongevoeg / Aan zijn vrouw weleer bedreven:’ (‘ongevoeg’ is in de twaalfde druk van Van Dale niet te vinden en beschouwen wij als een van de vele archaïsmen, die een moder-

[p. 91]

ne vertaling van de Reynaert niet nodig heeft); of ‘Voorts de klachte van de haas / Is almede een waterblaas. / Mits die slecht het Credo las, / Mocht hij slaan, die meester was’ (voor Willems tekst konden we zonder veel probleem de kopieertoets op de pc gebruiken: ‘Voorts de klachte van de haas / Is almede een waterblaas. / Mits die slecht het Credo las,’. Een enkele maal verzwakt Van den Broeck zijn voorbeeld. Dit gebeurt in de frase: ‘heeft beloofd geen vlees meer te eten’, waar de librettist het metrum verstoort.

Dit systeem wordt in het verdere verloop nog gehanteerd. Van den Broeck komt losser en losser van de tekst, maar dit heeft ook te maken met de formele beperkingen van het genre van het libretto. Van den Broeck selecteert en kort in, vertrekkend van de tekst van Willems. En van de tekst van Willems alleen...

Met de ontleningen door een auteur als Van den Broeck, krijgt de tekst van Willems ineens een (zoveelste) opwaardering, een promotie naar de eerste klasse van de Reynaertafdeling ‘Bewerkingen’...(en dit is - ondanks enkele karamelverzen - terecht).

Soms loopt het bij de recentste bewerker (ondanks het sterke voorbeeld) dan toch nog mis. Opvallend is dat Van den Broeck Tibeert niet de pastoor, maar wel - zoals bij Willems - de koster als tegenspeler voorschotelt. Dit is volgens de hiervoor beschreven logica. Of toch niet: in het libretto trekt de kater eerst naar de schuur van de koster, waar diens zoon Martinet een strik heeft gemaakt. Wanneer Tibeert geraakt wordt door een steen, is deze geworpen door ‘zoon Martinet’. Zover geen probleem. Maar wat daarop volgend gebeurt, tart elke Reynaerdiaanse logica: op het moment dat de kater springt verandert de koster in pastoor, voorwaar een wonderbaarlijke gedaanteverandering. We hernemen:

Zoon Martinet smeet met een steen
's Katers oog uit wijl zijn vader
Met de spinrok hem nog nader
Aan het lijf ging, slag aan slag.
Toen hij bijkanst niets meer zag.
Klauwde en beet hij om zich henen
Sprong de paap tussen de benen
In de beurze zonder naad
Waar men mee de beiaard slaat.

De ‘bijkanst’ komt niet bij Willems voor, maar klinkt tussen de Willemstaal lekker archaïsch. Van den Broeck herneemt Willems, wil echter niet naar het bijschrift verwijzen en volgt de instructie van zijn negentiende-eeuwse voorganger. Hij parafraseert de Middelnederlandse tekst die hij in de Ooievaarreeks rechts van de Willemstekst vindt afgedrukt, maar vergeet ondertussen dat de pastoor in Willems' herwerking én dus ook in zijn parafrase niet in het geval voorkomt. Reynaertlezers kennen deze beruchte passage bij Willems. Links lezen we:

Vloog hij op des kosters been
Klauwde en beet zo sterk, zo straf,
Dat hij beet...wat beet hij af?
'k Zal het best hier niet vermelden,
Schoon 't noodzaaklijk zij aan helden.
Wie daar meer van weten wil,
Leze in 't oirschrift [d.i. het origineel] met zijn bril.

[p. 92]

En rechts bij Willems het Middelnederlandse verhaal:

ende spranc dien pape tusschen die been,
in die burse sonder naet
daermen den beiaert mede slaet.

Conclusie: haast en spoed is zelden goed. Dit moet Tibeert tot zijn scha en schande ondervinden, maar ook Van den Broeck.

Ons verhaal zou volgens dezelfde principes verdergaan voor het deel van de parafrase dat overeenstemt met de eerste Reynaert. Zin heeft dit niet, eens we het principe hebben blootgelegd. Daarom verwijs ik hier naar de tekst van de middeleeuwse Willem: ‘Het ware mi mijnlic ende swaer, / daeromme corte ic u de woort’. Het verdict van koning Nobel zou luiden: Mijnheer Van den Broeck, als u nog eens dergelijke vraag krijgt, neem de tijd, bestudeer de oorspronkelijke tekst, vraag raad en zet een volgende keer tenminste onder de tekst: ‘Libretto van Walter van den Broeck, naar de tekst van Jan Frans Willems’, of nog beter: Libretto: ‘Jan Frans Willems, bewerkt door Walter van den Broeck’.

Opvallend is dat Van den Broeck wél van de brontekst afwijkt wanneer Reynaert plaatsnamen gebruikt om zijn leugen geloofwaardiger te maken. Zo sneuvelen Belsele, Waas en Hijfte, maar ook de schatplaats Kriekeputte (die wél de hele Reynaerttraditie overleefde, zelfs tot bij Goethe in de Duitse tak...). Wil de moderne auteur de couleur locale wegwerken? Rijdt de trein ineens een ander spoor? In elk geval moet de tekst steeds meer en meer ingekort worden en heeft de auteur ondertussen metrum en ritme van Willems goed onder de knie.

Maar ook het volgende stuk over de gevangenneming van wolf en beer is weer een kopie van de tekst van Willems. En het daarop volgende eveneens...en het daarop volgende idem dito...(met ondertussen de ontlening van Willems' zwakke frasen zoals ‘Hemel wat of dit beduidt’.) In goede traditie wordt de tekst van het laatste stukje dat correspondeert met de eerste Reynaert woordelijk overgenomen (8 verzen zonder een lettergreep verschil).

Onze hoop is dat de laatste drie stukjes en de epiloog een oorspronkelijke bewerking zijn van de librettist. Willems heeft ze in geen geval vertaald; Van Nimwegen gebruikte de prozavorm. Ook jeugdauteur Henri van Daele gebruikte de bladspiegel optimaal. De kans is dus groot dat hier de werkelijke Van den Broeck te vinden is. In deze hoop leven wij. Maar dit is onvoldoende. Onvoldoende voor een auteur van dergelijk kaliber.

Had Van den Broeck nog andere bronnen? De hoofdstuktitels, die bij Van den Broeck vooral beginnen met ‘Hoe’ en ‘Dit is’ doen denken aan Boons Wapenbroeders, meesterwerk waarin de hoofdstukken voornamelijk beginnen met ‘Hoe’ of ‘Dit is’ (cf. ‘Dit is van de wolf isengrimus en van den vos reinaert’).

Wat als we de muziek en de tekst integreren? We hebben één fundamentele opmerking. Tekst en muziek lijken toch niet helemaal zomaar verenigbaar. De muziek is modern en dissonant, de tekst daarentegen is op sommige punten archaïsch als gevolg van de hierboven beschreven omstandigheden (en daar doet een woord als ‘kloten’ in het laatste hoofdstukje vóór de epiloog niets af). De tekst is op enkele halve rijmen na afgerond, gaaf, volledig in rijm. De tekst is ook braaf, maar dit kan ook met het verder functioneren ervan in verband gebracht worden. Moderne eclectische muziek en een archaïsche taal, het is toch even wennen.

Het is de bedoeling dat deze voorstelling wordt uitgebouwd tot een schoolvoor-

[p. 93]

stelling voor kinderen en tieners. Dit moet mogelijk zijn. Meteen zou men moderne muziek en oude literatuur in een scholencircuit kunnen uitwerken. De doelgroep heeft wellicht ook het portret van de vos bepaald. Die vos is opnieuw - zoals in zovele moderne bewerkingen in de voorbije decennia - een positieve held. Het einde is op enkele dissonante noten na bijna feestelijk. Er wordt geen rekening gepresenteerd, we zien nauwelijks negativiteit in de vos of dubbelzinnigheid in de tekst. De toehoorder verlaat de voorstelling met een ‘eind goed, al goed’-gevoel door de positieve muzikale noot. Van den vos Reynaerde wordt verteld zoals hij nu nog steeds verteld wordt, als een product van de bewerkingen van deze eeuw: Reynaert is in de tekst een fielt, een guit. Dit stemt niet overeen met de epiloog van het stuk in het pessimistische Reynaert II-sfeertje:

Ontrouw, haat en vuige nijd
Zijn nu wijd en zijd verbreid
Onkuisheid, hoogmoed en verraad
Dat is waar het Reynaert nu om gaat.
Overal zingt men Reinaerts lof.
Zij 't aan 't Vaticaan of 't Hof
't Geld wordt meer bemind dan God.
En de liefde wordt bespot.
'k Weet niet hoe dat af moet lopen.
Dat 't gauw anders wordt blijf 'k hopen.
Ga nu, en weet wat er veranderd is
Wat bos en duin was is nu wildernis.

Rik van Daele

Naschrift: om misverstanden te vermijden, delen wij toch maar mee dat wij vele gegevens uit deze bespreking ontleenden aan de programmabrochure van de voorstelling en aan Forum, het tweemaandelijks tijdschrift van het departement Dramatische Kunst, Muziek en Dans van de Hogeschool Antwerpen (jaargang 7, nummer 1, van september-oktober 1999).