Tiecelijn. Jaargang 12

[p. 23]

verslag

Lübeck 1498...Die unheilige Weltbibel

In Reynaert-kringen in Duitsland was het afgelopen jaar een soort ‘Heilig Jaar’. De vos werd op vele plaatsen vereerd. Aanleiding was de viering van de 499ste verjaardag van de eerste druk van het dierenepos in het ‘niederdeutsch’. Het was waarschijnlijk een Hinrek van Alcmar-uitgave van Gheraert Leeu, tussen 1487 en 1490 in Antwerpen verschenen, die voor een franciscanenmonnik te Lübeck heeft gediend als in het Nederduits te vertalen object. Deze zielzorger was kennelijk onder de indruk van de moralisaties die Hinrek bij zijn verstekst had ingelast. De minderbroeder voorzag zijn bewerking dus ook van (katholieke) glossen die zijn zielzorgelijke taak moesten ondersteunen en de aan hem toevertrouwde gelovigen op het rechte pad moesten brengen of houden. Deze predikende uitleg was al niet over het hoofd te zien in de Lübeckse uitgave. We zullen zien dat later de oorspronkelijke tekst onder moralisaties bedolven zal worden.

Die unheilige Weltbibel, zoals de Reineke Fuchs ook genoemd wordt, werd door de Duitse wereldverbeteraars in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw zodanig aan het hart gedrukt dat de onderliggende tekst hier en daar al moeilijk was terug te vinden. Het stoute wereldse boek was een soort catechismus geworden. Intussen is het deze Reynaert II die met name de wereld heeft veroverd. Het zijn de Nederduitse en later de Hoogduitse omwerkingen van Reynaerts historie die onder meer in het Frans, Spaans, Engels, Deens, Zweeds, Russisch, Pools, Oekraïens en Japans zijn vertaald. De belangrijkste basisteksten voor al die uitvoeringen zijn zonder meer die uit de Lübecks-Rostockse lijn en die van Goethe. Johann Wolfgang Goethe gebruikte onder andere de uitgave van Gottsched en deze laatste ging terug op die van de eerder genoemde franciscaan.

Opvallend is dat in Duitsland zo vaak bij tentoonstellingen aangaande de Reynaert voor de opmaak van de affiches gebruik wordt gemaakt van een betiteling die Goethe gaf aan het vossenverhaal: Die unheilige Weltbibel. Goethe ziet dus wel overeenkomsten met het geschreven godsdienstonderricht maar hij legt de nadruk op het aardse en duivelse in het vossenwerk. Deze visie gaat dus in het Duits en in vele andere talen de wereld rond, terwijl in afgeleide (jeugd-)versies de nadruk ligt op de slimme en grappige deugniet Reineke, die - alles goed bekeken - nog zo slecht niet is. ‘Hij bestraft alleen booswichten en kan er, dat ziet toch eenieder, nauwelijks iets aan doen dat dat voor hem goed uitkomt.’ Merendeels wordt dus een opgewekte ondeugd geschilderd, maar de door Goethe gegeven ‘ondertitel’ wordt veel gebruikt en die duidt dus uitdrukkelijk op slechtheid, demonische slechtheid.

Om enkele voorbeelden te noemen van zulke gebruikte titels: van 6 tot 31 oktober 1975 was er in de bibliotheek van de Christian-Albrechts-Universität te Kiel een tentoonstelling Die unheilige Weltbibel. Reineke Fuchs im Dichtung und Bildender Kunst Europas. Van 2 tot 5 oktober 1987 was er een expositie met als motto Der unheilige Weltspiegel von Reineke Fuchs ter gelegenheid van de 39ste jaarvergadering van het Frankische Bibliophilengesellschaft. Het boek van religieuze overlevering is vervangen door de al dichter bij het boze aanleunende spiegel.

In de stadsbibliotheek van Lübeck (in mei en juni 1998) en in de Herzog-August-Bibliothek te Wolfenbüttel (in juli en augustus 1998) vonden tentoonstellingen plaats met de titel Die unheilige Weltbibel. Der Lübecker Reijnke de Vos (1498-

[p. 24]

1998). In dezelfde periode, namelijk van 27 mei tot 23 augustus 1998, was er in het Klingspor Museum in Offenbach am Main een tentoonstelling onder de titel Reineke Fuchs. Die unheilige Weltbibel. De laatste tentoonstelling in deze rij heet Die unheilige Weltbibel. Der Lübecker Reynke de Vos (1498-1998). Deze was in het Haus der Niederlande im Krameramtshaus in Münster ingericht en liep van 28 oktober tot 24 november 1998. Van de laatste vier hierboven genoemde tentoonstellingen kon ik Lübeck en Wolfenbüttel jammer genoeg niet bezoeken, maar veel van het daar geëxposeerde materiaal was ook in Münster aanwezig. Op 27 mei 1998 was ik in Offenbach om de opening van de tentoonstelling in het Klingspor-Museum bij te wonen. De organisatie was in handen van Christian Scheffler, als Museumleiter aan Klingspor verbonden, en al zo'n 30 jaar met Reynaert bezig. Op de openingsavond hield Scheffler een inleiding over de geschiedenis van de ‘rosse vos’ en over de inhoud van de Reynaert II. In ongeveer twintig vitrines waren meer dan 300 boeken uitgestald. Aan de wanden hingen meer dan 150 platen, originele tekeningen en gekleurde ontwerpen. De oorspronkelijke prenten van W. Klemke waren te zien in een apart zaaltje. De kern van het getoonde materiaal was afkomstig uit de verzameling van C. Scheffler en van de jong gestorven Martin Fuchs, die een fabelachtig boekenbezit heeft nagelaten. Een van de topstukken was: Von den Iosen Fuchsen dieser welt gantz kurtzweilich...Gedruckt zu Franckfort bey Herman Gylfferich im jar 46. Van deze titel waren twee verschillende exemplaren aanwezig. De tekst op de titelpagina is gelijk, de opmaak echter anders. Het werk dateert uit 1546. Het gaat om een vertaling van een Nederlands voorbeeld, namelijk De loose vossen der wereld (Brussel, 1517). Deze tekst gaat dan weer terug op Sebastian Brant (1502). Een ander topstuk was Reinicken Fuchs. Ander Teyl des Buchs. Schimpff und Ernst, gedrukt te Frankfurt am Main door David Zöpfel in 1556. Mooie exemplaren van de zestiende-eeuwse Latijnse uitgaven van Hartmann Schopper waren te bewonderen, maar ook de door Lovis Corinth geïllustreerde Reineke Fuchs van Goethe. De Reineke de Voss gedrukt door Benedikt Christian Struve te Eutin in 1797 was ook opengelegd, en verder vele Duitse, Nederlandse, Franse en anderstalige boeken.

Naast de genoemde specimina waren er vele tientallen prenten, oorspronkelijke tekeningen, kleurplaten, houtsneden en andere illustraties die kostelijk en kostbaar bezit lieten zien van onder andere de volgende kunstenaars: Kurt Steinel, Lovis Corinth, Willy Meyer, Gerhart Kraaz, Josef Hegenbarth, Andreas Paul Weber en E. Clauws (de in vodden gehulde vos).

Een onvergetelijke tentoonstelling wat kwaliteit van de geboden voorwerpen en wat de behuizing betreft. Een ding moet me van het hart: wat een zonde dat bij deze expositie geen cataloog gemaakt is.

De tweede manifestatie die ik bezocht, was die in Münster. Ook deze Duitse stad werd op het einde van de Tweede Wereldoorlog, met name door de Engelse luchtmacht, zonder enig doel dan de vernietiging omwille van de vernietiging, nagenoeg met de grond gelijk gemaakt. Korte tijd later capituleerde de onthoofde Duitse Nazi-regering onvoorwaardelijk en voor de verliezers volgde een langdurige periode van puinruimen en wederopbouwen. Geleidelijk zagen de West-Duitsers kans enkele van de verloren gegane monumenten van Münster te herbouwen, de universiteit opnieuw in te richten en aanzien te geven. Het paleis van de - vroeger ook beruchte - prins-bisschoppen van Münster is tegenwoordig het hoofdgebouw van die universiteit. In de kathedraal wordt de herinnering levendig gehouden aan de

[p. 25]

kardinaal-aartsbisschop Von Gaalen, destijds een van de belangrijkste tegenstanders van de nationaal-socialistische beweging en het dito regime.

De universiteit heeft buiten de Nederlandstalige landen de grootste afdeling Nederlands. Op het ogenblik volgen er zo 'n 500 jongeren Nederlandse taal- en letterkunde, ook Middelnederlands. De beide volledige handschriften van Van den vos Reynaerde bevinden zich in Duitsland. Het Dyckse handschrift (hs. F) bevond zich tot 1991 in het slot Dyck in de nabijheid van Neuss. Daar ontdekte Hermann Degering dit manuscript in 1907. Tussen juni en november 1991 hebben Duitse overheden en twee verzekeringsmaatschappijen onderhandeld en het benodigde kapitaal bijeengebracht om deze kostbaarheid te kunnen aankopen en zo voor het Duitse patrimonium voor de toekomst veilig te stellen. Er was een kleine groep mensen in Westfalen die de autoriteiten ervan wist te overtuigen dat de enige gerechtvaardigde bewaarplaats de Wilhelms-universiteit van Münster was. Een van die mensen was de, ook in het Leuvense bekende, hoogleraar Jan Goossens, die indertijd de afdeling Middelnederlands te Münster leidde. Hij deed verslag van deze niet-geruchtmakende transactie in Tiecelijn, 1992, p. 6-10.

De tentoonstelling, die in Münster werd ingericht ter gelegenheid van het feit dat 500 jaar eerder de eerste Nederduitse uitgave van Reynaerts historie te Lübeck werd gedrukt, was opengesteld van 28 oktober tot 24 november 1998. Vol verwachting klopte menig vossenjagershart in de hoop dat handschrift F getoond zou worden. Dat bleek een misrekening, maar pittige goedmaker was de presentatie van een van de drie nog overgebleven exemplaren van de genoemde eerste, Lübeckse, uitgave van Reynke de Vos.

Gelukkig was het Dyckse handschrift al in 1995 te zien geweest in Düsseldorf, waar het elfde internationale colloquium Beast Epic, Fable and Fabliau werd gehouden.

De in Münster getoonde Reynke de Vos-uitgave wordt bewaard in Bremen en is niet helemaal volledig. (Een tweede, ook onvolledig, exemplaar behoort tot het rijke bezit van de Stadtbibliothek Preussischer Kulturbesitz in Berlijn, terwijl het enig complete te vinden is in de Herzog-August-Bibliothek in Wolfenbüttel). Van de Bremense variant, die zich in een goede conditie bevindt, zijn de houtgravures ingekleurd. Op de tentoonstelling was het alleen tussen 10 en 17 uur te bewonderen; de rest van de dag werd het in een kluis opgeborgen.

In dezelfde vitrine lag een Reyncke Vosz de olde, uitgegeven door Stephan Möllemann te Rostock in 1592. De Lübecker Ausgabe is er een met katholieke glossen, terwijl die uit Rostock, voor het eerst in 1539 gedrukt, protestante moralisaties bevat. De strijdlustige protestante glossen zijn heel wat uitvoeriger dan de, nog zonder godsdienstoorlogszuchtigheid, gecomponeerde katholieke versie van 1498.

De tentoonstelling werd begeleid door een informatief boekje van de hand van professor Hubertus Menke uit Kiel, die uit zijn privé-verzameling substantieel heeft bijgedragen tot de expositie. Het is voor het eerst in dit boekje dat ik heb gelezen dat de glossen in de Rostocker uitgaven protestants-humanistisch zijn (p. 33). Waarom de schrijver de eerste druk te Rostock anoniem noemt, is niet duidelijk, omdat hij op dezelfde pagina de drukker/uitgever, Ludwig Dietz, noemt. Op de titelpagina schroomt deze niet zijn naam af te drukken. Dan is de Lübeckse uitgave veel eerder anoniem te noemen, omdat die slechts, op de laatste bladzijde van het boek, vijf logo's geeft, waarvan één een wapentje is waarop drie papaverbollen (Mohnköpfe) staan afgebeeld. Die zouden staan voor de Mohnkopfdruckerei.

[p. 26]

In het 58 pagina's tellende werkje neemt de schrijver ons mee door de geschiedenis van de Noord-Europese vossenverhalen. Helaas vinden we in de tekst enkele storende fouten. Zo vermeldt bladzijde 9 dat Balduinus Juvenis Van den vos Reynaerde tussen 1168 en 1174 in het Latijn vertaalde. Dat moet natuurlijk rond 1270 zijn. Op bladzijde 11 kunnen we lezen dat de eerste Reineke-Inkunabeln in den Niederlanden de Christoffel Plantijn-drukken van 1564 en 1566 zijn, die zouden gevolgd zijn door Engelse en Nederduitse bewerkingen. Waarschijnlijk worden de Noord- en Zuid-Nederlandse drukken van Reynaert II bedoeld uit de jaren 1479 (Gouda), 1485 (Delft) en circa 1489 (Antwerpen), waarna Caxton in Londen en de franciscaan in Lübeck twee van deze teksten vertaalden. Plantijn liet in 1564 een eentalig en in 1566 een tweetalig schoolboek verschijnen, post-post-incunabelen dus. Op bladzijde 21 moet Gustave de Woestyne natuurlijk Gustave van de Woestijne heten. Op dezelfde bladzijde staat: ‘Aus der insgesamt fünf Handschriften umfassenden Überlieferung lässt sich eine Urform ermitteln, die aufgrund ihrer westflämischen Sprachmerkmale im Umkreis von Gent in der Zeit zwischen 1179 und 1270 entstanden sein wird’. Dat de Reynaert West-Vlaams zou zijn was mij onbekend. Dat Gent West-Vlaams zou zijn, beledigt vast en zeker de West-Vlamingen, maar misschien ook wel de Gentenaren. Tenslotte verdient ook bladzijde 22 nog een correctie. Op regel zes valt te lezen: ‘Achterklärung gegen das Geschlecht Reinaerts und des Widders’, maar het vossengeslacht noch Belijn en zijn nakomelingen worden verbannen. Zij worden allen vogelvrij verklaard. Deze terdoodverklaring is natuurlijk een heel wat zwaarder vonnis dan een verbanning.

In tekstonderbrekingen geeft Menke korte beschrijvingen van de tentoongestelde objecten, voornamelijk boeken, 92 in totaal. 32 illustraties verduidelijken en verluchten het werkje. Nog enkele belangrijke edities die zeker genoemd moeten worden, zijn de Zöpfel-druk uit 1562, die van Schopper (Latijnse) uit 1567 en 1574, die van Dreutel uit 1617, Dose uit 1660 en Wilde uit 1662. Zeer de moeite waard was de eerste Deense vertaling van Hermen Weigere uit 1555, zoals ook de Engelse vertaling van de Latijnse Schopper die in 1706 bij John Nutt in Londen verscheen. Indrukwekkende prenten van Lovis Corinth en Gerard Gaudaen waren er eveneens te bwonderen.

Ter gelegenheid van deze Reynke de Vos-herdenking werden nog lezingen van Amand Berteloot, Jan Goossens, Hubertus Menke en W. Günther Rohr geprogrammeerd (zie bibliografie en Tiecelijn, 1998, p. 193-194) die gebundeld en uitgegeven werden in Niederlande-Studien, Kleinere Schriften Heft 5.

Wim Gielen