Logo DBNL
Tiecelijn. Jaargang 12 (1999)

Tiecelijn. Jaargang 12

(1999)– [tijdschrift] Tiecelijn–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

artikel

■ Yvan de Maesschalck
Lof der hondsheid.
Willem en Elsschot: een koninklijk meervoud

Het is bekend dat Willem Elsschot (1882-1960) niet zelden erg strenge criteria aanlegde wanneer hem werd gevraagd te oordelen over (jonge) debutanten1.. Zo waren zijn lovende woorden doorslaggevend bij de toekenning van de Leo J. Krijnprijs aan beginneling Boon voor diens De voorstad groeit (1942) en sprak hij ongeveer tien jaar later even opvallend negatief over Claus' debuut De Metsiers (1950), waarvan hij de lectuur in een aan uitgeverij Manteau gerichte brief een bewijs van ‘zelfopoffering’ noemde2.. Bekend is ook dat Elsschot, die zichzelf een onverbiddelijke discipline oplegde, van andere schrijvers een even hoogstaande literaire ascese verwachtte, vooral als het erom ging kopij te beoordelen als lid van een of andere jury. Het verbaast dan ook niet dat hij, wanneer hij zijn kritische blik liet waren over oude (Vlaamse) teksten, alleen met het beste deel ervan genoegen nam. Kieskeurig lezer als hij was, savoureerde hij zorgvuldig3.. Alweer verbaast het nauwelijks dat precies het kroonjuweel van de Middelnederlandse epiek steeds weer zijn onverdeelde aandacht kon opeisen. Elsschot was immers een hartstochtelijk bewonderaar van Van den vos Reynaerde, ‘waarvan hij fragmenten van buiten kende en soms reciteerde’4.. Dat de Reynaert hem na aan het hart lag, blijkt ook uit de keuze van zijn nom de plume: Willem is volgens Ida de Ridder een rechtstreekse verwijzing naar Willem die madoc maecte5..

Meteen is een eerste raakpunt tussen beide literaire fenomenen aangestipt: Elsschot als bevlogen Reynaertlezer. Dat lijkt weinig opzienbarend, maar wie de Brieven-editie van Vic van de Reijt ter hand neemt, merkt dat Elsschot in méér geïnteresseerd is dan in het verhaal zelf of de fratsen van een legendarische vos. Hij wil kennis nemen van wat hij, enigszins voortvarend, meer dan eens de ‘oorspronkelijke’ tekst noemt. Vandaar zijn oprechte waardering voor het filologische slijpwerk van J.W. Muller, die in 1939 een aangevulde versie van zijn ‘kritische’ Reynaertuitgave liet verschijnen. Elsschot voelt zich overigens zozeer met de tekst van het epos vertrouwd dat hij het waagt professor Muller ongevraagd van advies te dienen. In zijn brief van 7 december 19396. levert hij onder meer commentaar bij Mullers poging om ‘eere ontmakighe van lanternen’ (sic) in v. 800 te verklaren als een oplapster/herstelster van lanternen7.. Elsschot ziet in het bizarre ‘lanternen’ een verschrijving voor latrines (= schijthuizen) omdat lanternen in de moderne betekenis hem al te anachronistisch in de oren klinkt. Ook in verband met ‘putepeel’ en ‘vuulmaerte’ suggereert Elsschot een alternatieve ‘Vlaamse’ scabreuze verklaring, iets waar hij blijkens andere bronnen bepaald talent voor heeft8.. Muller heeft op die brief niet geantwoord.

Dat Elsschot desondanks hardnekkig vasthoudt aan zijn (minimale) tekstkritiek én aan de Mullereditie blijkt jaren later uit een aan Jan Villerius gerichte dankbrief van 7 oktober 1958, naar aanleiding van twee hem toegestuurde Reynaertedities, met name die van Tinbergen-Van Dis en die van J.F. Willems-Hellinga. Hij komt daarin terug op de betekenis van ‘outmakkighe’ (dat hij nu correct overneemt) en merkt in de aanhef op dat hij niet begrijpt wat Tinbergen aan de Mullertekst zou kunnen ver-

anderen. Elsschot schrijft: ‘De tekst door Dr. Tinbergen zal wel dezelfde zijn want ik zie niet goed in wat hij er zou kunnen en durven aan wijzigen’9.. Met andere woorden, Elsschot beschouwt de Mullereditie als de definitieve, en voor zijn part, oorspronkelijke versie van de Reynaert.

Elsschots exemplaar heeft overigens goede diensten bewezen aan de verspreiding en literaire naleving van het Reynaertverhaal. Niemand minder dan L.P. Boon heeft Elsschots boek verscheidene jaren in bruikleen gehad. Uit de in 1989 gepubliceerde, ook in de Brieven opgenomen briefwisseling tussen beide schrijvers, valt af te leiden dat Boon de Mullereditie kort na 12 december 1946 in zijn bezit moet hebben gekregen. Hij schrijft immers: ‘Wat het boek van Pr. Muller betreft, gij kunt mij geen groter plezier doen dan met het mij een paar maanden in bruikleen te geven. Ik verwacht het, zo spoedig mogelijk’10.. Betekenisvol is ook de volgende zin waarin Boon hoopt op Elsschots expertise te kunnen rekenen in verband met de Reynaert: ‘... Reinaert waarvan ik weet op u te mogen rekenen als er in de tekst een of ander is dat mij ontsnappen zou ...’. Boon beseft dus dat Elsschot een Reynaertlezer is van ongewone snit. Dat Elsschot zijn boek lang heeft moeten missen, blijkt uit Boons brief van december 1952. Hij vraagt Elsschot, die om zijn boek heeft gevraagd, ‘nog acht dagen medelijden’ met hem te hebben. Het is niet onwaarschijnlijk dat Boon, die terwille van Wapenbroeders en De Kapellekensbaan een Reynaertlezer sui generis was geworden, Muller in extremis heeft gebruikt om ‘zijn reeds bestaande De Kapellekensbaan-tekst achteraf’ te ‘amenderen’11.. Het lijkt redelijk te veronderstellen dat Elsschot meer en intensiever Reynaert zou hebben herlezen als Boon hem niet jaren lang (zeker tot eind 1952) op zijn schrijftafel had laten liggen.

Waarom Elsschot ongeveer zes jaar geduld heeft gehad vooraleer zijn Muller terug te vragen, is uiteraard onbeantwoordbaar. Maar dat de teruggave in 1952 valt, heeft misschien wel een externe oorzaak. Op zondag 11 mei 1952 heeft namelijk in Antwerpen een luisterrijke Elsschotviering plaats naar aanleiding van zijn zeventigste verjaardag. Bij die gelegenheid brengen verscheidene sprekers hulde aan de schrijver en zijn oeuvre. Onder hen Albert Westerlinck, criticus en persoonlijke vriend van de schrijver, Frans Smits, zijn achterneef en ‘officiële’ biograaf, Raymond Herreman, voormalig redacteur van 't Fonteintje en Forum, en Martinus Nijhoff, alomgeprezen dichter en onvervalst Elsschottiaan. Vooral laatstgenoemde spreekt een opmerkelijke laudatio uit, waarin hij Elsschots ‘wereldbeeld’ nabij tracht te komen door het met Reynaerts inborst te vergelijken. Nijhoff stelt onomwonden dat ‘in het wezen en het werk van Willem Elsschot ... een hedendaagse echo van de ongeëvenaarde en onsterfelijke Reinaard’ hoorbaar is12..

Nijhoff staat met die opvatting niet alleen. In een brief van L.P. Boon (12 mei 1952) en een uitvoerig stuk van Jan Greshoff (6 december 1952) wordt Elsschots schrijverschap nogmaals gerelateerd aan de eigen aard van de befaamde vos. In zijn brief waarschuwt Boon hem voor pluimstrijkerij, eraan toevoegend: ‘Gij kent de mensen. Niemand beter dan gij, vos Reinaerde, die de mensen kent’13.. Bovendien worden in het najaar van 1952 de eerder uitgesproken feestreden gepubliceerd bij Van Kampen, Elsschots uitgever. Al deze steeds weer gemaakte referenties aan het geesteskind van Willem die Madoc maecte wettigen de hypothese dat Elsschot ging terugverlangen naar wat Reynaertlectuur en dus naar zijn Mullereditie. Wellicht niet om zich te herbronnen, want de schrijver hield de schrijverij voor bekeken. Maar misschien wel om de juistheid van een en ander voor zichzelf na te gaan.

Ook in het in de jaren zestig gepubliceerde overzichtsartikel herinnert Albert

Westerlinck aan Nijhoffs lofrede en aan zijn eigen toentertijd gemaakte parallel tussen Cervantes' Don Quichote en Elsschots Laarmans-Boormancombinatie. Westerlinck tracht bovendien de zo vaak vermelde Reynaertcomponent in Elsschots oeuvre nader te omschrijven. In zijn typering vallen termen als ‘cynische kijk’, ‘illusieloze kijk op de mens’, ‘amoralisme’, ‘onverzettelijke zelfstandigheidsen vrijheidszin’, ‘kentrekken die aan onze beroemde vos herinneren’. Voortredenerend komt Westerlinck onvermijdelijk bij Boorman terecht. Hij omschrijft hem als ‘de intelligente Reynaert die zich tot de tanden wapent om de wereld te attaqueren, cynisch in de agressie en sluw wanneer hij zich veilig stelt’14.. Terwijl Nijhoff het thema van de spoorloze, in list en camouflage doorknede vos bespeelt, vindt Westerlinck in Elsschots werk een hang terug naar deregulering, openlijk verzet, vrijbuiterij. Motieven overigens die hij, door ze in één adem te noemen, niet negatief lijkt te connoteren én die daarenboven aardig rijmen met de tijdgeest van de jaren zestig. Westerlinck ziet m.a.w. in Elsschot de Reynaert die het culturele en sociale klimaat van het decennium hem onbewust ingeeft te zien. Hiermee bevestigt Westerlinck het door Rik van Daele uitgewerkte concept dat elke periode haar eigen Reynaertbeeld construeert15..

Het Westerlinckartikel is erg revelerend, niet alleen ten aanzien van een welbepaald vossenbeeld, waarvan de auteur veronderstelt dat het overeenstemt met dat van de gemiddelde lezer, maar ook ten aanzien van Elsschots schrijverschap. Westerlinck hanteert immers een aantal begrippen als amoralisme, cynisme en ironie die hij zomaar toepasbaar acht op zowel Elsschot als de Reynaert. Hij gaat daarbij even morsig te werk als Jan Greshoff, die in zijn definitieve Elsschotstudie evenmin onderscheid maakt tussen cynisme en wat hij onder meer ‘ironische scherpzinnigheid’ noemt16.. Het laat zich aanzien dat het epitheton ‘cynisch’ al te gretig en al te gratuit wordt aangekleefd. Alleen al de vaststelling dat een aantal recensenten en commentatoren het begrip cynisme probleemloos toepast op Elsschots werk en een even groot aantal datzelfde begrip afwijst, maakt een begripsafbakening noodzakelijk.

Auteurs die Elsschots werk niet cynisch achten, zijn er overigens voldoende. Naar aanleiding van de verschijning van Kaas (1933) plaatst Menno ter Braak een stuk in Het Vaderland (3 december 1933) waarin hij nader ingaat op ‘de persoonlijkheid van Willem Elsschot’. Hij wijst het verband met cynisme af, maar beklemtoont zijn ‘gemakkelijk te ontroeren ziel’, zijn observatievermogen en vooral zijn ‘rijkdom van humor’17.. Frans Buyens van zijn kant doet er in zijn vaak herdrukte monografie over Elsschot alles aan om ‘het misverstand aangaande het zogenaamde cynisme van Elsschot’18. op te helderen. En in zijn uitvoerige beschouwing Reinaert redivivus, naar aanleiding van de tweede druk van Frans Smits' biografie en de publicatie van voormelde feestreden, stelt Garmt Stuiveling onomwonden dat Elsschot ‘geen virtuoos van het sarcasme ... is geworden maar wél: een grootmeester van de ironie’. Opmerkelijk is dat hij, mét Nijhoff, in Elsschot een moderne versie van de oude Reynaert begroet. Dat blijkt niet alleen uit de titel, ook de slotzin laat niets aan duidelijkheid te wensen over: ‘Nijhoff heeft Willem Elsschot, de ongrijpbare, resoluut geplaatst op de enige plek waar hij wézenlijk thuis hoort: naast die andere Vlaamse Willem, de allergrootste, die de “Reinaert” schiep’19..

Het mag intussen duidelijk zijn dat in hedendaagse commentaren de teneur van Elsschots werk onder de noemer ‘ironie’ wordt geplaatst en niet onder die van het cynisme. In zijn aanzet tot biografie wijst Jean Surmont op het feit dat die ironie een bepaalde ideologie vorm geeft, maar tegelijk een stilistisch procédé is20.. Hij doet

daarbij een beroep op de omschrijving van ironie zoals die door Dina Hellemans is uitgewerkt in haar studie De poëzie van Richard Minne in het licht van de ironie (1975). Zonder het begrip sluitend te omschrijven maakt Hellemans duidelijk dat ironie alles heeft te maken met contrasterende, indirecte, speelse en vaak allegorische of metaforische verwoordingen die afstand (Distanz) scheppen ten opzichte van de beschreven werkelijkheid21.. Wat hier voor Minne geldt, lijkt meteen van toepassing op Elsschot. Niet toevallig stelt Yves T'Sjoen in zijn opstel over parallellen tussen beiden het volgende: ‘Geen humor noch cynisme, maar ironie - zo ondervertegenwoordigd in de Nederlandse literatuur - werd het handelsmerk van twee auteurs die geen toegevingen aan publiek noch critici wilden doen’22.. Tot de aanstekelijkste voorbeelden van Elsschottiaanse ironie behoren madame Brulots liefde voor haar troetelaapje Chico, inclusief haar bijna onderwerelds misbaar bij de dood van het diertje en, in scherp contrast daarmee, haar hooghartige minachting voor meneer Brulot in Villa des Roses. De rechtsgang in Het been is een hilarisch voorbeeld van een juridische mundus inversus waarbij eiser en verweerder elkaars rol hebben overgenomen. Misschien is zelfs het hulpvaardig optreden van vader Laarmans in de Antwerpse havenbuurt van Het dwaallicht weinig meer dan het gedroomde ironische alibi om eindelijk op erotisch avontuur uit te trekken, zij het dan geflankeerd door drie op zijn fatsoen toezicht houdende ‘wijzen uit het Oosten’23.. Het zou hoe dan ook een uitvoerige studie vergen om de ironische strategieën op narratief, stilistisch en ideëel niveau bij Elsschot in kaart te brengen.

Al bij al blijft de vraag voorliggen of wat Minne en Elsschot lijkt te binden met evenveel recht kan worden geprojecteerd op Elsschots werk en de Reynaert. In de verhalen van beide Vlamingen worden allerlei ondeugden en morele onwaarden uitgebeeld en ontmaskerd. In de Reynaert wordt het vossenpersonage als onbarmhartig instrument gehanteerd om de verregaande plompheid en het ongebreidelde egoïsme van volk en establishment te gispen. De suggestie is onmiskenbaar dat de gehavende pastoor, de bedrogen Isegrim, de toegetakelde Bruun evenmin als het potsierlijke, hebberige vorstenpaar of de in de strot gebeten Cuwaert op enige verzachtende omstandigheden staat kunnen maken. Zij hebben hun ondergang of teloorgang uiteindelijk aan zichzelf verdiend. Iets gelijkaardigs gaat ook op voor de halfzachte, halfgeslaagde burgermannetjes bij Elsschot. Ook zij laten zich bij voorkeur leiden door weinig verheven, kleinmenselijke motieven. Daarom laat weduwe Lauwereyssen zich eindeloos lang lijmen, moet pastoor Kips zijn pastorale naïveteit met de dood bekopen in De verlossing, wordt De Keizer in Een ontgoocheling het slachtoffer van zijn eigen niet ingeloste verwachtingen, die alleen maar met een opzichtige begrafenis schijnbaar worden toegedekt.

Het verschijnsel mens als de onvermijdelijk gedupeerde primeert in het werk van de oude en de nieuwe Willem. Laatstgenoemde laat de aangeboren zwakheid van menig personage bij uitstek blijken in de romans waarin Boorman op het appèl verschijnt. Boormans optreden onderstreept dat de mens niet alleen te bedriegen valt, maar ook graag bedrogen wordt (mundus vult decipi), omdat hij nu eenmaal gevoelig is voor eigendunk, protserigheid en praal. Als Boorman in het gasthuis verblijft te midden van zachtzinnige geestesgestoorden, houdt hij voor Laarmans een rede die voor zijn geestelijk testament kan doorgaan: ‘Krijgt men niet voortdurend veel eigenaardiger dingen te zien? Heren van gezag behangen met decoraties, prelaten knikkend onder mijters en brocaat, somber achter de eerste de beste lijkkoets aanstappend als braken zij van smart en zich plechtiger bewegend dan bij 't zinken van hun eigen moeder, vooral wanneer die in haar jeugd een café gehouden heeft’24..

Veelbetekenend in dit verband is de houding van Laarmans, aangezien hij de theatraliteit van burgerlijke drukdoenerij wel degelijk aanvoelt. Waar hij ook zijn opwachting maakt, telkens weer wekt hij de indruk tegen beter weten in op te komen voor de rechten van zijn familie of die van hemzelf. Zelfs in Tsjip, waarin hij het lot van zijn dochter en kleinkind bevecht tegen Bennek, de Poolse echtgenoot van Adèle, is een zeker gevoel van defaitisme en weerloze overgave aan wat komen moet hem niet vreemd.

Hoewel het in hun beider werk onmiskenbaar gaat om ontmaskering van maatschappelijke waardesystemen, verschilt de (auteurs)visie die via verteller en personages tot stand komt in meer dan één opzicht. In de Reynaert leidt het optreden van het hoofdpersonage tot een genadeloze ontluistering van de hoofse idealen die aan Nobels hof slechts in schijn worden beoefend. Door Reynaerts optreden aldaar worden de vigerende waarden ontkracht en wordt de bestaande orde ontregeld25.. Als het ware parallel daarmee wordt in Elsschots oeuvre de kleinburgerlijke code in al haar naaktheid geëtaleerd, maar van diep misprijzen geven de meeste (mannelijke) personages doorgaans geen blijk, wél van meewarigheid en schuldgevoel. Nog duidelijker blijkt het verschil in ‘klimaat’ wanneer men de meest frappante ontmaskeraars tegenover elkaar plaatst.

Het profiel van Reynaert de vos is ongetwijfeld genoegzaam bekend. Voor de Middelnederlandse toehoorder is hij de incarnatie van het demonische, beweegt hij zich letterlijk en figuurlijk normloos aan de overzijde van goed en kwaad (jenseits von Gut und Böse). Reynaert is, als een ware Mephisto, immoreel en amoreel tegelijk; list en bedrog zijn voor hem dan ook een doel op zich; de leugen dient alleen het genot dat door het liegen zelf tot stand komt. Dat komt tot uiting in elk segment van het verhaal, maar misschien het striemendst in Reynaerts lekenbiecht, die volkomen voorbijgaat aan berouw en inkeer, maar door de woordelijke herinnering aan zijn wandaden die wandaden zelf schaamteloos weer tot leven roept. Vandaar dat Reynaert, die zich heeft vergrepen aan Hersinde (Ywenden), vol leedvermaak kan biechten: ‘Haer dedic (God moet mi vergheven) / Dat mi liever ware bleven / Te doene dan het es ghedaen’26.. Reynaert is met andere woorden een geslaagde vertegenwoordiger van het (Nietzscheaanse) cynisme, dat een nihilistische leer huldigt. Hij beantwoordt nagenoeg volkomen aan de omschrijving van Koen Raes: ‘De cynicus is een elitair intellectueel die zich via zijn cynisme distantieert van de massa, waarvan hij toch niets anders dan een gebrek aan goede smaak en gevoeligheid verwacht’27..

Hetzelfde kan niet worden gezegd van Boorman, hoezeer die ook misbruik maakt van de willoosheid en ijdelheid van de burger. Boorman toont aan hoe ingeslapen en onnadenkend burger en maatschappij, individu en collectiviteit zich gedragen. Het scherpst is zijn optreden in het dubbelboek Lijmen/Het been, maar precies dat boek openbaart ook de morele begrenzing van Boorman, die door zijn eigenste lijmpraktijk ontdekt dat hij wezenlijk niet gewetenloos is. Als Boorman na de dood van zijn vrouw verneemt hoe het door hem genaaide liftenbedrijfje te gronde is gegaan en voormalig zaakvoerster weduwe Lauwereyssen haar wegkankerend been verloren heeft, wil de havik restitutie doen. Maar zijn slachtoffer weigert tegemoetkoming en houdt op die manier zijn wroeging gaande. Als zakenman genadeloos buigt hij uiteindelijk voor menselijk leed waar hij zich mede schuldig aan voelt. Hoezeer hij zich daarbij laat leiden door irrationele overwegingen blijkt wanneer hij Laarmans vraagt: ‘Zou er enig verband kunnen bestaan tussen onze honderdduizend exemplaren en het verlies van dat lid?’ (Het been, p. 370). Dat Boorman niet

uit hetzelfde cynische hout gesneden is als Reynaert blijkt ook uit Het tankschip. Hoewel de fictieve verkoop van de Guadaloupe tot doel heeft de fiscus op te lichten en Boorman de architect is van een hele constructie, wordt medeplichtige Jacky Peeters er zelf niet bepaald slechter van.

De Boormancreatie vertoont heel wat trekjes van wat Peter Sloterdijk met een nieuwvorming kynisme (afgeleid van het Grieks kunos = hond) heeft genoemd. In zijn magistrale studie Kritiek van de cynische rede (1984) beschrijft hij kynisme als een plebejische, volkse en subversieve reactie op de burgermoraal. In filosofische zin is Diogenes de eerste kynicus die de vrijpostigheid heeft beoefend als levensdeugd, een instelling die, volgens Sloterdijk, ‘de kracht en de kern van het kynisme’ uitmaakt28.. De kynicus - zoals Boorman er één is - ‘maakt zich vrolijk om de hypocrisie, de eigenwaan en de zelfgenoegzaamheid die hij rondom zich aantreft, maar doet dat nooit vanuit de hoogte, sympathiseert integendeel met het gewone volk’. Aldus Koen Raes in het al genoemde opstel. Voor Boorman zijn er inderdaad grenzen, zelfs van morele aard, al kan hij niet aan de verleiding weerstaan het kapitalistische bestel lang en hard in zijn voegen te laten kraken. ‘Het wapen van de kynicus is de ironie en de satire, als een verdedigingsmechanisme van de zwakkere die in de eerste plaats de “zelftevredenheid” van de midden- en heersende klassen te kijk stelt’. Nogmaals Koen Raes. Het hoeft nauwelijks herhaald hoezeer kynisme en ironie op elkaar rijmen en het hart uitmaken van Elsschots mensbeeld.

Willem-van-de-Reynaert en Willem Elsschot kijken blijkbaar op een andere, erg verschillende manier naar de wereld. Het is dan ook de vraag of er voldoende gronden overblijven om de teksten van de beide schrijvers op elkaar te betrekken. Het antwoord is, geloof ik, bevestigend. Zo zou men in het befaamde duo Laarmans en Boorman een herschreven versie kunnen zien van het spitsbroederlijke en tegelijk aartsvijandelijke tweetal Isegrim en Reynaert. Ze lijken me even onlosmakelijk met elkaar verbonden als de dierenpersonages, gelden in menig opzicht als elkaars tegenbeeld, komen zo nadrukkelijk in beeld dat ze ook buiten het boek lijken te leven. Natuurlijk lust de aanvankelijk als een studentikoze idealist geportretteerde Laarmans (met stok, baard en verwarde haren) naderhand Boormans vel niet, - daarvoor is het streven naar identificatie iets te groot. Natuurlijk krijgt Reynaert het vel van Isegrim wél te pakken, bijvoorbeeld in de vorm van Hersindes wolvenklauwen. Maar een en ander neemt niet weg dat deze personages zonder elkaar niet eens zouden bestaan binnen de grenzen van de fictie. Reynaert lijkt zo onoverwinnelijk omdat hij zijn kompaan en aartsrivaal telkens weer te snel af is, zoals Boorman steeds weer functioneert als het ‘slechte’ geweten van Laarmans, alsof hij met een onzichtbare maar hechte draad met hem is verbonden. De verhouding tussen wolf en vos, meester en knecht wordt beheerst door andersgetinte maar vergelijkbare vormen van complementariteit, dualiteit en (averechtse) spiegeling.

Of Elsschot bovenstaand span bewust ontleend heeft aan de Reynaert, valt zoveel jaar later niet meer na te trekken. Althans, ten overstaan van Frans Smits of Ida de Ridder of in de gepubliceerde brieven heeft hij daarvan nooit gewag gemaakt. Toch heeft hij, naar mijn aanvoelen, de naam van één nogal schimmig personage rechtstreeks geleend bij zijn voornaamgenoot. Als Boorman en Laarmans voor het eerst weer aankloppen bij weduwe Lauwereyssen, dreigt zij hen af door een telefoontje te plegen naar een zekere Courtois (in Het been, p. 383). Die Courtois wordt alleen een figuratieve rol gegund, net aan de rand van het verhaal en dat komt aardig overeen met het bescheiden optreden van hondje Courtois in het dierenverhaal. Alleen is Elsschots Courtois een gevreesd agent, en bepaald

minder beminnelijk dan de gelijknamige viervoeter. Wie weet krijgt Courtois hier voor de gelegenheid ongewild de bij zijn naam zo passende cerberus- of waakhondfunctie toegeschreven. Waarschijnlijk gebruikt Elsschot de Reynaertnaam ook vanwege het ironische contrast met de oorspronkelijke betekenis ervan.

Het kordate optreden van voornoemde mevrouw vormt meteen een brug naar een volgend raakpunt tussen beide oeuvres. Zo is het opvallend dat noch in de Reynaert, noch in Elsschots boeken de vrouw veel te vertellen heeft. Ze wordt nooit in de rol van verteller gecast. In Elsschots werk treedt niet zelden Laarmans als ikverteller op, of ontmoet een overigens anonieme ik-verteller diezelfde Laarmans, die een boek lang durende bekentenis aflegt. Dat geldt voor Lijmen, Het been en Het tankschip bijvoorbeeld. De vrouw figureert er als kantoorbediende of als huissloof, die Laarmans' bescheiden drijverijen een tijd aanziet, maar onverwacht dwars kan gaan zitten. Meer dan eens weet zij het verloop der dingen definitief naar haar intenties te plooien door koppig zwijgzaam verzet, of een herhaalde chantage die echtgenootlief voorgoed weerloos maakt. Prachtige voorbeelden van de hardnekkigheid waarmee de vrouw het mannelijk hoofdpersonage klem rijdt zijn de moederfiguur in Tsjip en mevrouw De Keizer in Een ontgoocheling. Laatstgenoemde houdt haar zwakke echtgenoot onder de duim door hem op tijd en stond te herinneren aan zijn enig maar onfortuinlijk bordeelbezoek. Een aparte vermelding verdient uiteraard weduwe Lauwereyssen, omdat zij in de loop van de twee boeken uitgroeit tot een volwaardige partij voor Boorman: ze houdt hem jaren ‘gedecideerd’ op afstand door hem door zijn eigen geweten te laten folteren. Tot ze, op voorspraak van Laarmans' priesterlijke neef, goedschiks inbindt.

In de Reynaert blijven de vrouwen ook op het secundaire plan, maar ze zijn niettemin prominent aanwezig in elk sleutelsegment van het verhaal29.. Het meest opvallend in dit verband lijken me Julocke en de eega van Nobel. Julockes zwempartij en de liefde van de pastoor voor haar zijn uiteindelijk verantwoordelijk voor Bruuns geslaagde ontsnapping. In het procesgedeelte, wanneer Reynaert zijn verhaal opdiept over de vermeende schat van Ermeric, is het de koningin die haar gemaal buiten de rechtskring in een soort terzijde kapittelt. Ze maant hem geloof te hechten aan de leugen van Reynaert en zorgt er dus voor dat de sluwe vos oogen kontdraaiend aan zijn vervolgers kan ontkomen.

Toch valt niet te geloven dat Elsschot zich op de Reynaert zou hebben geïnspireerd om zijn moederfiguur gestalte te geven. Wat hem in de Reynaert ongetwijfeld het meest heeft aangetrokken is de taalvirtuositeit van zijn verre voorganger. Die taalbeheersing komt in elk vers bovendrijven, maar gooit vooral hoge ogen in die gedeelten die een bij uitstek oraal karakter hebben, en dat zijn er heel wat. De sterkste voorbeelden zijn de verbale pijnigingen van Reynaert aan het adres van Bruun en Tibeert, na afloop van hun respectieve dagingen. Ook de Grimbeertscène is een hoofdzakelijk door Reynaert volgesproken onderdeel, waarin misdadige intenties en retorische taalkunst samen gaan. Opmerkelijk is dat Reynaert graag kerkelijke of klerikale beeldspraak opspit om zijn slachtoffers schaamteloos te schofferen. Een staaltje is wat Bruun na zijn pandoering te horen krijgt:

 
‘Sire priester, Dieu vos saut.
 
Kendi Reinaert, den ribaut?
 
Den rooden scalc, dat felle dier.
 
Wildine scauwen, so sietene hier.
 
Nu seghet, priester, soete vrient,
 
Bi den heere dien ghi dient,
 
In wat ordinen wildi u doen,
 
Dat ghi draghet rooden capproen?
 
Weder sidi abt so priore?
 
Hi ghinc u harde na den oore
 
Die u dese crune hevet bescoren.
 
Ghi hebt uwen top verloren.
 
Ende uwe ruwe hantscoen af ghedaen.
 
Ic wane ghi wilt singhen gaen
 
Van uwen completen dat ghetide.
 
(Muller, p. 144-145, vs. 935-949)

Reynaert levert in bovenstaande verzen niet alleen een knap zelfportret, maar bouwt ook consequent aan het beeld van een pas van tonsuur voorziene monnik, uitsluitend met de bedoeling Bruuns open wonde in edik te drenken. Dat hij zelfs in het aanschijn van de dood zijn tegenwoordigheid van geest niet verliest, bewijst hij met de strop om de hals tijdens zijn publieke biecht. Ook daar weet de vos zijn adellijke publiek te ‘ontweghen’ door zijn ‘scone taele’, door een verhaal te fabuleren dat barst van overdrijvingen, preciseringen, anticiperingen, suggestiviteit en retardering30.. Als een echte ‘hondse filosoof’ weigert hij ‘zich te conformeren aan de mythe van de authentieke communicatie. (...) Omdat de taal machteloos is, neemt hij zijn toevlucht tot de woordspeling, die de mogelijkheden vertienvoudigt en het potentieel vergroot’31.. Al deze trucs worden hem uiteraard ter beschikking gesteld door de auteur, Willem zelf, die daardoor bewijst erg bewust met taal om te gaan. Alsof de huidige ‘lezer’ daar nog aan zou kunnen twijfelen. Waarschuwt de auteur immers zelf niet in de proloog dat hij niet voor ‘den dorpren ende den doren’ schrijft, maar voor ‘die ghene ... die gherne pleghen der eeren’, voor lieden doorkneed in hoofse zeden? Van zo iemand mag dan ook taalkunst worden verwacht die beklijft.

Een vergelijkbaar taalbewustzijn is beslist ook in elk verhaal (en elk gedicht) van Elsschot aan te treffen. In tegenstelling tot zijn middeleeuwse naamgenoot, heeft hij wel een paar beschouwingen gepleegd die voor zijn expliciete poëtica kunnen doorgaan, met name de beroemde inleiding bij Kaas en het al even beroemde Achter de schermen, waarin hij de eerste bladzijde van Tsjip zin na zin commentarieert, zodat de lezer er de weifelende genese van meemaakt. Dat Elsschot een lans breekt voor een register waarin elk woord berekend is op het hoogst mogelijke effect, is intussen bijna een eigen leven gaan leiden. Aan Laurens Elzinga schrijft hij: ‘Het eeuwig zoeken naar HET juiste woord, dat dikwijls zo moeilijk te vinden is. Het zit soms naast je maar je merkt het niet omdat het zich stil houdt’32.. Dat de auteur zelf zich een leven lang aan zijn eigen strenge recept heeft gehouden, is natuurlijk geen klein bier en draagt tot de dag van vandaag de bewondering van elke Elsschotlezer weg33.. Overigens komen in zijn romans voldoende voorbeelden voor waarbij de schrijvende verteller zijn brief of tekst in wording van voorbeeldig stilistisch commentaar voorziet. Het volstaat te verwijzen naar de ingebouwde stijlanalyses in Tsjip, De leeuwentemmer, Lijmen, Het been en Kaas. Alleen al de manier waarop Elsschot Laarmans een naam voor zijn kaashandel (Gafpa) laat vinden, is onovertroffen.

Hoezeer hij in de praktijk aan zijn oorspronkelijke proza frunnikte valt onder meer

na te lezen in Woord voor woord (1983), de klassiek geworden variantenstudie van Annemarie Kets-Vree, die alle beschikbare manuscripten (typoscripten) en de verschillende drukken van Een ontgoocheling aan een vergelijkend onderzoek heeft onderworpen. Bovendien is het intussen een idée reçue dat Elsschot zijn teksten op een of andere manier liet uitvlooien op al te Vlaamse wendingen, eerst door Anna Christina van der Tak, zoals Jeroen Brouwers in een zwierig geschreven bijdrage heeft aangedragen34. en vanaf Kaas vooral door Jan Greshoff, althans tot die in 1940 naar Zuid-Afrika verscheepte. Diezelfde Greshoff getuigt trouwens dat Elsschot zijn teksten voorlas aan een uitgelezen kring vertrouwelingen, waarbij ‘nog lang wordt nagepraat over een enkel woord of een zinswending (...) omdat geen moeite Elsschot te veel is als het om de strikte, zuivere uitdrukking te doen is’35..

Hiermee zou wellicht het belangrijkste gezegd zijn, ware het niet dat zowel Elsschot als de Reynaert van een gelijksoortig psychologisch raffinement blijk geven dat niet onopgemerkt kan blijven. Zo lijkt me de manier waarop Reynaert zijn toekomstige slachtoffers (Bruun, Tibeert, Nobel) weet te lijmen, het bijna perfecte spiegelbeeld van de manier waarop Boorman zijn slachtoffers (Korthals, Lauwereyssen) aan zich weet te verplichten. Om de bespreking niet nodeloos te bezwaren, stel ik voor de verleidingsstrategie van Reynaert ten aanzien van Bruun kort te plaatsen naast die van Boorman ten aanzien van Korthals in Lijmen. Het is opvallend hoe de beide personages die de verleiding of daarbij horende vernedering manipuleren, een behendig spel spelen waarin het register36. voortdurend verschuift op basis van de al verkregen ‘voorsprong’. Uiteraard speelt het verschil in sociaal statuut bij die registerverschuivingen niet onaardig mee. Om het de lezer iets makkelijker te maken zijn de betreffende Reynaertverzen (editie Muller, p. 132-136, vs. 520-611) en Lijmen-passage (Verzameld Werk, 1960, p. 276-279) hierna als bijlage afgedrukt.

In de gebalde en plastische aanmaning aan Reynaerts adres slaat Bruun meteen een dreigende toon aan. Het perspectief van galg en rad kan Reynaert bezwaarlijk bekoren. Bovendien spreekt hij in het eerste vers tot Reynaert als tot een lagergeplaatste, wellicht om van bij de aanvang Reynaerts weerstand te breken. Bruun brult: ‘Sidi in huus, Reinaert? / Ic bem Bruun, des conincx bode’ (vs. 522-523). De vertrouwelijke tweede persoon enkelvoud en de bitse aanspreking ‘Reinaert’ plaatsen de vos meteen waar hij thuishoort: in de ‘lage’ wereld van de onhoofsen. Maar dat is natuurlijk zonder Reynaert zelf gerekend. Na lang nadenken (v. 545) reageert hij met een dankbetuiging aan Bruuns adres, waarbij hij hem met zijn adellijke functie aanspreekt: ‘Heere Bruun, wel soete vrient’. Aldus begint Reynaert zijn antwoord. Zonder overgang wijst hij op de onfortuinlijke situatie waarin Bruun zich bevindt. Bruun noemt hij het slachtoffer van slechte raadslieden, en bovendien: ‘ic soude te hove sijn ghegaen / al haddet ghi mi niet gheraden’ (vs. 552-553). Tegenover zoveel welwillendheid moet Bruun zich beslist weerloos voelen. En daar rekent Reynaert ook op.

De volgende stap van zijn strategie geeft dan ook blijk van grote omzichtigheid. Reynaert wijst op zijn ongemak als gevolg van ‘eere vremder, nieuwer spisen’ (v. 556). Als Bruun hem op de man af vraagt over welke spijs het gaat, hanteert Reynaert behoedzaam hetzelfde formele register van bij de aanvang. Erg onderdanig klinkt: ‘Heere Brune? Ic at cranke have. / Arem man, dannes gheen grave’ (vs. 561-562). De vos schurkt zich schijnbaar in zijn status van onderhorige, hij blijft Bruun als baron aanspreken, terwijl hij hem indirect als een graaf vleit en zichzelf

een ‘laag’ profiel aanmeet. Het zelfbeklag neemt in de volgende verzen aardige proporties aan. Reynaert hoopt nu eenmaal op een irrationele reactie van adelborst Bruun. En die komt er ook. Bruun vraagt Reynaert naar de honinglekkernij. Daarbij verliest de beer zijn sociale meerderwaardigheid uit het oog en neemt hij de aanvankelijke aanspreking van Reynaert over. ‘Edele reinaert, soete neve’ (v. 579) klinkt dan ook als een ironische echo van Reynaerts eerdere ‘Here Buun, wel soete vrient’. Zoals Reynaerts ogenblikkelijke repliek (‘Ghewinnen, Brune?’, v. 583) een doublure lijkt van Bruuns eerdere ‘Sidi in huus, Reinaert?’. Op het moment dat hij zich psychologisch sterker waant dan zijn belager, geeft hij onverwijld het formele register op en parodieert hij als het ware dat van Bruun. De sociale rollen zijn dan ook finaal omgekeerd.

Bruun is alleen nog belust op persoonlijk gewin en biedt Reynaert zijn hulde aan in niet mis te verstane feodale termen: ‘Bi uwer trauwen, laet mi weten /... Waendic u hulde daer mede verdienen’ (vs. 587 en 592). Voor Reynaert kan het nu nog nauwelijks fout lopen. Het huldebetoon van baron Bruun maakt van hen beiden voor de gelegenheid gelijken van stand, in adellijke zin wel te verstaan. En dat laat Reynaert ook blijken wanneer hij Bruun vraagt zijn pleitbezorger te zijn aan het hof. Op een gewichtig moment als dit neemt hij weer afstand en keert hij, welbewust, terug naar het formele register van daarvoor. En dus heet het: ‘Heere Brune, wildi mi wesen hout’ (v. 604). Pas nadat Bruun hem van zijn voorspraak heeft verzekerd, verschijnt hij voor Bruun en neemt hij hem op sleeptouw richting ‘Lamfreits binnen den tune’ (v. 644). Hiermee is het formele verleidingswerk in de strikte zin voor Reynaert afgelopen.

Zoals gezegd presteert Boorman iets gelijkaardigs wanneer hij Korthals in diens eigen huis gaat strikken, om zich te revancheren vanwege het hem eerder aangedane bedrog. Zodra hij en Laarmans (alias de Mattos) bij de begrafenisondernemer zijn binnengelaten, gaan ze zitten, in afwachting van Korthals' verschijning. In feite wordt daarmee een woordloze voorzet gegeven die het aanstaande register aankondigt. Boorman wil namelijk van meet af aan het roer in handen nemen. Hij opent dan ook de dialoog en niet Korthals (wat toch voor de hand zou liggen). Na die opening stelt Boorman zich op een heel formele manier voor. Althans, hij licht zijn functie en het doel van zijn komst omstandig toe. De verwoording is over de hele lijn schijnbaar afstandelijk en neutraal, en wat dat betreft vergelijkbaar met Reynaerts taalgedrag in de eerste fase van de hiervoor beschreven verleiding. Maar de gestrekte (en duidelijk ingestudeerde) boodschap van Boorman bevat ten minste drie valkuilen voor Korthals. Zo nodigt Boorman hem uit te gaan zitten in zijn eigen huis: ‘Doch gaat u zitten’. Opnieuw een kwestie van toonzetting. Daarbij sluit hij zijn voorstelling af met een suggestieve vraag die zowel vleiend als vertrouwenwekkend moet overkomen voor Korthals: ‘En ik geloof wel dat ik voor betrouwbare inlichtingen ... aan 't goede adres ben ...?’. Bovendien noemt hij, ondanks zijn omstandige introductie, zijn eigen naam niet.

Boormans berekende aanhef heeft het gewenste effect, want de neergezeten Korthals is aan de nodige verwarring toe, zoals uit zijn houding en zijn antwoord blijkt. Korthals' repliek is aanvankelijk even formeel (‘Mijnheer, ik keur uw initiatief volkomen goed...’), maar neemt al snel een bocht. Korthals' betoog wordt daarbij defensief van inslag: hij wijst namelijk de beunhazen af en prijst gelijkelijk de vaklui de hoogte in (zoals Boorman en hijzelf er zijn). Gaandeweg wordt zijn pleitrede minder formeel omdat hij het register van de reclamejongens overneemt. Hij heeft het over ‘kale uitvaarten’, ‘de socialen’, iets ‘velen’, iets ‘inpikken’. Hij lijkt voluit te

spreken als een brochure. Elsschot kan het echter niet laten de bevlogen kletstoon van Korthals te contrasteren met een banale en dus ironische gebeurtenis (overkokende melk), waardoor Korthals van zijn professionele troon gehaald wordt. Dat hij overigens vooral zijn eigen publiciteit wil verzorgen, wordt onderstreept door het feit dat hij, na het keukenintermezzo, letterlijk een brochure (‘een circulaire’) te voorschijn haalt, en over de bijzondere diensten van zijn bedrijf orakelt op een toon die iets samenzweerderigs krijgt. ‘Onze lieve doden’ zijn die van Boorman én Korthals.

De schijnbare familiariteit van dat alles ontgaat Boorman allerminst. Voor Boorman is zulks de gedroomde aanleiding om over te schakelen op een informeel register, al kan hij niet aan de verleiding weerstaan Korthals' eerdere openingszin letterlijk te imiteren. Die zin keert als een echo naar Korthals terug, ongeveer zoals Reynaert de echo van Bruuns openingszin naar zijn belager terugstuurt (cf. supra). Hiermee is Boormans aanval in regel ingezet. Hij wil namelijk niets minder dan de al gezeten Korthals op de knieën dwingen en plaatst dan ook tegenover Korthals' defensieve register dat van de offensiviteit. Hij verplettert zijn opponent door tegen hem over hemzelf te spreken op een onbepaalde en naamloze manier. Zo heeft hij het over ‘een schraapzuchtige kerel’, ‘een firma’, ‘die vent’. Erg dreigend allemaal, want de niet nader genoemde is Korthals zelf. En die heeft begrepen, en gaat dan ook letterlijk onderuit. Voor een tweede keer nodigt Boorman Korthals uit te gaan zitten.

Op het ogenblik dat Korthals capituleert, keert Boorman net lang genoeg naar een erg formeel gedrag terug. Hij kiest voldoende lang voor het register van de stilte, wellicht om Korthals' zwakheid en zijn eigen superioriteit te onderstrepen, zoals Reynaert na Bruuns dreigement er eveneens lang het zwijgen toe doet (‘Menichfout was sijn ghedochte’, v. 540). Zwijgen kan tenslotte niet verbeterd worden. Als de handtekening is gezet, neemt Boorman op een hoogst afstandelijke manier van hem afscheid. Pas dan noemt hij ook zijn eigen naam. Een situatie die alweer parallel loopt met Reynaerts formele vraag naar Bruuns bescherming voor hem aan het hof. Het verschil is wél dat Korthals zich van zijn nederlaag pijnlijk bewust is, terwijl Bruuns pijn nog moet komen. Het afsluitende ‘tot genoegen’ klinkt Korthals wellicht schrijnend in de oren. En zo is het ook bedoeld.

Zoals uit het voorgaande hopelijk blijkt, laten een aantal gelijkenissen zich vrij aardig inschalen. Beide passages vertonen vergelijkbare, keurig getimede registerwissels, goed berekende psychologische effecten, persiflerende herhalingen, en een strategische stap-voor-stap-aanpak. Tegelijk vallen ook wezenlijke verschillen op. De wraakactie van Boorman is voornamelijk gebaseerd op chantage. En dat geldt ook voor het latere vergeldingsgedrag van mevrouw Lauwereyssen, voor mevrouw Brulot en mevrouw De Keizer, die haar echtgenoot, jammer genoeg voor hem, op welgeteld één bordeelbezoek heeft betrapt. In de Reynaert daarentegen is het de vos telkens weer te doen om een hoogst talige stategie, met als enige hoogst ontalige doel zijn slachtoffers zoveel mogelijk fysieke schade toe te (laten) brengen. Reynaert verlokt, verleidt, bindt zijn tegenstrevers de dood aan. Het discours van Reynaert is dat van de volstrekte amoraliteit. Het discours van Elsschots werk heeft alles van doen met een positiebepaling ten opzichte van de gemiddelde burgermoraal. Terecht merkt Vic van de Reijt op dat het ‘schuldgevoel’ van meet af aan in Elsschots werk aantreedt en ‘daaruit nooit meer verdwenen is’37.. Maar dat verschil in tonaliteit kan niet verhinderen dat beide Willems verwante geesten zijn, die elkaar, ondanks een afstand van eeuwen, recht in de ogen kunnen

kijken. Ze zijn tenslotte allebei even onsterfelijk, want net als Reynaert, ‘loopt (Boorman) nog steeds en zal (hij) pas rust vinden in de dood’ (Het been, p. 410).

juni-juli 1999

Bijlage



illustratie

520
Doe ghinc hi voor die barbecane
 
Sitten over sinen staert
 
Ende sprac: ‘Sidi in huus, Reinaert?
 
Ic bem Bruun, des coninx bode.
 
Die hevet ghesworen bi sinen gode:
525
Ne comdi niet ten ghedinghe
 
Ende ic u niet voor mi en bringhe,
 
Recht te nemene ende te ghevene,
 
Hi doet u rooven van den levene:
 
Hi doet u breken up eenen rade.
530
Reinaert, doet dat ic u rade
 
Ende gaet met mi te hove waert.’
 
Dit verhoorde al nu Reinaert,
 
Die voren in sine poorte lach,
 
Daer hi vele te ligghene plach
535
Dor waremhede van der sonnen.
 
Bi der tale die Bruun heeft begonnen
 
Bekendene al te hant Reinaert
 
Ende tart bet in te dale waert
 
In sine donkerste haghedochte.
540
Menichfout was sijn ghedochte,
 
Hoe hi vonde sulken raet,
 
Daer hi Bruun, den fellen vraet,
 
Te scerne mede mochte driven
 
Ende selve bi siere eere bliven.
545
Doe sprac Reinaert over lanc:
 
‘Uwes goedes rades hebbet danc,
 
Heere Bruun, wel soete vrient.
 
Hi hevet u qualike ghedient,
 
Die u beriet desen ganc
550
Ende u desen berch lanc
 
Over te loopene dede bestaen.
 
Ic soude te hove sijn ghegaen,
 
Al haddet ghi mi niet gheraden.
 
Maer mi es die buuc gheladen


illustratie

Korthals woonde gelukkig niet ver, maar hij was niet thuis. Of wij dan maar in zijn bureau wilden komen? vroeg een zenuwachtige jongen, die ons achter de winkel in een kantoortje bracht.
‘Laten wij maar gaan zitten,’ zei mijn patroon, het voorbeeld gevend.
De jongen draaide een tijdlang aan een copieerpers, blies een sissend liedje op de scherpe kant van een briefkaart en ging toen op een schrijfmachine hangen als om verstoppertje te spelen.
‘Daar heb je pa,’ meldde hij aan, en een ogenblik later deed Korthals zijn intrede, terwijl de jongen zich uit de voeten maakte.
‘Mijnheer Korthals zelf?’ vroeg Boorman, nadat zij elkanders decoratie hadden aangekeken.
‘Jawel, mijnheer, om u te dienen. Met wie heb ik de eer?’
Boorman kruiste de benen.
‘Ik ben de directeur generaal van het Algemeen tijdschrift voor Financiën, Handel, Nijverheid, Kunsten en Wetenschappen en mijnheer Teixeira de Mattos is mijn secretaris. Doch, gaat u zitten. Op verzoek van diverse medische kringen heeft de directie besloten in een van de eerstvolgende nummers een studie te publiceren over moderne transportmiddelen voor het vervoer van lijken. En ik geloof wel dat ik voor

betrouwbare inlichtingen op dat gebied aan 't goede adres ben, niet waar, mijnheer?’
Bij die vraag, die gesteld werd met een gezicht dat droop van deferentie, raakte Korthals tot driemaal toe verward in het koordje van zijn lorgnet. Nadat hij zich losgeworsteld had, vouwde hij de handen en begon verward te doceren:
‘Mijnheer, ik keur uw initiatief volkomen goed, volkomen, vooral ook omdat over die kwestie totnogtoe slechts geschreven werd door mensen die er geen benul van hebben en er feitelijk geheel buiten staan. Geloof maar niet dat de krantenlui zich de moeite geven de mening te vragen van een vakman. Neen, mijnheer, zij schrijven maar raak. Ik kan u vooral goed inlichten over eerste-klasse-begrafenissen, want dat is mijn specialiteit. Er is in de laatste jaren heel wat getwist over die klassen en u weet natuurlijk dat de socialen voorstanders zijn van kale uitvaarten. Zij kunnen niet velen dat onze geliefden behoorlijk ter aarde worden besteld, zoals alleen een eerste-klasse firma dat kan inpikken. Maar als zo'n haantje-de-voorste van ze doodgaat, een die jaren lang zonder boord gelopen en een paar keer in de kast gezeten heeft, dan zijn ze er als de kippen bij met vaandels, kransen en muziek. En dan maar zuur kijken, alsof ze met de hele wereld wat te verrekenen hadden. Ik behoef natuurlijk niet te zeggen dat Korthals en Zonen in hun vak sedert jaren aan de spits staan.’
‘Kookt die melk niet over?’ vroeg de schrille stem van iemand die niet te zien was.


illustratie

555
In soo utermaten wisen
 
Met eere vremder, nieuwer spisen:
 
Ic vruchte inne sal niet moghen gaen.
 
Inne mach sitten no ghestaen:
 
Ic bem soo utermaten sat.’
560
‘Wat aetstu, Reinaert?’ ‘Wat ic at,
 
Heere Brune? Ic at cranke have.
 
Arem man dannes gheen grave:
 
Dat moghedi bi mi wel weten.
 
Wi aerme liede, wi moeten eten,
565
Hadden wijs raet, dat wi noode aten.
 
Goeder verscher honichraten
 
Hebbic couver harde groot.
 
Die moetic eten dor den noot,
 
Als ic els niet mach ghewinnen.
 
 
570
Nochtan als icse hebbe binnen,
 
Hebbicker af pine ende onghemac.’
 
Dit verhoorde Brune ende sprac:
 
‘Helpe, dor die doot, Reinaert,
 
Hebdi honich dus onwaert?
575
Honich es eene soete spise,
 
Die ic voor alle gherechten prise
 
Ende voor alle gherechten minne.
 
Reinaert, helpt mi dat ics ghewinne.
 
Edele Reinaert, soete neve,
580
Also langhe als ic leve,
 
Willic u daer omme minnen,
 
Mach ic des honichs bi u ghewinnen.’
 
‘Ghewinnen, Brune? Ghi hout u spot.’
 
‘Inne doe, Reinaert, so ware ic sot,
585
Hildic spot met u, neen ic niet.’
 
Reinaert sprac: ‘Brune, mochtijs iet?
 
Of ghi honich moghet eten,
 
Bi uwer trauwen, laet mi weten.
 
Mochtijs iet, ic souts u saden.


illustratie

Korthals verliet even het kantoor, zeker om naar de keuken te gaan, keerde mompelend terug en sloot de deur, na een kat te hebben weggetrapt, die hem voor de voeten liep.
‘Zo'n huishouden heeft wat in,’ sprak hij met een gemaakte lach.
Hij kuchte en begon opnieuw:
‘Korthals en Zonen staan dus sedert jaren aan de spits. En wanneer ik dat zeg, ligt het niet in 't minst in mijn bedoeling concurrenten te klcineren.’
Hij trok een lade open en haalde er zijn circulaire uit, die hij Boorman aanreikte.
‘Dit zijn onze nieuwe motorwagens, de Korthals XIV en XV, chassis Renault. De veertien is gebouwd voor 't vervoer van lijken van de ene stad naar de andere en de vijftien voor het overbrengen van zieken. Vroeger werden onze lieve doden gewoon per spoor verzonden, net als haring. Zij werden gewogen, mijnheer, en moesten op een vrachtbrief, tot eindelijk onze veertien aan die gruwel een einde heeft gemaakt.’
‘Zie je nu wel, de Mattos, dat wij bij Korthals en Zonen moesten zijn om iets te horen dat de moeite waard is?’ vroeg Boorman, mij als getuige nemend.
En zich naar Korthals toe kerend:
‘Mijnheer, ik keur uw initiatief volkomen goed, even volkomen als u het mijne. Dat uw streven naar verbetering door de massa niet steeds gewaardeerd wordt is de schuld van een schraapzuchtige kerel, die niet terugschrikt voor misdadig geknoei. Ja, mijnheer, misdadig. Luister liever. Er is een firma, of u 't gelooft of niet, die maar één enkele motorwagen bezit, waarin zij zowel lijken als halflijken vervoert. Of het vrachtje dood, lam of slechts ziek is, dat kan haar geen bliksem schelen. Alles gaat er in, ook schilderijen en piano's. Die vent is speciaal ingericht op het verspreiden van typhus en pest en dan nog wel onder de vlag van de zoon Gods. Moest die niet gehangen worden, mijnheer?’
Er lag een verontrustend crescendo in de stem van Boorman. Een tijdlang was Korthals echter blijven liggen zoals hij gaan liggen was om zijn eigen toespraak te houden. Maar toen Boorman die vraag stelde, met dezelfde nadruk waarmede hij mij die eerste avond gezegd had: ik ben pas vijftig, nu, op dit moment zoals ik hier zit, - toen kwam de man in zijn stoel overeind en sloeg de ogen neer, in zijn inktpot.
Boorman liet hem even zitten en ging dan door.
‘De vent in kwestie is bovendien een bedrieger. Hij heeft zijn motorwagen eerst als ziekencoupé gefotografeerd en dan nog een tweede kiekje gemaakt na hem geschminkt te hebben met een kruis en met tranen op doek. Hij heeft er alleen niet aan gedacht voor de tweede foto een bordje met een ander nummer te gebruiken. En daarom wordt hij nu door het Wereldtijdschrift gehangen, mijnheer, tenzij ...’
‘Tenzij wat?’ vroeg Korthals zacht.


illustratie
Editie: J.W. Muller, Van den vos Reynaerde, Leiden, Brill, 1944.


590
Ic saels u soo vele beraden:
 
Ghi ne atet niet met u tienen,
 
Waendic u hulde daer mede verdienen.’
 
‘Met mi tienen? Hoe mach dat wesen?
 
Reinaert, hout uwen mont van desen,
595
Ende sijts seker ende ghewes:
 
Haddic al thonich dat nu es
 
Tusschen hier ende Portegale,
 
Ic aet al up teenen male.’
 
Reinaert sprac: ‘Bruun, wat sechdi?
600
Een dorper, heet Lamfreit, woont hier bi.
 
Hi hevet honichs soo vele te waren:
 
Ghi ne atet niet in seven jaren.
 
Dat soudic u gheven in u ghewout,
 
Heere Brune, wildi mi wesen hout
605
Ende voor mi dinghen te hove.’
 
Des quam Brune teenen ghelove
 
Ende sekerde Reinaerde dat:
 
Wilde hine honichs maken sat
 
(Des hi cume ontbiten sal),
610
Hi wilde hem wesen over al
 
Ghestade vrient ende goet gheselle.


illustratie
W. Elsschot, Verzameld werk, Amsterdam, Van Kampen en Zoon, 1960, p. 276-279. (4de druk).


Mijn patroon haalde zwijgend een rood formulier uit zijn binnenzak, vulde er iets op in, en gaf het aan Korthals.
‘Kan het niet minder?’ lispelde deze, na het papier te hebben ingekeken.
En daar Boorman zijn zwijgen niet verbrak, bracht hij nog iets uit waarin ‘schandelijk’ voorkwam, maar 't was een onsamenhangende zin, zonder werkwoord, en de zwakheid stond hem op het gezicht. Star op 't rode formulier kijkend, nam hij langzaam een pen in de hand en tekende.
‘Geef mijnheer Korthals zijn foto's nu maar,’ zei Boorman, nadat hij de rode strook had opgeborgen.
En zich tot Korthals wendend:
‘U hoeft slechts zeshonderd frank in geld te betalen. Voor 't restant zendt u mij de kwitantie van 't balsemen en het transport van mijn schoonzuster. Mijn naam is Boorman, van Brussel. Tot genoegen, mijnheer.’

Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs