Tiecelijn. Jaargang 12

[p. 126]

artikel

■ Herman Brinkman
Reynaert in het vrouwenklooster^1.

Meteen nadat Grimbeert Reynaert de biecht heeft afgenomen en hem als boetedoening voor zijn zonden veertig slagen met een twijg heeft toegediend, gaat het tweetal op pad naar het hof van koning Nobel. De schone lei van Reynaert dreigt echter al snel te worden bezoedeld, wanneer de weg - niet toevallig - leidt langs een vrouwenklooster waar het nodige pluimvee wordt gehouden. De gedachte aan vette hoenderen doet Reynaert watertanden, maar door de onverzettelijkheid van Grimbeert moet hij, zeer tot zijn spijt, de priorij links laten liggen.

Reynaert zelf mag dan aan het vrouwenklooster voorbij zijn gegaan, zijn geschiedenissen zijn er wel degelijk terechtgekomen. Dat blijkt althans op indirecte wijze uit een vijftiende-eeuws handschrift dat afkomstig is uit het Rijswijkse regularissenklooster Nazareth en dat vroeger heeft toebehoord aan ene zuster Anna Jansdochter^2.. In dit devote handschrift vinden we behalve bekende en minder bekende preken en traktaten ook enkele onopvallende, maar bij nader toezien interessante pennenproeven die van belang zijn voor de receptiegeschiedenis van de Reynaert, maar wellicht ook implicaties inhouden voor de Reynaertfilologie. Blijkens het schrift (een cursiva) behoren de aantekeningen nog tot de late vijftiende eeuw. Net zoals de inhoud van het handschrift uit Latijn en Middelnederlands bestaat, zo vinden we deze beide talen ook terug in de krabbels die een gebruiker van het handschrift op de versozijde heeft geschreven van het blad waarop een vertaling van pseudo-Bernardus' Tractatus de interiori domino eindigt. Aangezien deze krabbels werkelijk bedoeld waren om een onwillige pen op gang te brengen (blijkbaar liep de inkt te snel weg), is het geschrevene niet op alle plaatsen even goed leesbaar. In de onderstaande transcriptie zijn opgeloste afkortingen gecursiveerd en zeer moeilijk leesbare letters tussen teksthaken geplaatst^3..

Hij liep tot den pape ende riep laet ons
gaen Reynaert die vos is geua[en]

Reynaert sprac tot voru [sic] ermelinen
jc beuele v mine [we]lp[e]k[inen]

Oe spranc wyt Reynaert gn

A et b perantea morior

Ignorantes virtutes vocabulorum

Satius fidelibus mee confidentibus sacrum sept [..]
Qui celi quam terre regit septra

Men hoeft geen groot kenner van de Middelnederlandse letterkunde te zijn om bij de eerste vier regels ontlening aan een berijmde versie van het Reynaertverhaal te

1. Met dank aan mijn NLCM-collega's mw. dott. S. Corbellini, drs. E. Kwakkel, dr. W. Scheepsma en aan dr. A. Bouwman, voor hulp en advies bij de voorbereiding van dit artikel.

2. Het handschrift wordt bewaard te Utrecht in Museum Het Catharijneconvent onder de signatuur BMH 99.Voor een nadere beschrijving en een opgave van de inhoud, zie: K. Stooker & Th. Verbeij, Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden, Leuven, 1997, II, 368 nr. 1107. In de literatuur bestaat enige onduidelijkheid over de provenance van het handschrift, daar de (vijftiende-eeuwse) bezittersaantekening luidt: Suster Anna lansdr tot Nazareth binnen (schutblad, achterin). De naam van de plaats waar zich het bewuste klooster Nazareth bevond is uitgeradeerd. M. Costard heeft niet geaarzeld om het handschrift toe te schrijven aan het klooster Nazareth uit Geldern (M. Costard, Predigthandschriften der Schwestern vom gemeinsamen Leben. Spätmittelalterliche Predigtüberlieferung in der Bibliothek des Klosters Nazareth in Geldern', in: V. Mertens & H.-J. Schiewer (red.), Die deutsche Predigt im Mittelalter. Internationales Symposium am Fachbereich Germanistik der Freien Universität Berlin vom 3.-6. Oktober 1989, Tübingen, 1992, 206). Maar aangezien het handschrift blijkens een negentiende-eeuwse bezittersnotitie is overgeleverd via de parochie Poeldijk (Zuid-Holland), is het meer dan waarschijnlijk dat we het klooster Nazareth te Rijswijk moeten situeren. Ook Stooker & Verbeij (I.c.) hebben geopteerd voor deze herkomst.

3. De regels bevinden zich op f.230v. Er is een aantal onzekerheden bij de transcriptie. Behalve om de tussen teksthaken geplaatste letter gaat het om de volgende woorden en oplossingen: in regel 5: ‘Reynaert’, ‘gn’ (er staat een abbreviatuurstreep boven deze letters, maar de oplossing daarvan is zonder context niet te geven; in regel 6: ‘perantea’ (de oplossing van de laatste abbreviatuur), ‘morior’ lijkt later te zijn toegevoegd, waarschijnlijk door een andere hand; in regel 9: ‘Qui’.

[p. 127]

Afb. 1. Pennenproeven met o.a. regels over Reinaert de vos in het vijftiende-eeuwse handschrift Utrecht, Museum Het Catharijneconvent, BMH 99, f.230v (foto: Ruben de Heer).

[p. 128]

vermoeden^4.. De meer ingevoerde Reynaertlezer zal zelfs snel de episodes kunnen aanwijzen waarop beide versparen betrekking hebben. Aangezien in het eerste paar sprake is van een man die een paap meedeelt dat Reynaert gevangen is, moeten de regels genomen zijn uit de bekende passage waarin Reynaert Tibeert te slim af is, en hem in de valstrik laat lopen die door de zoon van de dorpspastoor, Martinet, voor de vos is opgezet. Wanneer Martinet midden in de nacht een gerucht hoort, wekt hij in grote opwinding zijn vader met de, naar later zal blijken, geheel misplaatste mededeling dat Reynaert gevangen is. In de regels drie en vier zien we Reynaert afscheid nemen van zijn vrouw Hermeline, waarbij hij haar de zorg voor zijn kinderen toevertrouwt. Hier bevinden we ons verderop in het verhaal, namelijk in de episode dat Reynaert ten derde male wordt gemaand zich te vervoegen aan het hof. Grimbeert is naar Maupertuus gestuurd om Reynaert op te halen. Voor hij aan zijn reis met onzekere afloop begint, neemt Reynaert dramatisch afscheid van zijn vrouw en kinderen.

Beide passages maken deel uit van de oudste verhaalkern in de Middelnederlandse Reynaerttraditie. In de redactie van het Comburgse handschrift luiden de passages als volgt:

Met desen wart hi toten viere
Ende ontstac eenen stroe wisch sciere
Ende wecte moedre ende vadre
Ende die kindre alle gadre
Ende riep nu toe hi es gheuaen

(ed. Brinkman & Schenkel 1997, vs. 1233-1237)^5.

Hoert seit hi vrauwe hermelijne
Ic beuele hu die kindre mine

(ed. Brinkman & Schenkel 1997, vs. 1407-1408)

Het is duidelijk, dat de regels van de pennenproef niet onmiddellijk teruggaan op deze versie. En dat geldt ook voor de redactie in het Dyckse handschrift, want die laat geen noemenswaardige verschillen zien. In Reynaerts historie lezen we op de bewuste plaatsen regels die meer lijken op de Rijswijkse regels, maar toch ook weer niet zodanig, dat we mogen besluiten tot een rechtstreekse relatie. Nog de meeste gelijkenis vinden we in de afscheidsscène. Het enig bekende handschrift van Reynaerts historie heeft hier:

Reynaert sprac vrou ermelijn
Ic beueel v die kijnde mijn

(ed. Goossens 1983, vs. 1449-1450)^6.

Maar de tekst van de Tibeertscène is weer geheel verschillend:

Hi wecte moeder ende vader
Ende die kijnder alle gader
Staet op die dieff is geuaen
Doe liepen sy derwaert wel zaen

(ed. Goossens 1983, vs. 1256-1259)

4. De Latijnse regels hebben hoogstwaarschijnlijk niets te maken met de Reynaertstof. De vertaling van de Latijnse regels is geenszins onproblematisch. Een mogelijke vertaling luidt, van boven naar beneden: A en b gaan vooraf - ik sterf; Deugden kennen geen woorden; Het is beter de heilige scepter toe te vertrouwen (?) aan de hemelse gelovigen, dan aan degene die de macht op aarde bezit(?). De eerste regel lijkt het initium te zijn van een korte tekst waarmee het alfabet kan worden aangeleerd. Een dergelijke tekst wordt echter niet vermeld in B. Hauréau, Initia opervm scriptorvm latinorvm medii potissimvm aevi ex codicibvs manvscriptis et libris impressis alphabetice digessit, Tvrnholti, 1973 (8 dln.), D. Schaller & E. Könsgen, Initia carminum latinorum saeculo undecimo antiquiorum. Göttingen, 1977 en H. Walther, Initia carminum ac versuum medii aevi posterioris latinorum. Alphabetisches Verzeichnis der Versanfänge mittellateinischer Dichtungen. Göttingen, 1959. De spreuken komen niet voor in H. Walther, Proverbia sententiaeque latinitatis medii aevi. Lateinische Sprichwörter und Sentenzen des Mittelalters in alphabetischer Anordnung, Göttingen, 1963-1986 (9 dln.).

5. H. Brinkman & J. Schenkel (ed.), Het Comburgse handschrift. Hs. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et phil. 2o 22. Diplomatische editie, Hilversum, 1997, 2 dln.

6. J. Goossens (ed.), Reynaerts historie. Reynke de vos. Gegenüberstellung einer Auswahl aus den niederländischen Fassungen und des niederdeutschen Textes von 1498, Darmstadt, 1983.

[p. 129]

De Nederduitse bewerking Reynke de vos, bekend uit een druk van 1498, heeft op de cruciale plaats:

Stat vp de vosz is ghevangen
Wy willen ene wol entfangen

(ed. Goossens 1983, vs. 1181-1182)

Hier staat weliswaar dieff voor vos, maar daarmee hebben we nog steeds onvoldoende overeenkomst om aan ontlening uit die bron, of aan een eventuele (onbekende) gerelateerde redactie te denken.

De aanwezigheid van Latijnse spreuken zou ons op de gedachte kunnen brengen dat de schrijfster van de verdwaalde regels misschien de Latijnse vertaling van Reinaert I, Reynardus vulpes voor zich had, en omdat zij toch maar wat krabbelde, al improviserend, twee willekeurige passages uit het Latijn terugvertaalde in het Middelnederlands^7.. Zo'n gang van zaken zou bijna onmogelijk zijn te bewijzen. Maar wanneer de Latijnse tekst ter plaatse zo sterk zou afwijken, dat er sprake is van inhoudelijke verschillen, dan zou het tegendeel toch het meest waarschijnlijk zijn. De Tibeertscène en het afscheid luiden in het Latijn als volgt (de aangehaalde vertaling is van R.B.C. Huygens)^8.:

Martinusque puer excitur, clamitat: ‘Eya,
vulpes est capta, percuciamus eam!’
Suscitat inde patrem, matrem reliquos quoque cunctos,
nudus et e lecto transvolat ipse pater,
et puer accelerans it ad illum, clamitat: ‘Hic est!’

[...] de knaap Martinet schrikt wakker en roept uit: ‘Hoera, de vos is gevangen, laten we haar doodslaan!’ Daarop wekt hij zijn vader, zijn moeder en alle overigen en zijn vader schiet zelf naakt uit zijn bed en de jongen gaat haastig naar hem (de kater) toe en schreeuwt: ‘Hier is hij!’
(ed. Huygens 1968, vs. 521-525)

Hermelina, meos commendo modo tibi natos
ut pascas, foveas hos dape mente bona.

Hermeline, u vertrouw ik nu mijn kinderen toe, opdat ge ze voedt en ze met spijs, uit de goedheid van uw hart, verkwikt.
(ed. Huygens 1968, vs. 611-612)

De volgorde van de gebeurtenissen in de Latijnse tekst van de Tibeertscène wijkt af van die in de Middelnederlandse krabbels. In het Rijswijkse verspaar is de handeling eenvoudig: Martinet (niet bij name genoemd) begeeft zich naar de paap, en spoort hem aan tot actie met de mededeling dat de vos gevangen is. In het Latijn roept Martinet dat de vos gevangen is zodra hij wakker schrikt. Pas dan wekt hij zijn vader. En wat hij daarbij zegt vermeldt de Latijnse tekst niet. Daar zitten dus kleine, maar niet onbelangrijke verschillen. De Latijnse regels uit de afscheidsscè-

7. Ik ga, gelet op de herkomst van het handschrift, uit van een vrouw, maar er kan vanzelf sprekend ook een man (een biechtvader bijvoorbeeld) in het spel zijn.

8. R.B.C. Huygens, Reynardus Vulpes. De Latijnse Reinaert-vertaling van Balduinus luvenis critisch uitgegeven en vertaald, Zwolle, 1968.

[p. 130]

ne sluiten daarentegen vrij nauwkeurig aan bij de Middelnederlandse tekst. Alleen het Reynaert sprac lijkt te ontbreken. Bij nader toezien vinden we acht regels hoger in de Latijnse tekst inderdaad Inquid Reynardus. Wanneer we ook nog bedenken dat onder de Middelnederlandse regels, enigszins apart (maar naar het schijnt door een andere hand) het woord morior is geschreven, dan zouden we opnieuw aan een relatie met de Reynardus vulpes kunnen denken. In de afscheidsscène spreekt Reynaert immers de vrees uit dat hij spoedig zal gaan sterven (mori vereor; vs. 625). Maar ook hier verschilt de pennenproef weer net iets teveel van de Reynardus om van een citaat te kunnen spreken.

Indien we er dus van uitgaan dat de kopiiste van de regels uit geen van de ons bekende Middelnederlandse redacties van het Reynaertverhaal overschreef en dat ze evenmin terugvertaalde uit het Latijn, dan blijven er twee mogelijkheden over, die alle twee interessant zijn vanuit een literairhistorisch perspectief: ofwel hebben we hier te maken met sporen van een tot dusverre onbekend gebleven redactie; ofwel de schrijfster noteerde enkele regels uit het hoofd.

De context van de regels pleit noch voor de ene optie, noch voor de andere. Iemand die zijn pen uitprobeert kan evengoed regels kopiëren die hij voor zich heeft liggen (we zouden dan moeten aannemen dat zich een complete onbekende Reynaerttekst op de schijftafel van de kopiiste bevond), als uit het hoofd opschrijven. Dat er in dat laatste geval al snel varianten ten opzichte van schriftelijk vastgelegde versies ontstaan, spreekt voor zich^9.. Contaminatie van de oorspronkelijke regels met passages waarin het rijmpaar hermelijnen/welpekinen voorkomt, is zelfs heel begrijpelijk bij iemand die vanuit zijn geheugen werkt^10..

Maar toch. Een goede reden om het bestaan van een onbekende Reynaertredactie wel serieus te nemen, vormt de wat raadselachtige regel 5, die in deze vorm overigens ook niet kan worden teruggevonden in de overgeleverde teksten. Het slot ervan is problematisch, maar het gaat hier vooral om het begin. Indien de transcriptie van de eerste vier woorden correct is, dan lijkt het erop dat de kopiiste slaafs een regel uit een bestaand handschrift heeft overgeschreven. Dat voor het eerste woord Doe gelezen moet worden, behoeft geen betoog. Omdat er echter Oe staat, zou men kunnen aannemen dat er in het oorspronkelijke handschrift een ruimte was vrijgelaten voor een lombarde D die nog moest worden ingevuld. In dat geval zou de kopiiste bij het uitproberen van haar pen dus niet uit haar hoofd hebben gewerkt, maar simpelweg een regel hebben herhaald die zij op dat ogenblik aan het kopiëren was.

Helaas kunnen we geen zekerheid verkrijgen over de precieze toedracht bij het schrijven van de regels. Daarmee moet ook het bestaan van een onbekende Reynaertredactie hypothetisch blijven. Wat overblijft is een waardevol getuigenis van receptie van de Reynaertstof in een Hollands kloosterlijk milieu, en dat is op zichzelf genomen al interessant genoeg. Blijken van lectuur of kennis van epischfictionele teksten zijn in middeleeuws Holland - zeker in verhouding tot wat we weten over de verspreiding van geestelijke literatuur - tamelijk schaars. Eens te meer vinden we hier ondersteuning voor het vermoeden dat dierenverhalen wél geliefd waren^11..

9. Zie voor de (mogelijke) invloed van memorisatie op epische rijmteksten: I. Spijker, Amijns kinderen hoog te paard. Een studie over Renout van Montalbaen en de Franse Renaut-traditie, Verloren, 1990, m.n. de paragraaf 7.4.

10. Maar liefst viermaal komt dit rijmpaar in de Reinaert I voor: vss. 1425-1426, 3080-3081, 3092-3093 en 3218-3219 (verstelling volgende de editie Brinkman & Schenkel 1997).

11. Vgl. H. Brinkman, Dichten uit liefde. Literatuur in Leiden aan het einde van de Middeleeuwen, Hilversum, 1997, 265.