Tiecelijn. Jaargang 13

[p. 33]

recensie

Ecbasis Captivi in het Nederlands vertaald

De ontsnapping van een gevangene, Nederlandse prozavertaling van het middeleeuwse dierenepos Ecbasis cuiusdam captivi per tropologiam, Uit het Latijn vertaald en ingeleid door G. van Tussenbroek. Met een voorwoord van A.P. Orbán, LeRo Publishing, Zaltbommel 1999, 95 pp., ISBN 90-803144-3-9; 35 HF.

In onze tijd spreekt men liever niet meer over bronnen. De huidige literatuurgeschiedenis heeft immers het accent gelegd op het maatschappelijk functioneren, de productieve receptie, met als voornaamste krachtlijnen van het intertekstuele gebeuren: het recupereren en/of transcoderen van topoi en themata, het actualiseren en/of nationaliseren van verteltradities. Als de vier voornaamste antecedenten (zullen we dan maar zeggen) van de Roman de Renart en dus ook van de Reynaert, citeert men meestal de Aesopische traditie (vooral via Romulus en Avianus), de Ecbasis Captivi, de Disciplina Clericalis en natuurlijk de Ysengrimus van Nivardus - maar dat hoeft men de Reynaerdianen of de Tiecelinianen niet meer uit te leggen.

In die diachronische stroom neemt de Ecbasis cuiusdam captivi per tropologiam, voortaan Ecbasis Captivi, een centrale plaats in. Dit Latijnse werk geldt immers als de creatie van het dierenepos, niets minder! Hoe dan ook, zijn belang kan moeilijk overschat worden. Het epos werd rond 1045 gedicht in de Vogezen, hoogstwaarschijnlijk door een benedictijnenmonnik van Saint-Evre in Toul. Hoewel de auteur zelf 1170 verzen telde, bevat de hier aangeboden tekst er 1229, inclusief een later ingelast stuk over het lijdensverhaal van Christus. De verzen zijn hexameters met binnenrijm: de zogeheten leoninische hexameters.

De Ecbasis captivi, ‘De ontsnapping van een gevangene’ werd in 1834 door Jacob Grimm ontdekt (ed. Grimm-Schmeller 1838). Er bestaan twee handschriften van, A en B, beide bewaard te Brussel. B lijkt een kopie van A te zijn. Verdere uitgaven waren die van Voigt 1875, Strecker 1935 en tenslotte drie met vertaling: Trillitzsch-Hoyer 1964 (Duits), Zeydel 1964 (Engels) en Charles Munier 1998 (Frans). Het is zonder meer toe te juichen dat G. van Tussenbroek ons nu de oorspronkelijke, moeilijke tekst aanbiedt met een Nederlandse vertaling - de eerste! - en dat uitgeverij LeRo de moed heeft gehad dit op de markt te brengen.

De Ecbasis Captivi bestaat uit een proloog en een epiloog, met daartussen een fabel, de zogeheten buitenfabel, die een andere fabel, de binnenfabel, omlijst.

In de proloog kijkt de kloosterling terug op zijn leven en vergelijkt zich met een arm kalfje dat meestal aan een paal vastgebonden staat. Het kalfje wordt dan ook de hoofdfiguur van de buitenfabel, het eigenlijke verhaal.

In de buitenfabel wordt de ontsnapping beschreven van het gevangen kalfje van Toul in de Vogezen (in het jaar 812), dat echter maar weinig van zijn veroverde vrijheid kan genieten. Het valt immers in de klauwen van een duivelse wolf, die over twee dienaren beschikt, een otter en een egel. De wolf is van plan het kalf de volgende dag, paaszondag, op te eten. Het slachtoffer weet echter nogmaals te ontsnappen. Op zoek naar het kalf, blijkt de wolf voor niemand bang te zijn, behalve voor de vos. De otter en de egel vragen waarop zijn angst teruggaat en zo komt de wolf ertoe dit te vertellen in een flashback, de ‘binnenfabel’.

[p. 34]

De oorsprong van de vijandschap tussen wolf en vos, een fundamentele kluif dus voor de Reynaerdianen. In de Roman de Renart is het Renarts verhouding met c.q. verkrachting van de wolvin. Hier echter is het het verhaal van de vos die de zieke leeuw geneest met de gevilde huid van de wolf, m.a.w. het gegeven van de 205e (of 258e) fabel van Aesopus, wat men in de Franse Roman de Renart terugvindt als Branche X, en dat overigens ook in de achtste-negende eeuw al verteld werd met echter de beer in de rol van de wolf (ed. Dummler 1964, MGH; fabel destijds toegeschreven aan Paulus Diaconus).

In het vervolg van de buitenfabel lezen we hoe het kalf uiteindelijk wordt bevrijd, waarbij de vos ervoor gezorgd heeft dat de wolf door een stier tegen een boom wordt gespiesd. In een epiloog van zes verzen neemt de schrijver afscheid, want hij heeft honger en het is tijd voor de psalmen. Hij eindigt met een citaat uit de Satiren van Horatius: verbum non amplius addam: ‘ik moge er geen enkel woord meer aan toevoegen’.

Zoals de vertaler-inleider zegt, gaan proloog en epiloog dus over de monnik, de buitenfabel over het kalf en de binnenfabel over de vos en de wolf. Het werk bevat vele citaten uit de Latijnse literatuur, vooral uit de Satiren van Horatius, en leunt verder aan bij de Physiologus, de Regula Benedicti en het apocriefe Evangelie van Nicodemus.

De Ecbasis Captivi wordt verteld per tropologiam, dus met een duidelijk allegorische bedoeling: het kalf dat zich gevangen voelt en de grote wijde wereld wil verkennen staat voor de jonge monnik die zich wil losmaken uit zijn klooster en na zijn ontsnapping teleurgesteld terugkeert in de boezem van zijn gemeenschap. Dit alles nota bene met de vos in een positieve, welhaast christelijke rol van verlosser!

Tegen het einde van zijn zeer verzorgde inleiding probeert G. van Tussenbroek aan te tonen dat de paassymboliek van ondergang, hellevaart en wederopstanding in de Ecbasis Captivi te weinig aandacht heeft gekregen, hoewel zowel binnenfabel als buitenfabel in de paastijd gesitueerd zijn met duidelijke verwijzingen voor het monnikenpubliek in de elfde eeuw.

De Latijnse tekst is, vermoed ik, die van Trillitzsch, maar dit wordt helaas nergens aangegeven. De vertaling is goed leesbaar en loopt zo vlot mogelijk, d.w.z. zo vlot als de soms gekunstelde retoriek van de stroeve brontekst het toelaat. Enkele details: p. 37, v. 143: behalve i.p.v. tenzij? Op dezelfde bladzijde, v. 146: lactuce = sla i.p.v. salades? Op p. 83, v. 1069: Physiologus = vertaling of interpretatie? Op p. 55 en p. 83 vermeldt een noot dat de verzen 514-521, 1046-1052 en 1079-1093 citaten zijn, zonder verdere uitleg.

In de bibliografie ontbreekt de verwijzing naar Traube 1896 (cfr. p. 8).

Doch dit zijn minuscule detailopmerkingen. Met deze mooie en verantwoorde uitgave wordt voor elke Nederlandse mediëvist in een behoefte voorzien.

Paul Verhuyck

Rijksuniversiteit Leiden