Tiecelijn. Jaargang 12

[p. 132]

grafiek

■ Willy Feliers
Joeri Ljoeksjin: Van de Kalevala naar de Reynaert

Nu wil ik een zang aanheffen;
wonderlijk zal die weerklinken,
terwijl 't rogbrood wordt genuttigd
en het gerstebier gedronken.
Doch al drink ik niet één teuge,
reikt men mij geen dronk tot laafnis,
'k zing nochtans met drogen gorgel,
of alleen bij een teug water,
om den avondstond te vieren,
om het daglicht te vereeren,
schoonheid van den jongen morgen,
als de dageraad ons aanbreekt.

Kalevala, Runo I, v. 91-102, bewerking Maya Tamminen

De Kalevala werd gezongen, de Reynaert werd voorgedragen en beide meesterlijke epen inspireerden vroeger en nu vele beeldende kunstenaars. Een van deze beeldende kunstenaars is Joeri Ljoeksjin.

De Russische beeldende kunstenaar Joeri Ljoeksjin is een merkwaardige persoonlijkheid. Hij voelt zich sterk aangetrokken tot oude literatuur en beeldende kunst en toch is hij een zeer modern kunstenaar. Joeri Ljoeksjin werd in 1949 in Sint-Petersburg (toen nog Leningrad) geboren. Hij kreeg zijn opleiding aan de Serov Kunstacademie en promoveerde onder de leiding van professor Leonid Oscorbin. Niettegenstaande Ljoeksjin de beeldende kunst in al haar facetten beoefent is hij toch vooral bekend als graficus. Ljoeksjin is geen zwart-wit graficus. Door zijn ervaringen als kunstschilder kan hij prachtig met kleur werken en spelen. Het grootse deel van zijn etsen is ingekleurd met waterverf. Zo ontstaan er van dezelfde prent door variante inkleuringen sterk verschillende kleurstaten. Ljoeksjin heeft een eigen stijl ontwikkeld, sterke prenten met een rijke variatie. Hij verwerkt op een moderne manier klassieke thema's en zoekt steeds naar vernieuwing. Een gevolg hiervan was dat hij het moderne element in de ex-libriskunst bracht. Voor de exlibriskunst is het een ware verrijking dat een kunstenaar van Ljoeksjins niveau ook boekmerken maakt.

Ljoeksjin en de Kalevala

Ljoeksjin heeft grote bekendheid verkregen met zijn Kalevalawerken, schilderijen en prenten geïnspireerd op de Kalevala, die permanent tentoongesteld worden in het museum van Petrozavodsk in het Russisch deel van Karelië en in de Kalevalaafdeling van de Finse Culturele Stichting in Helsinki.

Wat Van den vos Reynaerde voor Vlaanderen is, is de Kalevala voor Finland: het grootste literaire werk van de eigen middeleeuwse literatuur. Hoewel er vele ver-

[p. 133]

schillen zijn, zijn er tussen beide werken enkele treffende overeenkomsten (zie verder). Zoals de romantici zich in Vlaanderen optrokken aan de Reynaert om de grootheid van Vlaanderen te doen herleven, zo deden ook de Finnen met hun nationaal epos. De Kalevala is in Finland zo belangrijk dat 28 februari is uitgeroepen tot nationale Kalevaladag en een feestdag is geworden.

Niettegenstaande de Kalevala ouder is dan Van den vos Reynaerde - de eerste Kalevalazangen gaan terug tot de negende eeuw - is het epos slechts in het begin van de negentiende eeuw op schrift gesteld door de Finse dokter en filoloog Elias Lönnrot (1802-1884). Door zijn pionierswerk behoedde Lönnrot de Kalevalazangen voor uitsterven, want de sterke groei van de kennis van schrijven en lezen verdrong in de meeste landstreken het zingen en voordragen van literaire teksten. In de afzondering van het noordelijk klimaat en in de ondoordringbare bossen van Finland konden de geschreven teksten minder goed doordringen en bleef de zangtraditie voortleven. De zangers konden trouwens noch lezen noch schrijven.

Lönnrot was werkelijk een pionier, niet alleen omdat hij de eerste was die de teksten in die mate begon te noteren, maar vooral gezien de levensgevaarlijke tochten die hij moest ondernemen om de oude zangers op te sporen. Lönnrot was magister in de letteren en dokter in de geneeskunde. Vanaf 1828 ondernam hij elf reizen om de oude zangers op te sporen en de liederen te noteren. Met de toenmalige middelen waren zijn speurtochten door Karelië, Oost-Botnië, Tavastland, Savo en Ingermanland zwaar en niet zonder gevaar. Hij kon de zangers vinden en liet ze dagenlang voorzingen. Sommigen reciteerden tot 5000 versregels achter elkaar. Uit de zo verzamelde liederen componeerde Lönnrot een doorlopend verhaal en noemde het Kalevala, wat betekent: ‘land waarin de zonen van de stamvader Kalevala leefden’: ‘Finland’.

Zoals Willem, die met als belangrijke bron verscheidene branches van de Roman de Renart zijn Van den vos Reynaerde schreef, zo schreef Lönnrot in 1835-1836, op basis van verscheidene oude liederen de zogenaamde Oude Kalevala. (Of is Lönnrot eerder te vergelijken met een Jan Frans Willems?) Lönnrot werkte verder aan een definitieve versie. In 1849 was ook dit werk klaar en verscheen de Nieuwe Kalevala: epos in 50 zangen (Runos) met in totaal 22.795 verzen.

De Kalevala kreeg in Europa vlug grote belangstelling. Eind 1900 waren er reeds vertalingen in onder andere het Zweeds, het Engels, het Duits en het Frans. Later kwamen er ook vertalingen in Nederland en Vlaanderen, wel fragmentarisch en meestal in proza, zoals de vertalingen van Maya Tamminen (1928), J.H. Eekhout (1938), Wies Moens, die in 1938 Kalevalafragmenten vertaalde, en Inge Ott (in 1979). Vooral de auteurs die sterke voeling hadden met de Vlaamse Beweging werden sterk aangesproken door dit Finse epos. Ik heb ooit de vertaling van Maya Tamminen op de kop kunnen tikken. Het exemplaar was afkomstig uit de bibliotheek van de (omstreden) Vlaamse auteur Ferdinand Vercnocke, onder andere bekend door zijn roman Kapitein Kruyt. Uit Vercnockes aantekeningen kan men afleiden dat hij dit boek intensief heeft gelezen en gebruikt als inspiratiebron voor zijn eigen literair werk, onder andere voor de dichtbundel Hansa.

Lönnrots Kalevala begint met de schepping van de wereld en eindigt zoals bij Willem met het vertrek van de hoofdfiguur. In de Kalevala is dat Väinämöinen. Het hoofdthema van de Kalevala is de strijd tussen twee volkeren: de Kalevala en de Pohjola. Zoals zo dikwijls in de geschiedenis wil een volk het overwicht, hier het Kalevalavolk. Het tracht de Pohjola de macht te ontnemen.

[p. 134]

De belangrijkste Finse verzamelaar van beeldende kunst over de Kalevala, Pekka Heikkilä, schrijft in Graphia:

Aan dit konflikt kan een symbolische betekenis gegeven worden; vooral in de gedichten waarin de verovering van het licht en de verdrijving van de duisternis een rol spelen gaat het eigenlijk over de strijd tussen goed en kwaad. De evolutie van het Kalevala-volk loopt parallel met de lotsbestemming van het Finse volk; de beschreven gebeurtenissen hebben dus niet alleen te maken met morele standpunt en, maar ook met nationale symboliek.’
(1995, p. 338)

In de Kalevala spelen de dieren een belangrijke rol, er is zelfs een volledige zang gewijd aan de beer Otso (Runo 46): ‘O, mijn schoone, dierbre Otso, / gouden met uw honingpooten!’ (Tamminen p. 363, v. 71-72; Otso is Fins voor bruine beer.)

Afb. 1

[p. 135]

In deze poëtisch mooie Runo 46: Väinämöinen en de beer doodt Väinämöinen Otso de beer met een speciaal versierde jachtspriet: ‘op het ijzer zag men wolven, / op het blad zag men een beer staan; / aan den lasch een eland draafde, / op den greep een dartel veulen, / aan den voet een loopend rendier.’ (Tamminen, p. 362, v. 36-40). Väinämöinen trekt met zijn hond op jacht, op zoek naar Otso en houdt een monoloog tot de beer: ‘O m'n beste, met uw fraai gewelfd voorhoofdje, die zo graag uw pootjes in de honing steekt!’ (Ott, p. 243). Hij vindt de beer, doodt hem met de werpspies en brengt hem naar het dorp. Tijdens die tocht spreekt hij de beer toe alsof hij nog leeft. Hij vraagt Otso zijn woning te verlaten om met hem mee te gaan naar het dorp waar hij honing zal vinden om op te likken. (Zoals Bruun naar het dorp gelokt wordt.) De dorpelingen heten de honingeter met de kromme klauwen welkom en leiden hem binnen onder hun roemrucht dak. Daar kan het feestmaal beginnen met berenvlees, in het gezelschap van mooie vrouwen, getooid met de mooiste hoofdsieraden.

Hier laten we Joeri Ljoeksjin de tekst vernieuwen in beeldtaal. Op het ex-libris (afb. 1) voor Pekka Heikkilä zien we twee bijna mystieke vrouwen getooid met speciale hoofdsieraden als een soort stolp over een bang ogende beer, die door handen als werpspiesen wordt bedreigd. Aan de rand kijkt de beer als bevoorrechte toeschouwer naar zijn eigen lot. De schoorsteen rookt, onder het roemruchte dak kan de feestdis beginnen.

In wat we zojuist beschreven zien we twee merkwaardige overeenkomsten tussen de Reynaert en de Kalevala. Een eerste is het verlaten van het land. Reynaert stapt na de moord op Cuwaert als het ware uit het verhaal en hij trekt naar een ‘wildernesse nu’, het beloofde land. De oude Väinämöinen verlaat in zijn ranke koperen vaartuig Kalevalaland op tocht naar de lagere hemelstreken. De tweede overeenkomst is sterker: Väinämöinen, die met honing als lokspijs de beer naar het dorp lokt, doet precies hetzelfde als de middeleeuwse vos. De parallellen zijn wellicht louter toevallig. En toch! Professor Jan de Vries geeft in zijn inleiding, voorafgaand aan Tamminens Kalevalabewerking enkele uitdagende - zij het niet wetenschappelijk gefundeerde - hypothesen in zijn zoektocht naar westerse elementen in de Kalevala. Zo, over de derde belangrijke figuur in de Kalevala, Lemminkäinen, dat diens naam ontstaan is uit het Oudnoordse woord ‘Flaemingi’, wat Vlaming betekent. Hij stelt verder dat er sinds de dertiende eeuw contacten waren tussen West-Europa en de Oostzee. Wij spelen echter zeker en zullen, ondanks enige gelijkenissen met betrekking tot de honingscène, de mogelijke invloed zekerheidshalve maar als een fantastische hypothese beschouwen. Of zijn het oermytische verhaalelementen?

Ljoeksjin en de Reynaert

Gezien Ljoeksjin belangstelling heeft voor de oude literaire teksten, is het niet verwonderlijk dat hij ook belangstelling heeft voor de Reynaert. Zoals voor vele Oost-Europeanen is het aanknopingspunt voor hem de Reineke Fuchs via Goethe en de Lis Mikita, de Oekraïense Reineke Fuchs-bewerking door Ivan Franko. Joeri Ljoeksjin reageerde in 1995 dan ook enthousiast op de aangekondigde Reynaertex-libriswedstrijd van de vzw Tiecelijn-Reynaert. Niettegenstaande het reglement slechts drie inzendingen toeliet, ontwierp hij toch vier prenten, waarvan hij er drie heeft ingezonden. Voor zover mij bekend, heeft Ljoeksjin in totaal vijf Reynaertex-libris ontworpen en in etstechniek uitgewerkt. Voor één van de drie

[p. 136]

Afb. 2

ingezonden prenten heeft de jury van de Reynaertex-libriswedstrijd Ljoeksjin een nominatie toegekend. Deze sterke prent (afb. 2) is ontworpen voor de hoofdredacteur van het Belgische ex-libristijdschrift Graphia, Luc van den Briele. Naast de Nederlander Jos van Waterschoot is Van den Briele momenteel een van de grootste autoriteiten in de studie van en de beschouwingen over de ex-libriskunst. Daar waar de hoger beschreven Kalevalaprent toch nog niet los van de klassieke prenten is te zien, is deze Reynaertprent postmodern. Los van alle regels en verplichtingen tekent Ljoeksjin hier zijn Reynaert. Over zijn inspiratiebron laat hij geen twijfel bestaan: op de banderol lezen we: Reineke Fuchs. De donkere pijl bovenaan - wat hebben de moderne kunstenaars toch met pijlen! - wijst naar Reineke. Daar staat hij: dé vos, met in zijn torso de wolf. De wolf is afgebeeld als hoorndrager. Op de prent die voor mij ligt is de hoorndrager lichtgroen met als achtergrond een donkere nacht. Voor de Reinekefiguur en het omkaderend beeldverhaal gebruikt de kunstenaar alle varianten van bruin. In zijn linkerhand draagt Reineke een ijzeren spies. Verdrijft hij de hamer en de sikkel die onderaan zweven zonder houvast? Wat er nog over is van het communisme heeft geen basis meer. Alle interpretatie is speculatie. Laten we de lezer en kijker verder speculeren over deze geslaagde Reynaertprent.

[p. 137]

Afb. 3

Het tweede Reynaertex-libris (afb. 3), ontworpen voor Agaath en Jos van Waterschoot, is in dezelfde postmoderne stijl gecreëerd, maar is toch overzichtelijker. Een dominante vos met stralende ogen is met hart en ziel een Fuchs: hij draagt zijn naam op het hart. Als uitgesproken egoïstische figuur is er in zijn hart alleen maar plaats voor de Fuchs en zijn gezin: enkel Reineke, Frau Hermelyn en hun kroost zijn belangrijk. Lampe de haas mag van schouder naar schouder opmarcheren naar zijn droevig lot. Rechts boven zien we de haas al achter het raam van Malapartus, zijn halsrechting nabij. Door een band met schuine kleurstrookjes van de vos gescheiden zien we, in een soort stripverhaal, de grote tegenstelling tussen de deemoedige hazen en de autoritaire Nobel.

Reynaert is echter een grotere autoriteit dan Nobel. Hij zal de Nobelwereld onderuithalen en zelf als president achter de katheder plaatsnemen. Op prent 4 plaatst Ljoeksjin Reynaert aan het spreekgestoelte van de president van Amerika. Achter een bos microfoons ‘toetert’ hij zijn waarheid. Deze ronde uitbeelding in zwart-wit is nu eens niet omlijst door een beeldverhaal, maar door een zeer decoratief kleurenpalet.

De laatste prent (afb. 5) maakte Ljoeksjin in 1996. Naast de Reineke Fuchs was - zo stelden we reeds - ook de Lis Mikita een inspiratiebron voor Ljoeksjins Reynaertprenten. De kunstenaar geeft ons hier zelf de hint: onder Reineke Fuchs staat in cyrillisch schrift ‘Mikita’ en achter de oren van hėt masker, rechts boven: ‘Lis’. De kunstenaar herhaalt deze aanwijzingen op de banderol: ‘Mikita - Lis - Renart’. Kent hij ook de Roman de Renart? Zonder de tektstaanduiding geeft de prent ook haar bron prijs: links onder ontdekken we een haas die een pijp rookt,

[p. 138]

Afb. 4

een scène uit de Lis Mikita. Hier gebruikt Ljoeksjin ook het compositieprocédé van een centrale Reynaertfiguur, omlijst door kleine figuren en voorwerpen. Centraal staat de man met het Reynaertmasker. Op het ingezonden exemplaar 3 uit een reeks van 50 is deze centrale scène lichtbruin ingekleurd en de gecreëerde wereld, zoals afgebeeld in de lijst, gaat van licht- naar donkergroen. Door het donkergroen suggereert de kunstenaar een heelal als achtergrond. Reynaert heerser over het universum. Wat niet kan afgebeeld worden is de blinddruk (een reliëfbeeld in het blad zonder inktkleur), die dikwijls Ljoeksjins etsen omringt. Hier is de ets als het ware gedrukt over een blinddrukleeuw. De leeuw rust boven op de moetlijn (dit is de indruk op het papier van de etsplaat) van de ets. Zijn staart verdwijnt achter de afbeelding en komt onderaan terug te voorschijn en krult verder achter de rechter benedenhoek. Nobel als drager van de prent: de koning moet alles ondergaan.

[p. 139]

Afb. 5

De besproken Reynaertprenten van Joeri Ljoeksjin vinden hun oorsprong in een Reynaertex-libriswedstrijd. Door het organiseren van deze wedstrijd heeft de vzw Tiecelijn-Reynaert haar eigen steentje bijgedragen tot de verrijking van de Reynaerticonografie en tot de universalisering van het Reynaertthema.

Bronnen

Kalevala. Het Finsche Volksepos, bewerkt door Maya Tamminen, Zutphen, W.J. Thieme en Cie, 1938.

Kalevala. Het Finse heldenepos, verzameld door Elias Lönnrot, bewerkt door Inge Ott, Rotterdam, 1979.

Pekka Heikkilä, De Kalevala, in: Graphia, (1995), nr. 123, p. 337-348.

Werk van Joeri Ljoeksjin is onder andere te vinden in Sint-Petersburg (State Museum of Russian Fine Art, het F.M. Dostojevsky House-Museum en het Museum of The History of Leningrad), in New York (The Museum of Modern Art en het Metropolitan Museum of Art), in Keulen (Museum voor Moderne Kunst) en in Sint-Niklaas (Internationaal Exlibriscentrum).