Tiecelijn. Jaargang 12

[p. 10]

Als de vos de passie preekt, boer let op uw kippen!
Afb. 1.

[p. 11]

artikel

■ Wim Gielen
Hebt gy met vossen te doen, let op uw hoenderkot

Hebt gy met vossen te doen, let op uw hoenderkot
Als de vos de passie preekt, boer let op uw kippen
Als de vos de passie preekt, boer let op uw ganzen
Als de vos de passie preekt, boer pas op je ganzen
Als de vos de passie preekt: boeren! Past op je ganzen
Wanneer de vos de passy preeckt, boeren wacht uw gansen
Goeden dag u allen, zei de vos; doe quam hij in 't ganzenkot
Wanneer de vos de passy preeckt 't is tijd, dat ghy uw
gans versteeckt.

Hierboven leest u enkele variaties op eenzelfde thema, een thema dat al vele eeuwen oud is. Van Dale omschrijft de betekenis als: ‘Een huichelaar kan men nooit vertrouwen’.

De begrippen in het spreekwoord vragen om enige uitleg. De vos was, zolang de Nederlanden voornamelijk een agrarische gemeenschap als basis hadden, een welbekend roofdier dat, zo wil de overlevering, veel onheil aanrichtte onder ‘plattelandsbewoners’ zoals hoenders en ander gevogelte, hazen en konijnen. Duizenden jaren geleden had de roodpels in Egypte al een slechte naam en in de vroegchristelijke tijd werd hij afgeschilderd als een satanische slechterik in de Physiologus. Dit laatste werk kreeg in de Middeleeuwen vele opvolgers die bestiaria genoemd worden. Als een schelm gaat preken, waarover moet hij het dan in 's hemelsnaam wel hebben? Toch niet over zijn ongehoorde schurkenstreken?

Volgens de spreuk is de passie onderwerp van gepreek. Passie betekent lijden of hartstocht. We mogen aannemen dat hier het lijden wordt bedoeld en dan, meer in het bijzonder, het lijden van Jezus Christus zoals opgetekend is in het Nieuwe Testament. De vos vertelt dus uit de bijbel het lijdensverhaal en zoals Jezus via Zijn lijden aan de mensen de Verlossing brengt en daarmee de Goddelijke Vrede, zo refereert dus de vos door gebruik te maken van het Heilige Boek aan de Blijde Boodschap: de Blijvende Vrede. De bijbelse Passio voert tot Pax.

Van alle categorieën mensen zijn het de boeren die het meest last hebben van de roofzuchtige praktijken van de vos. Het is dus vooral de boer die gewaarschuwd moet worden voor de huichelachtige praatjes van de vos. De boer wordt voorgesteld als degene die gemakkelijk te bedriegen is, maar bedoeld worden in dit gezegde alle eenvoudige mensen die gewoonlijk slachtoffer zijn van de sluwe, brutale, geldzuchtige machtigen. Al in het Oude Testament worden de simpele lieden gewaarschuwd: ‘Als Izebel een vasten uitroept, laat Naboth voor de wijngaard zorgen’ (I Koningen XXI). Dat betekent: als de goddelozen vroom worden, moeten de eenvoudige lieden het ontgelden.

In het middeleeuws Latijn valt te lezen: ‘Cum lupus addiscit psalmos, desiderat agnos’. (‘Wanneer de wolf de psalmen gaat leren verlangt hij naar de lammeren’). Hier wordt de vos vervangen door de wolf, die al eeuwenlang bekend staat om zijn

[p. 12]

schapenhonger. In het Duits komt ook een wolvenspreekwoord voor: ‘Wenn der wolf den Gänsen predigt, so frisst er sie auch’.

De meest directe slachtoffers van de vos (of de wolf) zijn de kippen en de ganzen (of de lammeren). In Engeland willen ook nogal eens de eenden de klos zijn. In de landen waar een Germaanse taal gesproken wordt, is de gans meestal het lijdend voorwerp, terwijl in de Romaanse taalgebieden de kippen gewoonlijk de slachtoffers zijn van de vraatzucht van de vos:

When the fox preaches, then beware your geese
Quand le renard prêche, prenez garde à vos poules
Wenn der Fuchs predigt, so hute die Gänse
When the fox preaches, take care of your geese
Le renard prêche aux poules
Wenn der Fuchs predigt, so nimm die Gänse in Acht
Quand le renard prêche aux poules, prends gare à toi
Cuando la zorra predica, no estas seguros los pollos
(merkwaardigerwijze is in Spanje de vossin de hoofdrolspeelster).

Zoals we zagen is de vos des duivels en wordt de vasten misbruikt; in het volgende Duitse spreekwoord is de combinatie te zien:

Wenn der Teufel Fasten predigt, dann muss man auf die Gänse aufpassen.

In Frankrijk zijn het echter niet altijd de kippen:

Quand le renard prêche, gare aux oies.

Het spreekwoord ‘Als de vos de passie preekt...’ zou ontleend zijn aan de oude verhalen omtrent Reynaert de vos, die opgevoed heet te zijn voor de geestelijke stand. Dat wordt bevestigd door de vele middeleeuwse voorstellingen waarin de vos te zien is als predikant op de preekstoel. Ene Cyrillus wist al van de hoed en de rand, want hij blijkt Reynaert en Tiecelijn te kennen: ‘lc (= raaf) bootscap u (= hoenders) grote bliscap; want die vos is nonne geworden, die vos is gewijlt (= gesluierd) ende singet in die kerc mit ynnigen loven’.

Pikant hierbij is de mededeling dat de vos kennelijk is ingetreden in het nonnenklooster. Is hij vermomd of omgebouwd? In het vijfde boek van de Fabels van Phaedrus is de op één na laatste titel: ‘Simia semper est Simia. Vulpes in Foeminam mutata’ (= De vos gemetamorfoseerd in een vrouw). In het Reynaert-verhaal wordt het klooster van de zwarte nonnen genoemd. Maar Isegrim werd niet op die gewijde plaats ondergebracht door de vos. De wolf kreeg zijn kruinschering en pak slaag in een abdij voor monniken. Zoals te begrijpen is, was Isegrims verblijf in de abdij slechts van zeer korte duur.

Het onderwerp is, naar alle verschillende verhaalsinhouden, te onderscheiden in enkele groepen:

1.	Aesopus, de vader van de westerse fabel, liet de vos aan de haan de boodschap van vrede brengen. De vos nodigt dan de te hoog gezeten haan uit naar beneden te komen om de vrede met een kus te bevestigen (afb. 2). Haanlief trapt er

[p. 13]

	Afb. 2. Fabel VII: The Cock and the Fox, uit: The Fables of Aesop, With a Life of the Author and Embellished with one Hunderd & Twelfe Plates, vol. 1, Londen, John Stockdale, z.j., p. 27. niet in en meldt aan de vos dat hij een (of meer) hond(en) ziet naderen die ongetwijfeld wil(len) delen in de vredesvreugde. Vosje meent dat die honden mogelijk niet op de hoogte zijn van de ingetreden vrede en maakt dat hij wegkomt. La Fontaine neemt deze fabel over, maar steekt haar in een nieuw jasje.
2.	Een haan is hoofd van een grote kippenfamilie en is trots op zijn eigen schoonheid, mannelijkheid, dapperheid en zangkunst. De vos heeft dat natuurlijk door en meldt zich bij de haan in opperste bewondering voor diens kraaivermogen, maar meent toch dat haans vader het nog beter kon. Dat kwam, zei de vos, omdat die in extase kwam door er zijn ogen bij te sluiten. En jawel, de haan trapt erin en de vos weet hem te verschalken. Dom, want hij had er de afgelopen nacht nog van gedroomd. Gelukkig leven de haan en zijn gezin op een boerderij. Een kip weet alarm te slaan en zodoende gaat ‘alles en iedereen’ er achteraan. Intussen ziet de haan kans de vos zover te krijgen iets naar zijn achtervolgers te roepen, maar daarvoor moet hij wel zijn bek opendoen. En dat doet hij. Dom hoor. En zodoende ziet de haan de kans schoon om te ontsnappen. De vos komt niet met een vredesboodschap, wel met vleierij. Deze fabelinhoud vinden we onder meer bij Marie de France (dertiende eeuw) en bij Gerhard von Minden (vijftiende eeuw).
3.	Picturaal de duidelijkste vorm van de predikende vos is de, vooral in de Angelsaksische bouwwereld voorkomende, in hout gesneden dan wel in steen

[p. 14]

	Afb. 3. De vos houdt zijn preek met aan de ene kant de gans en aan de andere kant de haan. Misericorde in een koorbank van Ripon Cathedral (Engeland, vijftiende eeuw). Illustratie uit K. Varty, Reynard the Fox, Leichester, 1967. gehouwen figuur van de vos die, staande op de preekstoel, zijn toehoorders in slaap weet te praten, waarna hij zijn slag kan slaan onder de weerloze pluimveesufferds (afb. 3).
4.	In Van den Vos Reynaerde komt de welbekende uitwerking van de fabel van de haan en de vos voor met de volgende inhoud. Cantecleer woont met zijn gevederd gezin op een hof (boerderij of kloostererf) in een beschermd milieu. Dat bewaakte midden is te verstaan als een beloken plaats, waaromheen een hoge muur is gebouwd en waarbinnen honden voor bewaking en bescherming zorgen. Reynaert ergert zich dagelijks aan de beslotenheid van dat kippenverblijf en na eindeloze pogingen om deze verdediging te doorbreken, krijgt hij een zoete inval. Hij vermomt zich als heremiet, of pelgrim-met-habijt dan wel bedelmonnik en als zodanig uitgedost meldt hij zich aan de hofpoort. Hij komt met het Heilige Boek en met een vredesbevel van de koning (Nobel de leeuw). De haan laat zich van de goede vossenbedoelingen overtuigen en gaat met zijn familie, nadat Reynaert zich weer op weg heeft begeven, buiten de poort scharrelen. Daarop heeft de vos, die zich intussen verdekt heeft opgesteld, gewacht en hapt toe. Onder meer Coppe is het kind van de rekening (afb. 1 & 4).

Naast deze zijn er nog vele variaties op dit fabelthema geschreven in de loop van meer dan 25 eeuwen. De meest uitgewerkte en uitbundig geïllustreerde is waarschijnlijk wel die van Reynaert-Renart-Reineke-Reynard.

Begeleidende tekst bij de tentoonstelling Als de vos de passie preekt in de Rabobank te Hulst van 12 tot 27 oktober 1998. Over dit spreekwoord, zie ook Tiecelijn 1998, 2/3, p. 124-130.

[p. 15]

Afb. 4. Zich devoot vastklampend aan rozenkrans en bijbel wacht de vos het woord van de haan af. Illustratie van W. Frank Calderon uit: S.J. Andriessen, De allervrolijkste geschiedenis van Reintje den Vos, Utrecht, z.j. (2de druk).