Tiecelijn. Jaargang 12

[p. 145]

recensie

Tibeerts laatste strohalm, een letterproef

Een versleten klomp met een bloemetje erin tegen de gevel van een boerderij, dat heet hergebruik. Een bakstenen klomp met een bloemetje erin tegen de gevel van een villa, dat heet kitsch. Soms is het moeilijk de grens te trekken. Mensen die (namaak)letterbakken met hun verzameling miniaturen of andere snuisterijen erin tegen de muur spijkeren, zitten zo'n beetje op die grens. Zo niet Elze ter Harkel. Lezers van Tiecelijn weten het al wel. Ter Harkel verzamelt niet alleen de letterkastjes, hem is het vooral te doen om de loden letters die erin horen. Hij wist ook de hand te leggen op een proefpers en die staat nu bij hem thuis in de woonkamer. Zo hoort het ook bij een hobby. Men moet daar een beetje fanatiek in zijn.

Met zijn collectie letters en ander typografisch materiaal heeft hij nu een letterproef gedrukt die Reynaerdofielen en andere Reinaardioten wel zal interesseren: Tibeerts laatste strohalm, een letterproef is een boekje vol Reynaertteksten, iedere keer hetzelfde fragment maar door verschillende auteurs steeds weer anders geformuleerd en door de drukker in een ander lettertype gepresenteerd.

Het resultaat is een prachtig boekje. Je proeft het onmiddellijk: hier is met kunde en met liefde aan gewerkt, dit is een ‘kind dat uit passie geboren is’. Ik mag er met plezier in bladeren en dat het boekje, door de manier van inbinden (Japans gebonden heet dat), de neiging heeft dicht te klappen als je even niet uitkijkt, mag de pret niet bederven.

Over de gebruikte lettertypes moet ik kort zijn: ik ben een leek die nauwelijks het verschil ziet tussen pakweg een ‘Hollandse Mediaevel’ en een ‘Bodoni’. Dit zijn slechts twee van de vijftien lettertypes die in het boek werden gebruikt. Een computergebruiker zal misschien wat minachtend oordelen over dat aantal. Tekstverwerkers bieden tegenwoordig de keuze uit honderden ‘fonts’ waarmee prutsers erin slagen zelfs de allereenvoudigste tekst onleesbaar te maken. Ik meen dat Ter Harkel duidelijk laat zien hoe het wel moet.

Ter Harkel koos voor een Reynaertfragment omdat het in 1998, jaar waarin de proefdruk af had moeten zijn, precies vijfhonderd jaar geleden was dat de Lübeckse druk verscheen. En dat hij voor de Tibeertscène koos zal wel te maken hebben met het feit dat er in huize Ter Harkel zes katten (Kareltje, Tibeert, Ramses, Taran, Cheetah en Nishin) rondlopen of -liepen.

Uit de talloze edities, transcripties, hertalingen, omzettingen, vertalingen, herwerkingen en navertellingen selecteerde Ter Harkel teksten van: Paul Biegel, Jo Willems, P. de Keyser, Veerle Uytterspot, D.C. Tinbergen/L.M. van Dis, Louis Paul Boon, Paul Claes, P. de Zeeuw, Plantijn, Rie Kooyman, Thomas Roscoe, Stijn Streuvels, Jan Frans Willems, J. Kousemaker, William Caxton, J.A. Slempkes, Henri van Daele, Ernst van Altena, Julius de Geyter, Karel Jonckheere, J. Dijkstra, Johann Wolfgang Goethe, Klaes Bruinsma, Arjaan van Nimwegen, D.L. Daalder en Gerard Leeu. Paul Biegel krijgt de meeste eer. Hij mag de Tibeertscène in- en uitleiden in een lettertype met een toepasselijke naam: Das! Van het Comburgse handschrift is een kleurenkopie ingeplakt. Opvallende afwezige in dit gevarieerde rijtje is natuurlijk de jubilerende Reyneke de Vos, maar daaruit werden dan de illustraties gebruikt om de schutbladen te versieren. Voor de illustraties binnenin geldt wat ook voor de teksten geldt: een grote diversiteit aan ‘geleend’ materiaal, maar ook een mooie originele linosnede van Ellen Krol.

[p. 146]

De variatie in de tekstkeuze maakt van het kijkboek ook een leuk leesboek. Daar waar de meer preutse auteurs de beruchte castratiescène helemaal weglaten, dan wel de kater een half metertje te hoog of te laag laten mikken, springt hij in de meeste door Ter Harkel gekozen fragmenten recht op zijn doel af en houdt lelijk huis in ‘zakken en beurzen zonder naad’, bijtend en klauwend in ‘knuppels en klepels van beiaarden en klokkenspellen’. De ‘culs’ en ‘genitors’ van pastoors, kosters en boeren vliegen je om de oren. Je wordt er tureluurs van. En waar dat hele beiaardgedoe zedig door enkele regels met stippellijnen wordt weergegeven zoals in de eerste druk van de schooleditie van De Keyser heeft Ter Harkel fijntjes een notenbalkje over de witregels gedrukt waarmee hij lijkt aan te geven dat we er hier naar kunnen fluiten. Of is dat notenbalkje de bieptoon die men in de audiovisuele media wel eens gebruikt?

De drukker-uitgever heeft er zijn werk van gemaakt, maar gaat in zijn nawoord twijfelen of alles wel correct geciteerd is en of er niet een enquêtecommissie moet ingesteld worden om dat te controleren. Ik peins er niet over om lid te worden van zo'n commissie en laat Claude Garamond zich maar omkeren in zijn graf. Als Ter Harkel ‘Garamont’ spelt, dan is dat voor mij ook goed. (En ook voor de Grote Van Dale, twaalfde druk, die onder het lemma garamond, garmond weet te vertellen dat het lettertype genoemd is naar de Franse lettergieter Claude Garamont!)

Een beetje Reinaardioot zal allicht proberen een luxe-editie op de kop te tikken en gelijk heeft hij. Wat is het geval? Die luxe-editie is door Sacha de Ven in hout gebonden. Dat wil zeggen dat het boekje gevat is in een omslag beplakt met houten latjes, met een klein raampje erin van waaruit een paar vossenogen je vragendonschuldig aanstaren. Schuif het boek dus niet tussen de andere in je kast, maar zet het dwars tegen de ruggen van bijvoorbeeld de werkjes die mijnheer pastoor beter niet te zien krijgt.

Ter Harkel heeft nog een extraatje voorzien. Op het inpakpapier van zijn Strohalm vinden we een letterproef met de ‘Renard’, een lettertype dat, zo staat het in een begeleidend opstel van Fred Smeijers, ‘gebaseerd is op de Gras Canon Romain van de Vlaamse stempelsnijder Hendrik van den Keere’ (zie de afb. p. 147). Wat zijn nu de kenmerken van die Renard? Nog steeds volgens Smeijers: ‘wat vreemd van proportie, de verhoudingen iets uit balans, ronduit zwaar van gewicht.’ Nog geen reden om dit lettertype de naam Renard mee te geven, maar: ‘een charme en karakter dat moeilijk onder woorden te brengen is’ en ‘de combinatie van ervaring, lef en intuïtie’ zijn voldoende grond om deze op Vlaamse leest geschoeide letter met een Franse vossennaam de wereld in te sturen. Je moet het niet alleen kunnen zien, je moet het ook nog een beetje gepast onder woorden kunnen brengen. Toch rare jongens, die typografen!

Willy Devreese

Tibberts Laatste Strohalm

80 genummerde exemplaren

42 pagina's in vijf kleuren gedrukt

formaat: 18 × 25 cm

teksten en illustraties uit diverse (na)vertelingen en opera

originele en gesigneerde afdruk lino van Ellen Krol

ontwerp luxe-editie van Sacha de Ven

Elze ter Harkel, Kluisgat 118, NL 9732 ET Groningen.

[p. 147]

[p. 148]

In Tibeerts laatste strohalm van Elze ter Harkel vinden we heel wat verschillende versies van Tibeerts avontuur bij de pastoor / koster. Van één auteur (De Zeeuw) nam Ter Harkel zelfs twee aanpassingen voor de jeugd op. Allebei even braaf. Van het werk van Hubert Melis (niet in de letterproef gebruikt) bestaan ook twee adaptaties, een brave en een stoute.

De ‘stoute’ verscheen in 1926 met als titel: Reinaart de vos. Aanpassing op heden ten dage van de aloude handschriften naar de critische uitgave van Prof. Dr. J.W. Muller door Hubert Melis. (In den oorspronkelijken verstrant).

De ‘brave’ uitgave verscheen in 1927 en heet: Reinaart de vos. Vertolking op heden ten dage van het oorspronkelijk dierenepos in middelnederlandschen versvorm door Hubert Melis.

Wij citeren de beide versies als toemaatje bij Ter Harkels Strohalm.

Melis, 1926	Melis, 1927
Dus dreef Reinaart, het felle dier,	Dus dreef Reinaart, het felle dier,
Den spot met Tijbaarts ongeluk;	Den spot met Tijbaarts ongeluk;
Tijbaart gilde zoo jammerlijk druk	Tijbaart gilde zoo jammerlijk druk,
Dat Martinet vernam 't gejank	Dat Martinet vernam 't gejank
En hij riep: ‘Ha ha, Goddank,	En hij riep: ‘Ha ha, Goddank,
Ik lei mijn strik te goeder uur.	Ik lei mijn strik te goeder uur.
Ik ving den booswicht op den duur,	Ik ving den booswicht op den duur,
En is 't de kiekendief, naar ik waan,	En is 't de kiekendief, naar ik waan,
Dan zal hij boeten voor onzen haan.’	Dan zal hij boeten voor onzen haan.’
Hij liep naar den nog warmen haard,
Ontstak een stroowisch, en in een vaart
Ging hij wekken moeder en vader
En de kinderen altegader
En riep: ‘Nu zit hij in den strop:’
Ras rezen uit de veeren op
Degenen, die in den huize lagen.
Zelfs de paster, die kwam dagen
Uit zijn bedstee, moedernaakt.
Martinet was reeds geraakt
Bij Tijbaart, roepend: ‘Hij is hier!’
De paster, woedend op het dier,
Greep 't spinrok van zijn vrouw Juloken,
Die een offerkeers had ontstoken,
En daarna voortliep metterhaast.
De paster begon, door toorn verdwaasd,	De koster kwam, door toorn verdwaasd,
Met zijn spinrok het dier te slaan.	Met een stok geloopen metterhaast
	En begon er duchtig op te slaan.
Het arme dier moest onderstaan	Het arme dier moest onderstaan
Menigen slag en menige wond.	Menigen slag en menige wond.
De paster, die daar naakthuids stond,	De koster, die naar [sic] woedend stond,
Troefde maar voorder, slag op slag,	Troefde maar voorder, slag op slag,
Op Tijbaart, die daar vóór hem lag.	Op Tijbaart, die daar vóór hem lag.

[p. 149]

Niemand, die hem te sparen scheen:	Niemand, die hem te sparen scheen:
Martinet greep eenen steen	Martinet greep eenen steen
En wierp er Tijbaart een oog mee uit.	En wierp er Tijbaart een oog mee uit.
De paster, in zijn bloote huid,	Die te kermen lag, wanhopig luid.
Legde aan op den genadeslag,
Maar, toen Tijbaart ten slotte zag,
Dat het er ging om dood of leven,
Deed hij, door raadloosheid gedreven,
Een wanhoopsdaad, tot 's pasters schande.
Terwijl hij, razend, zijn klauwen spande,
Zou hij het, naar het bleek, gaan meenen:
Hij sprong den paster tusschen de beenen
En trok hem uit een van die dingen
Die tusschen zijne beenen hingen
In het beursje zonder naad,
Waar men den beiaard mede slaat.
Dat ding viel neder op den vloer.
De vrouw was 't hart in, en zij zwoer,
Bij de ziele van haar vader,
Dat zij wel wilde, om al te gader
De offeranden van eenen jare,
Dat niet den paster gevallen ware
Deze daad vol schande en schaam.
Zij sprak: ‘In 's boozen duivels naam
Moet deze strik daar zijn gezet.
Zie, lieve zone Martinet,
Daar ligt uws vaders getuig ten gronde.
Wat schade voor hem en voor mij hoe zonde
Gaat het wezen in alle stonden:
Al genas hij van de wonden,
Hij blijft ten zoeten spele mat.’
Reinaart, die nog stond vóór 't gat,
En hoorde, dat de vrouw zoo treurde,
Hij lachte, dat hij van achter scheurde
En dat zijn tabernakel kraakte,
En, terwijl hij van spotlust blaakte.
Sprak hij: ‘Juloken, zoete vrouwe,
Laat zinken uwen grooten rouwe
En wil mijn vriendenwoord aanhooren:
Al heeft uw echtvriend ook verloren
Een van zijn klepels, geloof veeleer
Hij zal zijn best doen des te meer.
Al wat men zeggen moge is laster:
Het is geen schand, geneest de paster,
Dat hij met éénen klepel luidt.’
Aldus trok Reinaart zijn besluit,
Doch vrouw Juloken bleef maar weenen.
De paster zakte door zijn beenen
En viel ten gronde buiten macht.

[p. 150]

Zij hief hem op uit al haar kracht
En droeg hem ijlings beddewaart.	Hierop ging Reinaart, doodbedaard,
Hierop ging Reinaart, doodbedaard,	Op zijn eentje, te zijnen kasteele waart
Op zijn eentje, te zijnen kasteele waart	En liet daar Tijbaart, van angst schier
En liet daar Tijbaart, zeer vervaard	dood.
En schier van angst en kommer dood.
Al was ook Tijbaarts angst zoo groot	Al was ook Tijbaarts angst zoo groot
Toen hij elkeen daar bezig zag
Met den paster, die daar lag,
Ging hij met zijn tanden beproeven	Toch ging hij met zijn tanden beproeven
Om de koorde te doorgroeven,	Om de koorde te doorgroeven,
Die hij in 't midden beet in twee.	Die hij in 't midden beet in twee.
Toen wachtte hij er geen oogwenk mee	Toen wachtte hij er geen oogwenk mee
En sprong ijlings buiten 't gat,	En sprong ijlings buiten 't gat,
Zoodat hij geraakte op 't breede pad	Zoodat hij geraakte op 't breede pad
Dat hem te 's konings hove leidde.	Dat hem te 's konings hove leidde.

Lino van Ellen Krol, uit: Tibeerts laatste strohalm.