Tiecelijn. Jaargang 12

[p. 140]

recensie

Reynaertboek met mooie plaatjes

H. Slings, Reinaert de vos, Amsterdam, Amsterdam University Press, 1999. (Tekst in context, 3) ISBN 90 53 56 247 8. 19,50 HF.

Sinds Herman Pleij smeekte om dat fraaie Reynaertboek met mooie plaatjes heeft men niet te klagen over mooie Reynaertboeken. Pronkstuk blijft nog steeds het door het Davidsfonds uitgegeven kijk- en studieboek Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift (J.D. Janssens e.a.) uit 1991. Daarin werden nieuwe wetenschappelijke inzichten gekoppeld aan fraaie illustraties en een verantwoorde facsimile van het Reynaertdeel uit het beroemde Middelnederlandse handschrift. Met andere bedoelingen verschenen ondertussen publicaties als Het land van Reynaert (een sterk vulgariserende uitgave rond het Reynaertverhaal en het Reynaertland) en Reynaert de vos in prent en exlibris, een gevoelige uitbreiding van de Reynaerticonografie. De gecastreerde neus van Jan Goossens (dit boekje missen we in de literatuurlijst) heeft ons inhoudelijk ook mooie momenten bezorgd (en is misschien aan een gewijzigde herdruk toe in een nog fraaiere vormgeving).

Wat in de Reynaertbibliotheek nog ontbrak was een uitnodigende, gemakkelijk verteerbare, inleidende Reynaertuitgave, gedocumenteerd met mooi illustratiemateriaal. Dit boekje ligt nu in de (vooral Nederlandse) boekhandel. Het is deel 3 van Tekst in Context, een reeks boekjes over historische literatuur voor het voortgezet onderwijs onder redactie van professor Frits van Oostrom en doctorandus Hubert Slings, beiden verbonden aan het succesvolle project Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen van de Rijksuniversiteit Leiden. Deeltje 1 handelde over Karel ende Elegast, deel twee over Jacob van Maerlant.

Op de wervende kafttekst wordt meegedeeld dat in deze reeks voor het eerst de resultaten van decennia wetenschappelijk onderzoek volgens de eisen van de moderne didactiek aan de leerlingen worden meegedeeld. Naast de oorspronkelijke tekst staat een moderne vertaling en wordt er informatie meegedeeld over de historisch-sociologische context van elk werk of elke auteur. Tot slot vermeldt de werftekst dat de serie op verschillende manieren en op vele niveaus te gebruiken is en enthousiast werd onthaald door docenten en leerlingen op scholen voor havo en vwo.

Typografisch is het systeemconcept voor de boekjes, die elk zo'n 100 pagina's tellen, een pareltje. Een aantrekkelijke, opvallende kaft en binnenin het gebruik van drie kleuren om de duidelijk gescheiden onderdelen aan te duiden. De inleidende beschouwingen en de uitleidende lijst met verdere literatuur, de vragen voor de leerlingen, de verantwoording van de bronnen en een uitvoerige begrippenlijst zijn afgedrukt op groene bladzijden. De gele bladzijden bevatten in vijf hoofdstukken de oude en de vertaalde teksten, afgewisseld met kleinere verklarende stukjes die nauw aansluiten bij de teksten. De resterende vijf hoofdstukken zijn contexthoofdstukken en gaan achtereenvolgens in op de literaire productie in de Middeleeuwen, het statuut van dieren in de middeleeuwse literatuur, de juridische aspecten in de Reynaert, het Reynaertpubliek en de Reynaertfiguur door de eeuwen heen. Door het gebruik van felgekleurde balkjes voor de versnummering en het duidelijke kleurengebruik in titels en voor moeilijkere woorden (die onmiddellijk verwijzen naar de vrij volledige en accuraat gedefinieerde woordenlijst), kan de lezer het boekje met

[p. 141]

veel plezier doorbladeren, lezen en bekijken. Een streling voor het oog zijn alvast de prachtige illustraties, waarvan er enkele nog niet in Reynaertstudies zijn opgenomen. Het betreft vooral de fraaie illustraties uit het Haagse handschrift KB, 78 D. Dit handschrift, het vijftiende-eeuwse missaal van Amiens, is alvast een Reynaertonderzoek waard. Onbekend is dit handschrift niet; want het werd gebezigd voor de kaft van de nieuwe Ysengrimusvertaling van M. Nieuwenhuis in de Griffioenreeks en recent ook in het nummer over de Sint-Pietersabdij van Openbaar Kunstbezit Vlaanderen. Minder geslaagd zijn de foto van de Gentse Leie en de verkleining van de Dampierrekaart 1274, die niet uniek is vanwege de vermelding van Hulsterlo (dat is op elke historische kaart van de streek te vinden), maar wél omdat de afgebeelde variant als enige historische kaart het in de late veertiende eeuw door stormvloeden vernietigde Ellemare lokaliseert. De illustratie van de kaft van Suske en Wiske. De rebelse Reinaert toont aan dat Slings' werk de actualiteit volgt.

Laten we het boekje nu kort inhoudelijk onder de loep nemen en het toetsen aan de eigen doelstellingen. Dit sluit uit dat wij over detailinterpretaties gaan vitten en een wetenschappelijk recensiediscours zullen hanteren. Uit het voorgaande moge blijken dat de algemene appreciatie een positieve is en het is onze overtuiging dat elke Reynaertonderzoeker dit boekje zelf graag had willen schrijven. Het voldoet immers aan een nood, net zoals een interpreterende studie van de Reynaert in een boekje met grosso modo dezelfde vormgeving en doelstellingen een nood zou lenigen. De verdienste van Slings' werk ligt immers in het inleidende en kennismakende karakter, eerder dan in de consequentie van een doorgedreven, leesbare totaalinterpretatie van het verhaal. Dat die interpretatie er hier niet komt, zien we op de laatste tekstpagina, waar de samensteller de Reynaert met een moderne roman vergelijkt wegens het gebrek aan een happy-end en een eenduidige moraal. Dat iedereen in Van den vos Reynaerde kan lezen wat hij wil, zouden wij willen bestrijden. Men kan de Reynaert goed of slecht lezen. Wie het boek echter leest zoals de Reynaertdichter het in de proloog stelt, die kan alleen maar constateren dat Willem een ongenadige satire heeft geschreven waarin de mens langs zijn meest duistere zijde wordt getekend en waarin dieren begiftigd met ratio de waarheid perverteren. De slotopmerking dat iedereen de Reynaert krijgt die hij verdient, is daarom een te vrije interpretatie van Van Oostroms terechte opmerking dat elke tijd de Reynaert krijgt die hij verdient.

Verdiensten heeft het boekje van Hubert Slings in elk geval. De contextstukken zijn grotendeels accuraat, het plaatsen van de oude en de nieuwe tekst naast elkaar is voorbeeldig, het begrippenapparaat is dit evenzeer. Het boekje bevordert de lust tot lezen en is inderdaad inzetbaar op diverse niveaus: interessant voor zelfstudie, voor een deelstudie of voor de integrale bestudering van de tekst, zowel voor een vrijblijvende kennismaking als voor toetsing. Als eerste kennismaking met het verhaal kan het tellen, evenzo voor voortgezette studie voor de studenten van hogescholen en universiteiten. Bij deze laatste groepen zijn echter enige nuances nodig en er dienen ook enige correcties gemaakt te worden, eventueel te verhelpen bij een tweede druk.

De inleiding staat op het niveau van het middelbaar onderwijs. Het paragraafje Vorm en taal is zo summier dat we ons de vraag stellen of je het dan maar beter niet vermeldt. Wellicht ook ten bate van de havo- en avo-leerlingen heeft men gekozen om de Middelnederlandse teksten te moderniseren met als motivatie: ‘Omdat het niet gemakkelijk is zonder oefening een middeleeuws handschrift te lezen, is het verhaal hier afgedrukt in letters en leestekens zoals wij die gewend zijn.’ Ook

[p. 142]

de spelling is flink aangepast. Het resultaat is bevreemdend en onbevredigend. Een kort fragment als voorbeeld:

Het was in enen tsinksendage
dat beide bos ende haghe
met groenen loveren waren bevaan.
Nobel die koning, hadde gedaan
zijn hof kraaieren overal
dat hij waande, hadde hij's geval,
houden ten wel groten love.
Doe kwamen te 's konings hove
alle die diere, groot ende klene,
zonder vos Reinaert allene.
Hij hadde te hove zo vele mesdaan
dat hij 'r niet dorste gaan:
die hem beschuldig kent, ontziet!
Alzo was Reinaerde geschied
ende hier omme schuwde hij 's konings hof,
daar hij in hadde kranken lof.

De ingrepen, gelukkig met respect voor rijm en metrum, creëren een tussentaaltje, dat misschien het hardop lezen vereenvoudigt, maar dat onrecht doet aan het anders-zijn van een vroeger stadium van het Nederlands. Inzicht in het Middelnederlands wordt sterk bemoeilijkt door de ingrepen. Wat baat het in (de te beknopte) inleiding te melden dat men vroeger de ui als uu uitsprak en dan zinnen te fabriceren zoals: ‘van zijnen aanzichte al die huid. / Al brochte Brune dat hoofd uit’ (741-742) of (met een rijmprobleem!): ‘Reinaert hadde zo menig huis,/ Maar die kasteel Maupertuus’? De beslissing is wellicht genomen voor de hele reeks en na overleg tussen velen, maar het effect is en blijft tegengesteld aan de bedoeling. Het lijkt op een poging tot restauratie van een fraai antiek voorwerp met de verkeerde technieken.

De keuze voor de tekst uit de editie Lulofs (1983) is verdedigbaar, hoewel wijzelf de tekst van Janssens (1991) verkiezen. Lulofs' uitgave is in Nederland wellicht gecanoniseerd. Opvallend is wel dat de stellingen van Lulofs rond het procesrecht en de clanvorming ruime weerklank vinden (net als het onderzoek van Van Oostrom en Janssens e.a. - in mindere mate), terwijl het onderzoek van o.a. Arendt, Bouwman, Van Daele, Goossens en anderen nauwelijks aan bod komt. Als men de pretentie had de nieuwe inzichten uit het onderzoek mee te delen, dan had men ook deze inzichten moeten vermelden. Opvallend is dat in heel het verhaal een mogelijke parallel met het ridderverhaal niet voorkomt, de verhouding tot de Roman de Renart nauwelijks vermeld wordt en dat ook het landschap niet besproken wordt. Het is onze indruk dat vooral ouder onderzoek de keuze van de tekstfragmenten heeft bepaald. Opvallend is dat toch wel een van de meest cruciale passages uit het verhaal, de lokalisering van de schat van koning Ermenrike in de locus terribilis Kriekeputte, niet tot de 1400 geselecteerde verzen behoort.

Naast het Kriekeputtefragment had de samensteller ook met de fabel van de kikkers zonder koning enkele interessante inleidende beschouwingen kunnen wijden aan de betekenis van het Reynaertverhaal, de fabel en de relatie tussen de Reynaert en de Middelnederlandse Esopet.

[p. 143]

Is het alleen maar een indruk, of is het een feit dat het Vlaamse luik van het verhaal toch wat onvolledig of zelfs wat slordig in kaart is gebracht? Dit valt vooral op in de laatste contextstukjes, de zwakste hoofdstukken van het boek. Niet dat het Land van Reynaert in kaart diende gebracht te worden (hoewel de link met Damme en de uitweiding Op reis met Jacob van Maerlant en de foto's van het Maerlantbier, de Maerlant(fiets)route en de Jacob van Maerlantstraat mede de charme uitmaken van het Maerlantboekje van Ingrid Biesheuvel en Frits van Oostrom uit dezelfde reeks), maar de gegevens over Vlaamse naleving hadden correcter moeten zijn. Boons Wapenbroeders dateert niet uit 1954, maar is een jaar jonger (en waarom geen verwijzing naar deze teksten in De kapellekensbaan?), de besproken postzegel van illustrator René Hausman is niet Vlaams en verscheen niet in een reeks Reynaertpostzegels, maar is de enige postzegel over Reynaert uit een reeks van vier postzegels over verhalen en legenden. Terloops, de band tussen Reynaert en Tiecelijn op deze postzegel heeft wel degelijk met dit tijdschrift te maken. Tiecelijn wordt - terecht - in de bronnenlijst opgenomen, echter met een verkeerde ‘geboortedatum’ (1987 in plaats van 1988). Toch een bewijs dat wel aan Vlaanderen gedacht is. Dit had ook de uitgever kunnen doen, door in de werftekst niet alleen naar de Nederlandse onderwijsinstellingen te verwijzen (ongetwijfeld dé doelgroep), maar ook naar Vlaanderen, waar de markt even tuk is op een werk als dit, maar waar dan een probleem is van de distributie via de boekhandel. Enige onbekendheid met (Zeeuws-)Vlaanderen bewijst ook de vertaling van ‘Abstale’ door Abstale (in plaats van Absdale), dit terwijl sommige antroponiemen wél een moderne variant krijgen (Hughelijn - met gh - wordt Kleine Hugo). Ook Leije (in de Middelnederlandse tekst: ‘Leye’) blijft ten onrechte ‘Leije’ (v. 2640, p. 71). De Leie zou naar Gent kunnen wijzen, stad van de Ysengrimus. Toch is het ‘Gentse’ stukje weinig volledig. Naar een (later?) Gents receptiemilieu verwijzen het Comburgse handschrift (circa 1410) en het Reynaerthandschrift in de collectie van de Gentse patriciër Wasselins (1388). Dat de vermelding van Gent naar de afkomst van de dichter zou verwijzen? En Hulsterlo, Elmare, Belsele dan, of het Waasland, Kriekeputte of Hijfte? Dat Slings de toponymie opneemt onder de rubriek Publiek is meer dan verdedigbaar, dat hij ze koppelt aan de afkomst van de auteur, is discutabel. De toponymie kadert in een soort ‘mutual understanding’ tussen auteur en publiek en is te verbinden met de inbedding van de leugen in het verhaal. Een strijd tussen Brugge en Gent gebruiken om de toponymie van de Reynardus vulpes te verklaren, lijkt vergezocht. De koppeling van de toponymie aan het sleutelromanconcept wordt terecht in vraag gesteld. Vanuit didactisch oogpunt is een koppeling tussen het hedendaagse land en de middeleeuwse toponymie wel interessant. De link die gelegd wordt met een fietsroute, is ook weer niet helemaal correct. Een eerste Reynaertautoroute dateert reeds uit 1955. Momenteel zijn er zes fietsroutes, een langeafstandswandelpad en enkele autoroutes. Vanuit educatief standpunt zijn dit aantrekkelijke aanknopingspunten. En wie de routes rijdt, zal moeten constateren dat Hulsterlo wel in het ‘oost einde’ van het middeleeuwse graafschap Vlaanderen lag, maar niet in het huidige Oost-Vlaanderen, zoals op p. 70 wordt meegedeeld. Hoewel Kriekeputte wél in deze provincie ligt en Hulsterlo/Nieuw-Namen er letterlijk slechts een steenworp van verwijderd liggen, toch zullen de Hulstenaren maar groen lachen bij het lezen van deze passage.

Detailkritiek is mogelijk op de directe band die gelegd wordt tussen de ‘pax’ in de ‘brief’ in Reynaertvers 358 en de tekst van de brief van de valse prediker op een unieke vijftiende-eeuwse lepel; of op de melding dat het verborgen acrostichon in

[p. 144]

de slotverzen van de Comburgse tekst wellicht door een minstreel werd geëxpliciteerd; of op de vermelding dat de Reynaert een voorbeeld zou zijn van de omgekeerde wereld (het gaat om een spiegelwereld). Hier te diep op ingaan zou echter afbreuk doen aan het inleidende karakter van dit boekje. Hoewel wij het Maerlantboek uit de reeks sterker vinden, moge duidelijk zijn dat deze publicatie vele van de gestelde doelen bereikt. De algemene indruk is dat dit boekje te snel tot stand is gekomen. In een volgende druk zou men een en ander kunnen corrigeren of nuanceren. Wij hopen dat die volgende druk er snel komt, net als de volgende deeltjes van de Tekst in context-reeks. De redacteuren Slings en Van Oostrom wensen wij nog vele pareltjes toe. Voor de toekomst van de studie van het Middelnederlands zijn deze voor het onderwijs en een zeer breed publiek bestemde boeken - op een ander niveau - wellicht even belangrijk als de wetenschappelijk gefundeerde grotere broers uit de reeks Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen.

Rik van Daele